К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

III ҚИСМ 
ГЕОГРАФИК ҚОБИҚДАГИ ҲАРАКАТЛАР 
6 боб. Ҳаракат манбалари. 
6.1. Ҳаракат турлари 
Географик қобиқда ички ва ташқи кучлар ҳамда зонал ва азонал омиллар 
таъсирида турли хил ҳаракатлар содир бўлиб туради. Мазкур ҳаракатларнинг асосида 
моддий объектларнинг ўзаро таъсири ётади. 
Географик қобиқда моддий объектларнинг ўзаро таъсирини тўртта турга 
ажратилади: 
- кучсиз ва ядровий ўзаро таъсир. Мазкур ҳаракатлар моддаларнинг субатом 
ҳолати даражасида намоён бўлади; 
- электромагнит ўзаро таъсир, моддаларнинг атом ва молекула ҳолатидаги 
даражада намоён бўлади. Электромагнит ўзаро таъсир натижасида жисмларнинг исиши 
ва нурланиши, капиллярларда суюқликларнинг ҳаракати, кимёвий реакциялар ва 
моддаларнинг агрегат ҳолатини ўзгариши рўй беради; 
- гравитацион ўзаро таъсир осмон жисмлари даражасида рўй беради. 
Гравитацион ўзаро таъсир натижасида сувнинг қалқиши, дарёларда сувнинг ҳаракати, 
ёмғир ёғиши содир бўлади ва Ер юзасида атмосфера ушлаб турилади. 
Географик қобиқ даражасида электромагнит ва гравитацион ўзаро таъсир бирга 
намоён бўлади ва географик қобиқнинг тузилишини белгилаб беради. 
Географик қобиқда содир бўладиган ҳар бир табиий географик жараён жуда кўп 
ҳаракатлар мажмуасидан иборат. 
Географик қобиқда ҳаракатларнинг иккита йирик тури ажратилади: 
- географик қобиқнинг кундалик фаолияти билан боғлиқ бўлган ҳаракатлар. 
Географик қобиқнинг фаолияти натижасида унинг ўлчамларининг динамик мувозанати 
юзага келади. Жуда кўп омилларнинг таъсирига қарамасдан тропосферада, океанда, 
қуруқликда ҳаво ҳарорати, таркиби, сувларнинг шўрлиги нисбатан доимий даражада 
(фақат суткалик, фаслий, асрий ва бошқа даврий ўзгаришлардан ташқари) туради; 
- географик қобиқдаги аниқ ҳаракатлар. Уларнинг содир бўлиши географик 
қобиқда эркин энергиянинг борлиги билан боғлиқ ва улар Ернинг ҳар бир қобиғида 
ўзига хос тарзда рўй беради (27-расм).