K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

17. Zangori rangni hosil qilish uchun qanday ranglarni o‘zaro kombi-
natsiyalab qo‘shish kerak?
a) qizil, yashil va ko‘k; 
B) qizil, yashil va sariq;
C) binafsha, yashil va havorang;
D) hech qaysi rangni qo‘shib zangori rangni hosil qilib bo‘lmaydi.
18. Yuzi 5 sm
2
bo‘lgan sirtga 0,02 lm yorug‘lik oqimi perpendikular 
tushmoqda. Sirtning yoritilganligi qancha?
a) 20 lx; 
B) 30 lx; 
C) 40 lx; 
D) 50 lx.

---

122
19. Qizil rang bilan zangori rang qo‘shilganda qanday rang hosil 
bo‘ladi?
a) qoramtir; 
B) sariq; 
C) havorang; 
D) ko‘k.
20. Qizil va yashil rang qo‘shilganda qanday rang hosil bo‘ladi?
a) qoramtir; 
B) sariq; 
C) havorang; 
D) ko‘k.
iV bobda o‘rganilgan eng muhim tushuncha, 
 
qoida va qonunlar
Maksvell 
qipotezasi
Elektr maydonning har qanday o‘zgarishi uning atrofidagi 
fazoda uyurmaviy magnit maydonni hosil qiladi
.
hertz vibratori
elektromagnit to‘lqinni hosil qilish uchun yupqa havo qat-
lami bilan ajratilgan diametri 10–30 sm bo‘lgan ikkita 
sharcha yoki silindrdan iborat. 
Ochiq tebranish 
kon turi 
elektromagnit tebranishlari fazoga to‘la 
tarqalib ketadigan tebranish konturi. Yopiq 
tebranish konturida kondensator qopla ma lari 
bir-biridan uzoqlashtirib hosil qilinadi.
nurlanish
elektromagnit to‘lqinlarning tarqalishi.
elektromagnit to‘l-
qin larning qaytishi
Metall jismlarga kelib urilgan elektromagnit to‘lqinlar qay-
tadi. Bunda qaytish qonunlari o‘rinli bo‘ladi.
elektromagnit 
to‘lqinlarning 
sinishi
elektromagnit to‘lqin ikki muhit chegarasidan o‘tganda si-
nadi. Bunda sinish qonuni bajariladi.
 n
21
= 

1

2
= 
.
ε
1
va 
ε
2
– mos ravishda birinchi va ikkinchi muhitlarning 
dielektrik singdiruvchanliklari.
elektromagnit 
to‘lqin uzunligi
Tebranishlar fazasi bir xil bo‘lgan, bir-biriga eng yaqin tur-
gan ikki nuqta orasidagi masofa. λ 
= 
.
elektromagnit 
to‘lqin nurlanishi-
ning oqim zichligi 
yoki to‘lqin inten-
sivligi
To‘lqinning tarqalish yo‘nalishiga perpendikular 
yo‘nalishda joylashgan 
S
yuzali sirtdan ∆
t
vaqtda o‘tuvchi 
W
elektromagnit energiyasining sirt yuzi bilan energiya-
ning o‘tish vaqti ko‘paytmasiga bo‘lgan nisbati: 
I = 
W
s 
∆
t
radioaloqa
Xabarlarni elektromagnit to‘lqinlar vositasida alma shinish.
radiouzatgich
Xabarlarni elektromagnit to‘lqinlar vositasida yuborish.

---

123
radiopriyomnik
elektromagnit to‘lqinlar vositasida kelgan xabarni qabul 
qiluvchi qurilma.
Mikrofon
Tovush tebranishlarini eleklr tebranishlariga aylantiruvchi 
asbob.
Modulyatsiya
Past chastotali elektr tebranishlarini yuqori chastotali 
elektr tebranishlariga qo‘shib yuborish.
kirish konturi
ko‘plab radiostansiyalar ichidan keraklisini tanlab oluvchi 
tebranish konturi.
Detektorlash 
Yuqori chastotali tebranishlarga qo‘shib yuborilgan past 
chastotali tebranishlarni ajratib olish .
Videokamera
Yorug‘lik signallarini (tasvir) elektr signallariga aylan-
tiruvchi qurilma.
kogerent to‘lqinlar Chastotalari teng va fazalar farqi o‘zgarmas bo‘lgan 
to‘lqinlar.
To‘lqinlar 
interferensiyasi
kogerent to‘lqinlarning uchrashganda bir-birini kuchaytiri-
shi yoki susaytirishi hodisasi. ∆
d 
= 2
k
(
k 
= 0, 1, 2, ....)
 
da 
kuchaytiradi, ∆
d
= (2k + 1)
da susaytiradi.
To‘lqinlar 
difraksiyasi
To‘lqinning o‘z yo‘lida uchragan to‘siqni aylanib o‘tishi. 
Bunda to‘siqning o‘lchami unga tushayotgan to‘lqin 
uzunligidan kichik bo‘lishi kerak.
Difraksion panjara Yorug‘lik difraksiyasi kuzatiladigan ko‘p sonli to‘siq va 
tirqishlar yig‘indisi.
Difraksion pan-
jarada difraksiya 
hodisasi
d
sinφ = 
n
λ 
d
– panjara doimiysi; φ – difraksiyalangan nur burchagi; 
n
– spektr tartibi; λ – to‘lqin uzunligi.
Yorug‘lik
dispersiyasi
Oq yorug‘likning prizmadan o‘tib, yettita rangga ajralishi: 
qizil, zarg‘aldoq, sariq, yashil, zangori, ko‘k va binafsha;
yoki nur sindirish ko‘rsatkichining yorug‘lik to‘lqin uzunli-
giga bog‘liqligi.
spektr
Yorug‘lik nuri biror-bir sindiruvchi muhitdan o‘tganda ho-
sil bo‘lgan rangli polosalar to‘plami. 
Chiqarish spektr-
lari
Moddalar qizdirilganda chiqadigan spektr. Tutash, polosali 
va chiziqli ko‘rinishda bo‘ladi.
Yutilish spektrlari Moddaning faqat o‘zining xossasiga mos bo‘lgan nurni 
yutishidan hosil bo‘lgan spektr.

---

124
spektral analiz
Moddaning chiqarish yoki yutilish spektrlariga ko‘ra uning 
tarkibini aniqlash.
Yorug‘likning 
qutblanishi 
Yorug‘likning turmalin plastinasidan o‘tganida elektr va 
magnit maydon kuchlanganlik vektorlarining yo‘nalishlari 
tartiblangan holga o‘tishi.
Malyus qonini
I
= 
I
o
cos
2
φ. Qutblangan yorug‘likning analizatordan o‘tgan-
dagi intensivligi.
analizator
Yorug‘likning qutblanganligini aniqlovchi asbob.
Polyarizator 
(qutblagich)
Tabiiy yorug‘likni qutblab beruvchi asbob.
infraqizil nurlar
Vakuumda to‘lqin uzunligi 700 nm – 1 mm oraliqda bo‘l-
gan elektromagnit to‘lqinlar.
Ultrabinafsha 
nurlar
Vakuumda to‘lqin uzunligi 122 nm – 400 nm oraliqda 
bo‘lgan elektromagnit tebranishlar.
rentgen nurlari
Vakuumda to‘lqin uzunligi 0,005 nm ÷100 nm oraliqda 
bo‘lgan elektromagnit to‘lqinlari.
nurlanish oqimi
Vaqt birligi ichida biror-bir yuzaga tushayotgan energiya 
miqdori:
 
Ф = 
.
nurlanish inten-
sivligi
nurlanish oqimining shu oqim o‘tadigan yuzaga nisbati.
I
= 
Ф
S
. Birligi – 
.
Yorug‘lik kuchi
Yorug‘lik oqimi 
Ф
ni, shu yorug‘lik chiqayotgan fazoviy 
burchak Ω ga nisbati.
 
Birligi – kandela (kd). si birliklar 
tizimining asosiy birligi. 1 kd sifatida yuzasi 1/600000 m
2
, 
temperaturasi platinaning qotish temperaturasiga 
teng, tashqi bosim 101325 Pa bo‘lgan holda, to‘liq 
nurlantirgichdan perpendikular yo‘nalishda chiqayotgan 
yorug‘lik kuchi qabul qilingan.
Yoritilganlik
Yuza birligiga tushgan yorug‘lik oqimi. Birligi –
 
lyuks
(lx).
E
= 
cosφ – yoritilganlik qonuni. 
ravshanlik
Yorug‘lik chiqayotgan yuza birligiga to‘g‘ri keladigan 
yorug‘lik kuchi. 
B 
= 
.