К а р и м о в а. А., И с л о м о в ф. Р., А в л о қ у л о в а. З

Такрорлаш учун саволлар
1. Меҳнатга ҳақ тўлаш фондининг таркиби нималардан таш­
кил топган?
2. Меҳнатга ҳақ тўпашнинг қандай шакллари мавжуд?
3. Меҳнатга ҳақ тўлаш ҳисоби қандай ҳужжатларда расмий­
лаштирилади?
4. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг ҳисоби қандай юритилади?
5. Меҳнат таътили ҳамда касаллик варақаси бўйича қақ 
тўлаш ҳисобини юритишнинг моҳияти нимада?
6. Иш ҳақидан ушлаб қолинадиган ажратма ва тўловлар тар­
кибига нималар киради?
7. Иш ҳақи фондининг ишлатилиши устидан назоратни ким 
олиб боради?

---

15 - б о б. 
П У Л М А Б Л А Ғ Л А Р И В А К Д С Қ А
---------------
М У Д Д А Т Л И М О Л И Я В И Й
И Н В Е С Т И Ц И Я Л А Р Ҳ И С О Б И
15Л. Пул маблағлари ва қисқа муддатли
молиявий инвестициялар ҳисобининг
вазифалари
И қти со д и й категорияга амал қилувчи ҳар би р м ам ­
лакат ри вож лани ш ин инг асосий воситаларидан бири 
пул бўлиб, бозор иқтисодиётига ўги ш ва унда и ш ю ри- 
тиш да ун и н г ўрни ва аҳамияти янада ош иб боради. 
Дарҳақиқат, пул — “ бозор ти л и ” деб бежиз айтилма- 
ган. Ҳ ар бир иқтисодий ахборот, товарлар ва хизм ат­
лар баҳоси, тўловлар, даромад ва харажатлар, м олия­
вий талаблар ва мажбуриятлар, иқ ти соди й алоқалар 
макро ва м икро даражада фақат пулда ифода қили- 
нади.
Ў збекистон Республикаси иқтисодиётида бозор м у ­
носабатларининг ривож лани ш и жараёнида ш артно- 
мавий асослари меҳнат воситалари ва кредитларини 
харид қи ли ш , маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни сотиш
бобида битимлар тузаётган корхоналар ўртасида м у ­
носабатлар кенгайиб бормокда. Бундан таш қари, бю д­
жет, банклар, сугурта органлари, турли ж ам оат та ш ­
килотлари, хайрия фондлари, бевосита ходимлар ва 
ҳоказолар билан тўлов муомалалари амалга ош и р и л - 
моқда. К о р хо н ал а р, муассасалар, та ш ки л о тл а р ва 
ф уқароларнинг гоятда кенг ва хи лм а-хи л доираси 
билан амалий алоқалар корхона хўж алик ф аолияти­
н и н г мунтазам ва объектив жиҳатдан муқаррар бел­
гисига айланмокда. Корхоналар ўртасидаги ҳар хил 
тўловлар ва ўзаро ҳисоб-китоблар м одд ий, меҳнат 
ёки бевосита пул муносабатлари асосида пайдо бўли- 
ш и м ум ки н , леки н охир-оқибатда улар одатда м уай­
ян то м о н н и н г фойдасига пул қарзи ту си н и олган 
м улкий маж бурият кўриниш ида намоён бўлади.

---

Барча м улкчили к шаклидаги корхоналарнинг пул 
маблағлари, хоҳ у ўз маблағи бўлсин, хоҳ қарзга о л и н ­
ган бўлсин, кассада пул қолдиқлари ва оборотда ф ой ­
даланиладиган т у ш у м н и н г бир қ и см и д а н таш қари, 
у н и н г банкдаги ҳисоб-китоб счётида сақланиш и лозим. 
Б а н к корхонанин г ҳисобварақларидан пулни ўтказиш
ва бериш тўғрисидаги ҳамда банк қоидалари ва банк 
билан корхона ўртасидаги шартномада кўзда тутилган 
бош қа муомалаларни ўтказиш ҳақидаги ф армойиш ла- 
рини бажаради.
Ҳ и со б -ки то б счётидан тўловлар мол етказиб берув- 
чилардан олинган материал ва асосий воситалар учун, 
бюджет ва суғуртага бўлган қарзларини тўлаш учун, 
и ш ҳақи бериш учун кассага пул маблағлари о л и н и ш и
ва бош қа мақсадлар учун амалга оширилади. Ҳ а р бир 
тўлов корхона билан, яъни ҳисоб-китоб эгаси билан 
келиш ган ҳолда амалга ош ирилади, леки н қуйидаги 
ҳолларда банк кор хон ан и н г ҳисоб-китоб счётидан маб- 
лағларни бош қа таш килотлар ҳужжатлари асосида ечиб 
олади: молия органларининг буйруқлари асосида, агар 
солиқларн инг тўлаш муддати ўтиб кетган бўлса; кре­
дитдан фойдаланганлик учун фоиз; банк хизмати учун 
ва ҳоказо.
Н ақц пулсиз тўловларни амалга ош ириш да т о м о н ­
л арни нг масъулияти ҳар бир иш тирокчи учун белгила­
нади. М асалан, мол етказиб берувчи учун бу — ш арт­
номага ва юклаб жўнатилган маҳсулотга м увоф иқ амалга 
ош ирилган пул эквивалентини ўз вақтида олиш , хари­
дор учун — мол етказиб берувчи томонидан ш артнома 
ш артларининг бажарилиши.
Ш у билан бирга банклар ҳам м улкчилик ш аклидан 
қатъий назар, миж озлар олдида қабул қилган мажбу­
риятлар бажарилмагани учун моддий жавобгар бўлади; 
уларнин г вазифалари — тўлов муомалаларини ўтка- 
зи ш н и н г белгиланган қоидаларига қатъий риоя этили- 
ш и н и амалда таъминлаш , хизмат кўрсатаётган кор хо­
на ва таш килотларнинг “ Ўзбекистон Республикасида 
корхоналар тў ғр и с и д а ” ги қон ун и да кўзда тути л ган
ҳуқукугарини бирон-би р тарзда бузиш га ва иқтисодий 
м ан ф аатлари н и к а м с и т и ш га йўл қ ў й м а с л и к , уш б у 
қоидаларни қўллаш ам алиётини м унтазам равиш да 
ум ум лаш тириш , иш лаб чи қи ш ва тўлов муомалалари-

---

н и н г тартибини янада таком иллаш тириш бўйича так- 
лифлар киритиш дир.
Корхоналар томонидан бюджет ва турли фондлар 
ўртасидаги қарзларни узиш пул тўлов воситасида амалга 
ош ирилади. Л и кви д активлар бўлган пул маблағлари 
ёрдамида корхоналар м аблағларининг пул ш акллари 
иш лаб чиқариш захиралари, меҳнат қуроллари ва қока- 
золарга айлантирилиш и, пул туш ум и н и ва ундан ўрин 
олган соф даромадни олиш амалга ош ирилади. Ш у н ­
дай қилиб, тўлов тизим и ва тўлов муомалалари маб­
лаглар доиравий оборотини таъ м и н лаш н и н г э н г муҳим 
ом или бўлиб майдонга чиқади, уларни ўз вақтида ту- 
галлаш эса ишлаб ч и қ а ри ш н и н г узлуксиз ж араёнини 
таъм ин лаш ни нг зарурий ш арти бўлиб хизмат қилади.
Тўловлар, асосан, нақд пулларни иш латмасдан, кор ­
хонанин г банкда очган ҳисоб-китоб, валюта ёки бош - 
қа хил ҳисобварақлари орқали ёки накд пуллар билан 
ўзаро ҳисоб-китоблар кўрин иш и да амалга ош ирилади