K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

 
Birligi
 – 
.

---

125
v 
bob.
 nisbiylik naZariyasi
32-
mavzu.
Maxsus nisbiylik naZariyasi asoslari. 
tEZliklarni qo‘shishning rElyativistik 
qonuni
Maxsus nisbiylik nazariyasi 1905-yilda 
A. Eynshteyn
tomonidan 
yaratilgan bo‘lib, u fazo va vaqt to‘g‘risidagi eski mumtoz tasavvurlar o‘rniga 
kelgan yangi ta’limotdir.
Ma’lumki, mexanika – nyuton mexanikasi bo‘lib, jismlarning harakati 
kichik tezliklarda, ya’ni 
 
<< 
c
hollarda o‘rganiladi 
c
≈ 3 · 10
8
m/s. Bunda 
barcha sanoq sistemalarida yagona vaqt yoki vaqt sanog‘i qabul qilinadi. 
Mumtoz mexanikada galileyning nisbiylik tamoyili asos qilib olingan, ya’ni 
dinamika qonunlari barcha inersial sanoq sistemalarida bir xilda bajariladi. 
galiley almashtirishlarining mohiyatini eslaylik. U ikki bir-biriga nisbatan 

tezlik bilan harakatlanayotgan 
K
va 
K'
inersial sanoq sistemalariga nisbatan 
harakatlanayotgan jismning koordinatasi va tezliklarini hisoblashga imkon 
beradi.
hususiy holda 
K'
sanoq sistemasi 
K
sanoq sistemasining
X
o‘qi bo‘ylab 
harakat qilsin (5.1-rasm). U holda qo‘zg‘almas sanoq sistemasi 
K 
ga nisbatan 
galiley almashtirishlari quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
x = x' + 

t, y = y', z = z', t = t'.
(5–1)
Boshlang‘ich holda (
t
= 0), har ikkala sistemaning o‘qlari ustma-ust 
joylashadi.
galiley almashtirishlariga binoan bir sanoq sistemasidan ikkinchi sanoq 
sistemasiga o‘tgandagi tezliklar

x
 = 

'
x
+ 

,

y
 = 

'
y
,

z
 = 

'
z
.
(5–2)

---

126
Jismning tezlanishlari esa barcha 
sanoq sistemalarida bir xil ekan:
y
0
0'
z
z'
x
x'
K
K'
y'
5.1-rasm.
 a
x
 = a
'
x
,
a
y
 = a
'
y
,
a
z
 = a
'
z
.
(5–3)