K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

rentgen nurlari. 
1895-yil 8-noyabrda Vilgelm konrad rentgen katod 
nurlarini o‘rganayotib, katod-nurli trubkaning yaqinida turgan, ustki qismi 
bariy qatnashgan modda bilan qoplangan kartonning qorong‘ilikda o‘zidan 
nur chiqarishini kuzatadi. rentgen bu nurlarni 
X
-nurlar deb ataydi va keyingi 
bir necha hafta davomida uning xossalarini o‘rganadi. O‘rganish natijalarini 
1895-yil 28-dekabrda “nurning yangi tipi” haqida nomli maqolasini e‘lon 
qiladi. Bundan 8 yil avval 1887-yilda nikola Tesla rentgen nurlarini qayd 
etgan bo‘lsa-da, bunga Teslaning o‘zi ham, uning atrofidagilari ham jiddiy 
e’tibor bermadilar.
rentgen foydalangan katod-nurli trubka Yi. Xittorf va V. kruks tomonidan 
ishlab chiqilgan edi. Uni ishlatish jarayonida rentgen nurlari hosil bo‘lgan. 
Buni h. hertz va uning shogirdlari o‘tkazgan tajribalarda fotoplastinkaning 
qorayishi orqali sezganlar. lekin ulardan hech qaysi biri unga e‘tibor 
bermaganlar va e‘lon qilmaganlar. shunga ko‘ra rentgen ularning ishini 
bilmagan va mustaqil ravishda yil davomida o‘rganib natijasini uchta 
maqolasi orqali e‘lon qilgan. 1901-yilda Rentgenga fizika bo‘yicha birinchi 
nobel mukofoti berildi.
rentgen nurlari tezlashtirilgan zaryadli zarralarning keskin tormozla-
nishida hosil bo‘ladi (4.27-rasm). 
K
katod qizdirilganda undan termoelektron 
emissiya hodisasi tufayli elektronlar uchib chiqadi (10-sinfdan eslang). 
A
anod kuchlanishi ta’sirida ular anodga tomon tezlanish bilan harakatlanadi. 
anodga urilish davrida elektronlar keskin tormozlanadi va anoddan rentgen 
nurlari chiqadi. Urilish paytida elektronlarning 1 % kinetik energiyasi rentgen 
nurlanishiga, 99 % energiya issiqlikka aylanadi. shunga ko‘ra anod sovutilib 
turiladi.
renrgen nurlari ham elektromagnit tebranishlari bo‘lib, uning chastota 
diapazoni 2 · 10
15
hz ÷ 6 · 10
19
hz oralig‘ida bo‘ladi. To‘lqin uzunligi bo‘yicha 
0,005 nm ÷ 100 nm oraliqda joylashgan (umum qabul qilingan diapazon yo‘q).
rentgen nurlari inson tanasidan bemalol o‘tib ketadi. shu bilan birga tana 
a’zolarining nurni turlicha yutishi tufayli ularning tasvirini olish mumkin 
(4.28-rasm). Kompyuter tomografiyalarida ichki organlarning hajmiy tasvirini 
ham olish mumkin. ishlab chiqilgan turli narsalar (relslar, payvandlangan 
choklar va h.k.)dagi defektlarni aniqlash rentgen defektoskopiyasi deyiladi. 
Materialshunoslik, kristallografiya, kimyo va biologiyada rentgen nurlari 
modda strukturasini atomar darajasida o‘rganiladi. Bunga misol tariqasida 
Dnk strukturasini o‘rganishni keltirish mumkin. aeroport va bojxona 

---

110
xizmatlarida xavfsizlikka doir va man etilgan narsalarni aniqlashda ham 
rentgen nurlaridan foydalaniladi. Tibbiyotda tashxislash ishlaridan tashqari, 
davolashda ham rentgen nurlaridan foydalaniladi.
X
W
in
W
out
K
A
C
U
h
 U
a
4.27-rasm.
4.28-rasm.
1. Infraqizil nurlar qanday hosil bo‘ladi? Ulardan qanday maqsad-
larda foydalanish mumkin?
2. Ultrabinafsha nurlarning xossalarini tushuntiring. Ulardan qanday 
maqsadlarda foydalaniladi.
3. Rentgen trubkasining tuzilishini va unda rentgen nurlari qanday 
hosil bo‘lishini tushuntiring.
4. Rentgen nurlari qanday xossalarga ega? Ulardan qanday maqsad-
larda foydalaniladi.