K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

39-
mavzu.
atoM yadrosining tarkibi.
bog‘lanish EnErgiyasi. Massa dEFEkti
Atom yadrosi. 
rezerford o‘z tajribalari natijasida atomning musbat 
zaryadlangan yadrosi (o‘zagi) bor degan xulosaga keladi. atomning kattaligi 
10
–10
m bo‘lgan bir paytda yadroning kattaligi 10
–14
–10
–15
m ni tashkil qiladi. 
Boshqacha aytganda, yadro atomdan 10 000–100 000 marta kichikdir.
shu bilan birga, atom massasining qariyb 95 foizi yadroda mujassam-
lashgan. agar biror jism massasining 95 foizi u egallab turgan hajmdan 
100 000 marta kichik hajmda mujassamlashganini e’tiborga olsak, barcha 
moddalar, asosan, bo‘shliqdan iborat ekanligiga hayratlanishdan boshqa ilojimiz 
qolmaydi. endi yadroning o‘zi qanday tuzilishga ega, degan masalani qaraylik.
Rus fizigi D. I. Ivanenko va nemis fizigi V. Geyzenberg 
atom yadrosi –
proton va neytronlardan tashkil topgan
, degan g‘oyani olg‘a surganlar.

---

162
Proton (
p
)
–vodorod atomining yadrosi, 1919-yilda rezerford va uning 
xodimlari tomonidan kashf qilingan. elektronning zaryadiga teng musbat 
zaryadga ega. Tinchlikdagi massasi 
m
p
= 1,6726 · 10
–27
kg ≈ 1836 
m
e
bu yerda
m
e
 
– elektronning massasi. (Proton – grekcha – “birinchi”).
Neytron (
n
) –
1932-yilda ingliz fizigi J. Chedvik tomonidan kashf 
qilingan. elektr neytral zarra. Tinchlikdagi massasi 
m
n
= 1,6749 · 10
-27
kg ≈ 1839 
m
e
(
Neytron
– lotincha u ham emas, bu ham emas).
Proton va neytronlarni birgalikda 
nuklonlar 
deyishadi (lotincha 
nucleus – 
yadro 
so‘zidan olingan). atom yadrosidagi nuklonlarning umumiy soni 
massa 
soni (A) 
deyiladi.
atom yadrosi 
Ze 
zaryad miqdori bilan xarakterlanadi. Bu yerda: 
e = 
1,6 · 10
–19
C 
ga teng bo‘lib protonning zaryadini xarakterlaydi. 
Z – 
yadroning zaryad soni deyilib, u yadrodagi protonlar soniga teng va 
Mendeleyev elementlar davriy sistemasida kimyoviy elementning tartib 
raqami bilan mos keladi.
Yadro neytral atom qanday belgilansa, xuddi shunday belgilanadi: 
, 
bu yerda: 
X
– kimyoviy elementning belgisi, 
Z
– atomning tartib raqami 
(yadrodagi protonlar soni); 
A
– massa soni (yadrodagi nuklonlar soni). 
atom elektr neytral bo‘lgani uchun ham yadrodagi protonlar soni atomdagi 
elektronlar soni bilan teng bo‘ladi.