K I m y o ki my oga oi d atama lar etimilo gi ya si


«Alkimyogarlar» elementlari



Download 2,13 Mb.
Pdf ko'rish
bet12/118
Sana28.09.2021
Hajmi2,13 Mb.
#187364
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   118
Bog'liq
Kimyoga oid atamalar etimologiyasi

«Alkimyogarlar» elementlari 
XIII-XVII asrlar mobaynida alkimyogarlar tomonidan 5 ta yangi element kashf etilgan 
deb hisoblanadi. Albatta, «falsafa toshi», ya’ni, istalgan metallni oltinga aylantirib qo‘yadigan 
sehrli  usulni  izlash  asnosida  bilib-bilmay  turli  xil  kimyoviy  tajribalar  olib  borgan  o‘sha 
alkimyogarlar, shu  tajribalar orasida  yangi  bir kimyoviy element  kashf  etib  qo‘yganliklarini 
o‘zlari  payqashmagan  ham.  Shu  bois,  alkimyogarlar  kashf  etgan  elementlarning  elementar 
xossasi,  ya’ni,  ularning  element  ekanligi  ancha  keyin  isbotlangan.  Aniqroq  gapiradigan 
bo‘lsak, quyidagi etimologik sharhlar – 
fosfor

mishyak

surma

vismut
 va 
rux
 haqida boradi. 
Shunisi  qiziqki,  sanab  o‘tilgan  beshta  elementdan  to‘rttasi  davriy  jadvalda  bitta  guruhga 
mansubdir.  Adolat  yuzasidan  shuni  aytish  kerakki,  rux  –  qadimgi  Hindiston  va  Rimda  ham 
ma’lum  bo‘lgan.  Faqat  qadimgilar  ruxni  alohida  element-metall  sifatida  tanishmagan.  Shu 
bois,  alkimyogarlar  ruxni  qayta  kashf  etishgan  xolos.  Agar,  ushbu  holatni  inobatga  olsak, 
demak, alkimyogarlar faqat davriy jadvaldagi to‘rtinchi guruhga mansub (zamonaviy jadvalda 
15-guruh) elementlarni kashf etishgan ekan... 
 
Rux    
Rux metalining nomi ona tilimizga fors tilidan kirib kelgan. Forslarda «rux» so‘zi bilan 
bronzani, 
qalay
ni va ularning 
mis
 bilan qotishmalarini umumlashtirib nomlashgan (xususan, 
ruxning mis bilan qotishmasi – latun shunday metallardan biridir). Yuqorida ham aytilganidek, 
rux metali aslida odamlarga qadimdan ma’lum bo‘lgan. Lekin uni odamlar qalay bilan bir xil 
narsa  deb  o‘ylashgan  bo‘lishlari  ehtimol.  Ruxni  alohida,  mustaqil  element  sifatida  esa  800-
yilda Hindistonlik alkimyogar Rasaratnasamuchchaya kashf qilgan deb e’tirof etiladi. Uni sof 
holda ajratib olishni esa 1746-yilda olmon kimyogari Sigizmund Marggraf uddalagan.  
Elementning  xalqaro  ilmiy  nomi  Zincum  tarzida  yangraydi.  Ushbu  so‘z  ilmiy 
terminologiyaga  nemis  tilidagi  Zinke  so‘zidan  kirib  kelgan  bo‘lib,  u  nemischada  «tishcha» 
degan ma’noni bildiradi. Mazkur metallni zincum va zinken tarzida nomlanishi ilk bora Teofast 
Bombast Paratselsning «Liber metallim II» nomli kitobida uchraydi. Haqiqatan ham, rux eritib 
quyilgach, uning qotish jarayonida kristallanishida sirtida ingichka ignasimon tishchalar hosil 
bo‘ladi. Ruxning ilmiy nomi – zincumning kelib chiqish bilan bog‘liq yana bir taxminga ko‘ra 
esa,  mazkur  nom  nemis  tilidagi  boshqa  bir  so‘z  –  «tinka»  so‘zidan  yasalgan  bo‘lishi  ham 
mumkin  ekan.  Qadimgi  nemis  tilida  bu  so‘z  oq  rang  ma’nosini  bildirgan.  Haqiqatan  ham, 
ruxning  eng  keng  tarqalgan  birikmasi  –  rux  oksidi  (ZnO)  oppoq  rangda  bo‘lib,  uni 
alkimyogarlar «falsafa yungi» deb nomlashar edi.  
Aksariyat turkiy tillarda ham ruxni xalqaro ilmiy nomiga va rus tilidagi nomiga yaqin 
tarzda «sink» «цинк» deb yuritiladi. Xususan, Ozarbayjonda ruxni «sink», Turkiyada «cinko», 
boshqirdchada  «цинк»,  qirg‘izchada  «цинк»  ham  deyiladi.  Tojik  tili  fors  tili  bilan  yaqin 
bo‘lgan  uchun,  ularda  ruxni  tabiiyki,  rux  deyilaveradi  (aslida  tojik  tili  turkiy  tillar  oilasiga 
kirmaydi ham). Turkiy tillar ichida faqat qozoq tilida ruxning mahalliy nomi mavjud. U ham 
bo‘lsa «mirish» (мырыш) demakdir.  
 

Download 2,13 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   118




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish