K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

9. ikkita zarra bir-biriga 5 
c
/8 tezlik bilan harakatlanmoqda. Ularning 
nisbiy tezliklari nimaga teng?
a) 0,5 
c
; 
B) 0,6 
c
; 
C) 0,7 
c
; 
D) 0,9 
c
.
10. Zarraning tinchlikdagi massasi 
m
. Uning 0,6 
c
 
tezlikdagi massasini 
aniqlang.
a) 1,83 m; 
B) 1,67 m; 
C) 1,25 m; 
D) 2,78 m. 
11. 1,8 · 10
8
m/s tezlik bilan harakatlanayotgan zarraning massasi uning 
tinchlikdagi massasidan necha foizga ko‘p?
a) 60; 
B) 54; 
C) 36; 
D) 25.
12. Zarraning qanday tezligida uning harakatdagi massasi uning 
tinchlikdagi massasidan 40 % ga ko‘p bo‘ladi?
a) 0,4 c; 
B) 0,6 c; 
C) 0,64 c; 
D) 0,7 c.
13. Qaysi biri ko‘p energiyaga ega: 1 kg suv (E
1
), 1 kg ko‘mir (E
2
) yoki 
 
1 kg benzin (E
3
)?
a) e
1
2
3
; 
B) e
1
= E
2
= E
3
; 
C) e
1
3
2
; 
D) e
1
2
= E
3
.
14. 
m
massali ko‘mir qanday energiyaga ega (
c
-yorug‘lik tezligi, 
λ – solish tirma erish issiqligi, 
q
 – solishtirma yonish issiqligi).
a) 
mc
2
; B) 
mq
; C) 
mc
2
/2; D) 
m
λ.
15. 0,6 s tezlik bilan harakatlanayotgan zarraning kinetik energiyasi 
uning tinchlikdagi energiyasidan necha marta kichik?
a) 2; 
B) 3; 
C) 3,6; 
D) 4.
16. Quyoshning nurlanishi 3,78·10
26
W. 1 s da Quyosh nurlanish 
natijasida qancha (kg) massa yo‘qotadi?
a) 22·10
11
B) 4,3·10
9
; 
C) 1,7·10
8
; 
D) 1,5·10
10
.
V bobda o‘rganilgan eng muhim tushuncha, qoida va qonunlar
1. nisbiylik nazariyasi
eynshteynning maxsus nisbiylik nazariyasi fazo 
va vaqt to‘g‘risida mumtoz tasavvurlar o‘rniga 
kelgan ta’limotdir.
2. Yorug‘likning 
vakuumdagi tezligining 
doimiyligi
Yorug‘likning vakuumdagi tezligi barcha sanoq 
sistemalarida bir xil bo‘lib 
c
ga teng va manba 
hamda qabul qilgichlarning tabiatiga bog‘liq emas. 
Bu tajribada Maykelson tomonidan isbot qilingan. 

---

135
3. eynshteynning postu-
latlari
1. Yorug‘likning vakuumdagi tezligi barcha sanoq 
sistemalarida bir xil va manba hamda qabul qil-
gichlarning tabiatiga bog‘liq emas. 
2. Barcha tabiat qonunlari va jarayonlari barcha 
inersial sanoq sistemalarida bir xilda ro‘y beradi.
4. lorens almashtirishlari nisbiylik nazariyasining matematik asosini lo-
rens almashtirishlari tashkil qiladi.
5. Vaqtning relyativistik 
sekinlashishi
τ
 = 
, bu yerda τ
0
– hususiy vaqt.
6. Uzunlikning relyativis-
tik lorens qisqarishi
l = l
0
, bu yerda 
l
0
– hususiy uzunlik.
7. relyativistik impuls 
formulasi
 = 
= m
.
8. relyativistik dinami-
kaning asosiy qonuni
= 
∆
∆
t
.
9. Tezliklarni qo‘shishning 
relyativistik qonuni

2
= 
.
10. relyativistik massa
m
= 
, 
m
0
– tinchlikdagi massa.
11. Jismning to‘la energi-
yasi
Jism yoki zarraning energiyasi uning massasi bi-
lan yorug‘lik tezligining kvadrati ko‘paytmasiga 
teng: 
E
= 
mc
2
.
12. Jism energiyasi 
o‘zgarishining massa 
o‘zgarishiga bog‘liqligi
∆
m
=
∆
E
c
2
.
13. Jismning tinchlikdagi 
energiyasi
E
0
= 
m
0
c
2
.
14. Jismning kinetik 
energiyasi
E
k
= 
E – E
0
= 
mc
2
– 
m
0
c
2
.

---

136