K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

Polosali spektr.
ayrim bir-biri bilan bog‘lanmagan yoki kuchsiz 
bog‘langan molekulalar chiqargan yorug‘lik polosa ko‘rinishiga ega bo‘ladi. 
Polosalar bir-biridan qorong‘i yo‘lkalar bilan ajralgan bo‘ladi.
Chiziqli spektrlar. 
Bunday spektrda bittagina chiziq bo‘ladi. Bunday 
spektrni bir-biri bilan bog‘lanmagan atomlar chiqaradi. Bir-biridan ajralgan 
atomlar bitta to‘lqin uzunligiga ega bo‘lgan nurni chiqaradi.
Yutilish spektrlari.
lampochkadan chiqayotgan yorug‘lik yo‘liga qizil 
shisha qo‘yilsa, undan faqat qizil yorug‘lik o‘tadi va qolgan nurlar yutilib 
qoladi. agar oq nurni, nurlanmayotgan gaz orqali o‘tkazilsa, manbaning 
uzluksiz spektri fonida qora chiziqlar paydo bo‘ladi. Bunga sabab, 
gaz ma’lum bir chastotali nurlarni yutib qolishidir. O‘rganishlar shuni 
ko‘rsatadiki, gaz qizigan paytida qanday chastotali nurlarni chiqarsa, shunday 
chastotali nurlarni yutar ekan.
istalgan kimyoviy element o‘ziga xos spektrga ega bo‘ladi. har bir 
odamning barmoq izlari faqat o‘ziga xos bo‘lganidek, bir element spektri 
boshqasinikiga o‘xshamaydi.
Mana shu xususiyatga ko‘ra, moddaning kimyoviy tarkibini aniqlashga 
spektral analiz 
deyiladi. Bu juda sezgir usul bo‘lib, tekshirish uchun zarur 
bo‘lgan modda massasi 10
–10
g dan ortmaydi.
Bunday analiz ko‘proq sifat xarakteriga ega bo‘ladi, ya’ni moddada qaysi 
element borligini aniq aytib berish mumkin. lekin, uning qancha miqdorda 
bo‘lishini aniqlash qiyin. Chunki, modda temperaturasi past bo‘lganda 
ko‘pgina spektral chiziqlar namoyon bo‘lmaydi.

---

102
hozirgi davrda barcha atomlarning spektri aniqlangan bo‘lib, jadvali tuzib 
qo‘yilgan (4.23-rasm). spektral analiz usuli bilan rubidiy, seziy va boshqa 
ko‘pgina elementlar ochilgan. seziy so‘zi “samoviy-havorang” degan ma’noni 
bildiradi.
stronsiy elementining spektri
rux elementining spektri
Co h Ca h fe fe h fe Mg fe na O
2
h O
2
400 450 500 550 600 650 700
nm
4.23-rasm.
aynan spektral analiz yordamida Quyosh va yulduzlarning kimyoviy 
tarkibini aniqlash mumkin bo‘ldi. Boshqa usullar bilan ularni aniqlab 
bo‘lmaydi. aytish joizki, geliy elementi dastlab quyoshda, keyinchalik Yer 
atmosferasida topilgan. elementning nomi geliy “quyoshli” degan ma’noni 
bildiradi. spektral analizni faqat nur chiqarish spektri orqali emas, balki 
yutulish spektri yordamida o‘tkaziladi.
Balmer seriyasi

---

103