K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

Masala yechish namunasi
1. Vodorod atomining elektroni uchinchi orbitadan ikkinchi orbitaga 
o‘tgandagi nurlanish to‘lqin uzunligi elektron ikkinchi orbitadan birinchi 
orbitaga o‘tgandagi nurlanish to‘lqin uzunligidan necha marta katta?

---

157
B e r i l g a n: 
f o r m u l a s i v a y e c h i l i s h i:
n
1
 = 
3,
n
2
 = 
2,
n
3
 = 
1
,
R = 
1,097·10
7
m
–
1
.
v
= 
R
. λ
21
=
; 
λ
32
=
. 
Javobi:
= 5,4.
Topish kerak:
= ?
38-
mavzu.
 laZEr va ularning turlari
lazer nima? 
lazer deb ataluvchi optik kvant generatorlarining paydo 
bo‘lishi fizika fanining yangi sohasi – kvant elektronikasining ulkan 
yutug‘idir. 
Lazer deganda, juda aniq yo‘naltirilgan kogerent yorug‘lik 
nurining manbayi tushuniladi.
lazer so‘zining o‘zi inglizcha «majburiy tebranish natijasida yorug‘likning 
kuchaytirilishi» so‘zlaridagi birinchi harflaridan olingan («Light 
Amplification by Stimulated Emission of Radiation»).
Birinchi kvant generatorlari rus fiziklari N. Basov, A. P r o x o r o v 
va amerikalik fizik Ch. Ta u n s tomonidan yaratilgan (Ushbu sohadagi 
ishlari uchun 1964-yilda nobel mukofotiga sazovor bo‘lishgan). Bunday 
generatorlarning ish prinsipini tushunish uchun nurlanish jarayoni bilan 
batafsilroq tanishaylik.
Atomning majburiy nurlanishi. 
Oldingi mavzuda qayd etilganidek, 
atom asosiy holatda bo‘lganida nurlanmaydi va unda cheksiz uzoq vaqt 
davomida turadi. ammo atom boshqa ta’sirlar natijasida uyg‘ongan holatga 
o‘tishi mumkin. Odatda, atom uyg‘ongan holatda uzoq bo‘lmay, yana qaytib, 
asosiy holatga o‘tadi va bunda energetik sathlarning farqiga teng energiyali 
foton chiqaradi. Bunday o‘tish o‘z-o‘zidan ro‘y bergani uchun chiqariladigan 
nurlanish 
spontan nurlanish 
deyiladi va chiqarilgan nurlar kogerent bo‘lmaydi. 
ammo a.eynshteynning ta’kidlashicha, bunday o‘tishlar nafaqat o‘z-o‘zidan, 

---

158
balki majburiy ham bo‘lishi mumkin. Bunday majburiy o‘tish uyg‘ongan atom 
yonidan o‘tayotgan foton ta’sirida ro‘y berishi mumkin (7.2-rasm).
Uygo‘ongan holat
Uygo‘ongan holat
a
) asosiy holat
b
) asosiy holat
h v
h v
h v
7.2-rasm.
natijada atom uyg‘ongan holatdan asosiy holatga o‘tishida chiqariladigan 
foton, bu o‘tishni vujudga keltiradigan foton bilan bir xil bo‘ladi. Boshqacha 
aytganda, har ikkala foton ham bir xil chastotaga, harakat yo‘nalishiga, 
fazaga va qutblanish yo‘nalishiga ega bo‘ladi. Rus fizigi V. Fabrikant 
majburiy nurlanish yordamida yorug‘likni kuchaytirish usulini taklif qildi. 
Bu usulning mohiyatini tushunish uchun quyidagi misolni ko‘raylik. ayrim 
moddalarning atomlarida shunday uyg‘ongan holatlar mavjudki, atomlar 
bu holatlarda uzoq vaqt davomida bo‘lishlari mumkin. Bunday holatlar 
metastabil holatlar 
deyiladi. Metastabil holatlar bilan yoqut kristali misolida 
batafsil tanishaylik.
Xrom atomining uyg‘ongan holatda yashash davri juda kichik (10
–7
s) 
bo‘lganligi uchun u yoki spontan ravishda (o‘z-o‘zidan) 
1 
asosiy holatga 
o‘tishi yoki nurlanishsiz 
2 
holatga o‘tishi (metastabil holat) mumkin 
(7.3-rasm). Bunda energiyaning ortiqcha qismi yoqut kristalining panjarasiga 
beriladi. 
2 
holatdan 
1 
holatga o‘tishning tanlov qoidalariga muvofiq man 
qilinganligi xrom atomlarining 
2 
holatda to‘planishiga olib keladi. agar 
majburiy uyg‘otish juda katta bo‘lsa, 
2 
holatdagi atomlarning konsentratsiyasi 
1 
holatdagidan juda katta bo‘lib, 
2 
holatda elektronlarning juda zich joylashuvi 
ro‘y beradi (7.4-rasm). agar yoqutga xrom atomining metastabil holati (
E
2
) 
va asosiy holati (
E
1
) energiyalarining ayirmasiga teng, 
E
2
– 
E
1
= 
hv
energiyali 
birorta foton tushsa, unda ionlarning 
2 
holatdan 
1 
holatga majburiy o‘tishlari 
ro‘y berib, energiyasi dastlabki fotonning energiyasiga teng bo‘lgan fotonlar 
chiqariladi.