К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

 
 
Моддаларни техноген оқимларин бошқариш: 
Инсоннинг техноген ва 
хўжалик фаолияти таъсирида вужудга келган нокерак моддалар атроф муҳитга чиқариб 
ташланганда табиий шароит турли холатларда бўлади. Моддаларнинг географик 
қобиқдаги техноген ҳаракати А.И.Перельман, М.А.Глазовская, В.В.Добровольский ва 
бошқалар томонидан ҳар томонлама ўрганилган.
Моддаларнинг техноген оқимлар ҳаракати геохимик тўсиқларга боғлиқ. 
Планетар миқёсда геохимик тўсиқ сифатида геосфералар чегараларини, тупроқларни, 
ер ости сувларининг сатхини киритиш мумкин. Фаол юзалар турли даражаларда 
бўлиши мумкин. Ландшафтлар геохимиясида фаол юзаларнинг энг қуйи даражалари 
тадқиқ қилинади. Улар биргаликда табиатга регионал ва глобал миқёсда таъсир қилиши 
мумкин.
А. И. Перельман ландшафт-геохимик тўсиқларни уч гурухга бўлади: 
А) биогеохимик; 
Б) физик-химик (оксидланиш, глейли тикланиш, сульфидли тикланиш, сульфат-
карбонатли, ишқорли, нордонли, буғлатувчи, адсорбцион, термодинамик); 
В) механик. Ҳар бир тўсиқда маълум миқдордаги химиявий элементлар ушланиб 
қолади ва мазкур шароитда ҳаракатчанлигини йўқотади. 
Ландшафт-геохимик тўсиқлар шаклига қараб икки турга бўлинади: чўзиқсимон 
ва 
майдонсимон. 
Чўзиқсимон 
тўсиқларга 
Ер 
юзасидаги 
табиий-худудий 
мажмуаларнинг чегаралари киради. Майдонсимон тўсиқлар турли хоссаларга эга 
бўлган табиий ҳосилалар чегараларида вужудга келади. (ландшафтнинг, тупроқнинг, 
ўсимлик қопламининг маълум бир тури ва х. к.)
Тупроқ юзасига тушадиган техноген моддалар тамоман бошқа геохимик 
шароитга дуч келади (хаво ва сув муҳитидан ташқари). Уларнинг бир қисми 
тупроқнинг юқори қатламида ушланиб қолади, бошқа қисми эса тупроқнинг қуйи 
қатламларига тушиб қолади. Тупроқнинг ҳар бир қатлами турли хил хоссаларга эга. 
Масалан, ўта нам тупроқларда юқори қатламда оксидланиш, қуйи қатламда тикланиш 
муҳити хукмрон. Ҳар бир муҳит кимёвий элементларни ҳаракатига турлича таъсир 
қилиши мумкин. Геохимик тўсиқларнинг турлари ва уларнинг химиявий 
элементларининг ҳаракатчанлигига таъсири 14-жадвалда келтирилган. 
14-жадвал