Mishyak
Elementning lotincha ilmiy nomi – arsenicum yunonchaga forschadan kirib kelgan so‘z
– arsenikon so‘ziga borib taqaladi. Qadimgi forslar va yunonlar mishyakning tabiatda
uchraydigan sulfid minerali – aurpigment (As
2
S
3
)ni shunday nomlashgan. Yorqin tillarang
ko‘rinishda bo‘lgan ushbu birikma rang-tasvir san’atida keng qo‘llanilgan. Mishyakning yana
bir sulfidi As
4
S
4
realgar deb nomlanuvchi mineral ko‘rinishida uchraydi. Ushbu mineral nomi
arab tilidan olingan bo‘lib, tarjimasi «kon changi» degan ma’noni anglatadi. Tabiatda mishyak
asosan birikmalar ko‘rinishida va qisman (juda oz miqdorda) sof holda ham uchraydi. Mishyak
birikmalaridan biri –
kumush
va mishyak sulfidlari aralashmasi Ag
3
AsS
3
bo‘lib, uni «aldamchi
kumush» ham deyildi. Ushbu birikmani hozirda fransuz kimyogari Jozef Lui Prust (1754-1826)
sharafiga prustit deb nomlash qabul qilingan.
Mishyakning ko‘plab hosilalari juda zaharlidir. Masalan, mishyakning dimetilarsin deb
nomlangan radikali (CH
3
)
2
As nihoyada qo‘lansa, badbo‘y modda bo‘lib, unga shved kimyogari
Yakob Berselius (1779-1848) tomonidan kakodil deb nom berilgan. Yunonchada kakodes -
«qo‘lansa», «badbo‘y», «sassiq» degan ma’nolarni bildiradi. Shunisi qiziqki, mazkur qo‘lansa
modda shuningdek, fransuz kimyogari va farmatsevti, hamda, chinni fabrikasi xo‘jayini
bo‘lgan odam – Lui Klod Kade (1731-1789) nomi bilan bog‘lanib, «Kade suyuqligi» deb ham
ataladi. Aynan u kaliy atsetati bilan mishyak III oksidini haydash jarayonida mazkur qo‘lansa
moddani birinchi bo‘lib ajratib olgan edi. Mishyakning terini zaharlaydigan yana bir birikmasi
lyuizit deb nomlanadi. Formulasi ClCH=CHAsCl
2
bo‘lgan ushbu modda aksincha, o‘zidan
xushboʻy hid taratadi. Lyuizit, uni birinchi bo‘lib sintez qilgan kimyogar Uinford Li Lyuis
(1878-1943) sharafiga shunday nomlangan.
Tarkibida mishyak tutuvchi eng taniqli organik moddalardan biri bu – salvarsandir. Uni
1909-yilda nemis biokimyogari Paul Elrix (1851-1915) sintez qilgan. Elrix o‘zi ushbu moddani
«preparat 606» deb nomlagan. Chunki, uning maqsadi, erkaklar tanosil a’zolari kasalliklariga
qarshi kurashda qo‘llaniladigan preparat ishlab chiqish bo‘lgan. 606-esa, u o‘tkazgan tajribalar
soni bo‘lib, ya’ni, Elrix 606-urinishda o‘zi kutgan natijaga erishgan ekan. Preparatga
keyinchalik salvarsan nomi berilgan. Buning «salvo» - yordam va «arsenicum» so‘zlarining
birinchi bo‘g‘inlaridan yasalgan bo‘lib, ma’nosi «mishyak bilan yordam» desak to‘g‘ri bo‘ladi.
Salvarsanning kimyoviy strukturasi hamda, uni kashf qilgan olim Elrix tasviri Germaniyaning
yevrodan avvalgi milliy valyutasida – 200 doychmarka qiymatlik banknotalarida uchratish
mumkin edi.
25
Do'stlaringiz bilan baham: |