К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

. 
 
5.3.4. Зоналикниг даврий қонуни ва зоналикнинг умумсайёравий тузилиш 
(модели) 
ХХ арнинг ўрталарида А.АГригорьев ва М.И.Будыко зоналлик таълимотини 
янада ривожлантриб географик зоналликнинг даврий қонунини ишлаб чиқишди. Улар 
томонидан иссиқлик ва намликнинг нисбатига қараб бир хил табиат зоналарини турли 
иқлим минтақаларида қонуний қайтарилишини аниқлашди, Масалан, ўрмон зоналари 
экваториал, субэкваториал, тропик, субтропик ва мўътадил минтақада учрайди. Худди 
шундай қайтарилишларни бошқа табиат зоналарида учратиш мумкин. Масалан, чўл, 
чала чўл ва даштлар ҳам турли минтақаларда қайтарилади. Табиат зоналарини турли 
минтақаларда такрорланиши иссиқлик ва намлик нисбатини такрорланиши билан 

---

147 
боғлиқ. Бундай нисбат иссиқлик, ёғин, буғланиш, тупроқ намлиги ва бошқаларни 
нисбатини ифодаловчи коэффициентларда аниқ ифодаланади. М.И.Будико географик 
зоналликнинг даврий қонуни асослаш мақсадида қурғоқчиликнинг радиацион индекси 
тушунчасини киритади. Мазкур индекс радиацион бюджетни ёққан атмосфера 
ёғинларини буғлатишга сарфланган иссиқлик миқдорига нисбатидан иборат.
 
Зоналликнинг умумсайёравий тузилиши. 
 
Географик зоналликни тўла тушуниб олиш учун ҳамма жойи бир хил бўлган 
гипотетик материкда зоналарни жойланишини кўриб чиқиш муҳим аҳамиятга эга. 
Гипотетик материкнинг ҳажми ер юзасидаги қуруқлик майдонинг ярмига, шакли эса 
қуруқликнинг кенгликлар буйлаб жойлашишига тўғри келсин деб фараз қилинади. 
Бундан ташқари гипотетик материкда тоғлар ҳам йўқ деб фараз қилинади. Гипотетик 
материкнинг қиёфаси шимолий ярим шарда Шимолий Америка ва Евросиё билан 
Шимолий Африка, жанубий ярим шарда эса Жанубий Америка, Жанубий Африка ва 
Австралияга ўхшаб кетади. Гипотетик материкда табиат зоналарини жойланиши 
географик зоналарни Ер юзасида тарқалиши аниқ қиёфасини беради.