К. Абдуназаров, А. Зайнуддинов умумий ер

Баландлик минтақалари 
 
Географик зоналликнинг асосида қуёш иссиқлигини иссиқ минтақадан қутблар 
томон ва тропиклардаги океан сатҳидан хионосфера томон камайиб бориш қонунияти 
ётади. Тоғларга кўтарилган сари ҳовонинг зичлиги камаяди. Қуёш радиациясининг 
фаоллиги эса ҳар бир километр баландликда тахминан 10% га ортади, эффектив 
нурланиш кучаяди. Бу эса ҳароратни баландликлар бўйича камайишига ва унинг 
суткалик фарқини ортишига олиб келади. Тропосферанинг қуйи 4 км.лик қисмида 
ҳарорат ҳар 100 м. баландликда 0,5
0
Сга пасаяди, 4 км.дан баландда эса 0,6
0
Сга пасаяди. 
Тропопаузада эса 0,7-0,8
0
Сга пасаяди. Ўрмонларнинг чегараси текисликларда 
қутблар хисобланади, юқорида эса фаол ҳароратлар йиғиндиси 500-900
0
Сга бўлган 
чегарадан ўтади. Мўътадил минтақанинг асосий тоғ тизмаларида ҳар 100м.га 
кўтарилганда фаол ҳароратлар йиғиндиси 170
0
Сга, қуруқ тропикларда 250
0
Сга(Анд 
тоғида 300
0
га) камаяди. Ёнбағирлар экспозицияси ва асосий шамоллар баландлик 
минтақаларини жойланишини 300-800 м.га ўзгартириб юборади. Тоғларда ёғин 
миқдори маълум бир баландликкача ортиб боради. Мўътадил кенгликларда ва нам 
тропикларда 2000-3000 м.га, қуруқ тропикларда 4000 м.га ва ундан юқори, қутбий 
кенгликларда 1000 м. Баландлик ортган сари юза оқим 3-4 марта ортади, эрозия 
кучаяди ва қаттиқ оқим 5-10 марта кўпаяди. Тоғларда флора ва фаунанинг турлари 
текисликка нисбатан 2-5марта ортиқ. Эндемик ўсимлик ва ҳайвонлар тоғларда 30-
50%га етади. Буларни ҳаммаси баландлик минтақаларини кенглик зоналаридан 
фарқланишидан дарак беради. 
Баландлик минтақаларининг тузулиши тоғларнинг қайси географик минтақада ва 
секторда жойлашганлигига боғлиқ. Оралиқ секторларда баландлик минтақаларининг 
тузулишида гумид ва арид ландшафтлар қатнашади. Қуруқ секторларда чўл ва чала чўл 
ландшафтлари кенг тарқалган. Экваториал минтақада қуйидаги баландлик минтақалари 
шаклланган: Гилея ўрмонлари; тоғ гилея ўрмонлари; қинғир-қийшиқ ўрмонлар; 
парамос; чўллар. Океан бўйи секторида эса қуйидаги табиат зоналари шаклланган: 
гилея ўрмонлари; тоғ гилея ўрмонлари; аралаш ўрмонлар; туманли ўрмонлар; парамос 
чўллар