Jyul Vern, «O‘n besh yoshli kapitan». «Yangi asr avlodi»

222
Jyul Vern
oldida yo‘l ko‘rsatib bordi. Yo‘l topish qiyin ish edi. Undan 
ko‘ra qalin o‘t bosgan chekka-chekka yerlardan yurib 
borish yaxshiroq bo‘lsa-da, unda ham aksari yer yum-
shoqligidan oyoq bosgan kishi tizzasigacha botib ketadi.
Axiri, soat besh deganda sayyohlar botqoqlikdan 
o‘tib, quruq yerga chiqib oldilar, lekin bu yerda ham yer-
ning ustki qavatigina quruq bo‘lib tagi botqoqlik edi. Bu 
tekis lik yaqin o‘rtadagi daryolarning sathidan pastroqda 
bo‘lganidan yumshoq yerga daryo suvlari sizib o‘tgan 
bo‘lsa kerak.
Kun juda issiq va dim edi. Agar oftobni quyuq qora 
bulutlar to‘sib turmaganda, issiqqa sira toqat qilib 
bo‘lmasdi. Uzoqda chaqmoq chaqqani ko‘rinar va mo-
maqaldiroqning gulduros ovozi eshitilar edi. Har daqiqada 
osmonda to‘polon boshlanib ketishi ehtimol edi.
Qattiq sel, eng katta daraxtlarni ham qulatadigan 
kuchli bo‘ron, to‘xtovsiz chaqib turgan yashin – Afrikadagi 
momaqal diroqlarning dahshatli manzarasi ana shunday. 
Dik Send buni bilar va shuning uchun juda tashvishda edi. 
Otryadning ochiq havoda tunashi mumkin emasdi, chunki 
bu pastlik yerni sel bosib ketishi ehtimol edi. Seldan qutu-
lish uchun Dik oldinda birorta ham tepalikni ko‘rmasdi.
Hammayog‘i ochiq dala bo‘lgan va hech qanday daraxt 
yoki chakalak bo‘lmagan bu chuqurlikda qanday pana 
joy topilsin, axir?
Shimol tomonda bir talay pastak tepaliklar ko‘ri nar 
edi. Bu tepaliklar xuddi gumbazlarga o‘xshardi. O‘sha 
tomonda, osmonning ochiq joyi to‘g‘risida bir necha da-
raxtning qorasi aniq ko‘rindi.
Dik Send bu tepaliklarda pana joy bor-yo‘qligini bilmasa 
ham, lekin bunda suv toshqinidan xavf yo‘qligini bilardi.
– Olg‘a, do‘stlar, olg‘a! – deb takrorlardi o‘smir, – yana 
uch milcha yo‘l yursak bu xatarli joydan qutulamiz!
– Olg‘a, ildamroq! – deb qichqirdi Gerkules.
Bu oq ko‘ngil odam o‘zining hamma sheriklarini yelkasi-
ga ko‘tarib, botqoqlikdan olib chiqishga ham tayyor edi.

---

223
«O‘n besh yoshli kapitan»
Dik Sendning so‘zlari yo‘lovchilarga dalda ber di, 
charchaganliklariga qaramasdan ular chaqqon yura 
boshladilar.
Otryad manzilga yetib borishiga ikki mil qolganda, 
momaqaldiroq gumburlay boshladi. Yaxshiki chaqmoq 
chaqqandan keyin darrov yomg‘ir yog‘a qolmadi. Kun 
hali botib ketmagan bo‘lsa ham hamma yoq qop-qorong‘i 
bo‘lib qolgandi. Qora bulutlar borgan sari pasaya bosh-
ladi, ular xuddi yerga qulab tushay deb turganday ko‘ri-
nardi. Osmonning har joyidan to‘xtovsiz chaqmoq chaqib, 
tevarak-atrofni birdan yoritib yuborardi.
Otryadni har soniyada yashin urishi mumkin edi. 
Hech bir daraxt asari bo‘lmagan tep-tekis yer da ularni 
elektr quvvati o‘ziga tortishi ehtimol edi.
Momaqaldiroq ovoziga uyg‘onib ketgan kichkina 
Jek yuzini Gerkulesning qo‘yniga suqdi. Bechora bola 
momaqaldiroqdan qo‘rqardi, lekin onasini xafa qilmas-
lik uchun qo‘rqqanini bildirmaslikka harakat qilardi. 
Gerkules esa katta-katta qadam tashlab, bolani yupatish 
payida edi.
– Qo‘rqma, Jek, – deb takrorlardi u. – Agar momaqaldi-
roq yaqinlashib qolsa, men uni bir qo‘lim bilan ikki bo‘lib 
tashlayman. Men mo maqaldiroqdan ham kuchliman-a!
Bola himoyachisining kuchliligidan ko‘ngli to‘q bo‘lib, 
xotirjam bo‘lardi.
Yomg‘ir yog‘ay-yog‘ay deb turipti. Bir boshlasa, pastak 
qora bulutlardan chelaklab quyganday quyib yuborishi 
turgan gap edi. Agar sel boshlanguncha hech qanday 
pana joy topilmasa, missis Ueldon bi lan kichkina Jekning 
holi nima kechar ekan?
Dik Send keksa Tomning oldiga keldi.
– Nima qilamiz? – deb so‘radi u.
– Oldinga qarab boraverish kerak, – deb javob qaytardi 
Tom. – Agar yomg‘ir yog‘ib bersa, bu yerlar botqoqlikka 
aylanib ketadi. Bu yerda qolishimiz aslo yaramaydi.
– To‘g‘ri, Tom, to‘g‘ri... Qanday bo‘lmasin, birorta pana 
joy topish kerak. Zora birorta kulba uchrab qolsa!

---

224
Jyul Vern
Dik Send birdaniga jim bo‘lib qoldi.
Bir chaqmoq chaqqandi, butun atrof yop-yorug‘ bo‘lib 
ketdi.
– Hu ana, u tomonda, chorak milcha narida ko‘ringan 
nima ekan? – dedi u.
– Men ham o‘sha yoqda allanimani ko‘rib qoldim, – 
dedi Tom.
– Birorta lagermi deyman?
– To‘g‘ri, lagerga o‘xshaydi... Lekin yerliklar lageri 
bo‘lsa kerak.
Yana bir chaqmoq chaqqanda lager yaxshi ko‘rindi. 
Tekis dalada balandligi o‘n ikki futdan o‘n to‘rt futgacha 
keladigan yuztacha chodir qator tizilib turibdi. Ammo 
unda hech kim ko‘rinmas edi. Odamlari qayoqda ekan? 
Mabodo lagerdagi odamlar yomg‘irdan qochib chodir 
ichiga kirishgan bo‘lsa, otryad hech qanday yomg‘ir va 
bo‘ronga qaramas dan, bu yerdan tezgina nariroq qochib 
ketishi ke rak. Bordi-yu, lagerdagi odamlar ketib qolgan 
bo‘lsa, bu yer ularga yaxshi boshpana bo‘ladi.
«Borib bilib kelay-chi!» deb o‘yladi Dik Send.
U keksa Tomga qarab:
– Hech qayoqqa qimirlamanglar! Men borib bilib ke-
laman, – dedi.
– Siz bilan birortamiz birga boraylik-da, Dik, – deb 
iltimos qildi Tom.
– Yo‘q, Tom, yolg‘iz o‘zim boraveraman. Men yashirinib 
lagerning yaqiniga borib ko‘raman. Meni kutib turinglar!
Dik Send bilan Tom boshchiligida kelayotgan otryad 
to‘xtab qoldi. Dik chaqmoq to‘xtagach, qorong‘i mahalda 
ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi.
Yerga yirik-yirik yomg‘ir tomchilari tusha bosh ladi.
– Dik qayerga ketdi? – deb so‘radi missis Ueldon keksa 
Tomning yoniga kelib.
– Biz bir lagerni ko‘rib qoldik, missis Ueldon, – deb 
javob qaytardi Tom. – Ehtimol, bironta qishloq bo‘lsa. 
Hammamizni o‘sha yoqqa boshlab borishdan oldin ka-
pitanimiz kuzatib kelgani ketdi.

---

225
«O‘n besh yoshli kapitan»
Missis Ueldon bu javobdan qanoatlandi.
Bir necha daqiqadan keyin Dik Send qaytib keldi.
– Ketimdan yuraveringlar! – dedi u suyunib.
– Lagerda hech kim yo‘qmi? – deb so‘radi Tom.
– Bu lager emas, qishloq ham emas, – dedi Dik Send, 
– qumursqalar shahri ekan.
– Qumursqalar shahri deysizmi? – dedi Benedikt tog‘a 
jonlanib.
– Shunday, janob Benedikt, lekin inlarining balandligi 
o‘n ikki futdan kam emas. Ular ning uyiga kirib yomg‘ir-
dan saqlanishimiz mumkin.
– Unday bo‘lsa, bu uylar tropik mamlakatlarda bo‘ladi-
gan qirchumolilar imorati ekan-da. Bu aqlli jonivorlar 
shunday ko‘rkam imoratlar qura oladilarki, bir xil ar-
xitektorlarimiz bundan ibrat olsalar bo‘ladi.
– Qirchumolimi yoki shunga o‘xshagan boshqa ha-
sharotlarmi, Benedikt tog‘a, joyni egallash uchun baribir 
ularni chiqarishga to‘g‘ri keladi.
– Borib ko‘ring-chi, ular bizni yeb qo‘yadi.
– Olg‘a yuringlar! – deb buyruq berdi Dik Send.
– Hoy, shoshmanglar-chi! – deb do‘q qildi Benedikt 
tog‘a. – Menimcha, bunday katta imorat lar Afrikadagina 
bo‘lishi kerak edi.
– Olg‘a! – dedi jahl bilan Dik Send.
Dik Send missis Ueldon yana entomolog olimning 
gapiga e’tibor qilib qolmasin deb qo‘rqar edi.
Otryad Dik Send ketidan jadal yurib ketdi. Shu topda 
qattiq shamol turdi. Yerga shatir-shutur qilib yomg‘ir 
tomchilari tusha boshladi. Kuchli bo‘ron ko‘tarildi.
Yo‘lovchilar yaqinidagi «qirchumolixonaga» yetib kel-
dilar. Qirchumolilarni yo haydab chiqarish kerak, yo ular 
bilan bir «uyda» yotish kerak edi.
Qizg‘ish sozdan ishlangan bu gumbazning pastida 
kichik bir teshikcha bor ekan. Gerkules bu teshikni 
pichoq bilan birpasda o‘zi sig‘adigan qilib kengaytirdi.
Bu imoratda yashashi lozim bo‘lgan yuz minglab 
qirchumolilarning birortasi ham ko‘rinmaganiga Bene-

---

226
Jyul Vern
dikt tog‘a juda hayron bo‘ldi, nahot shu shaharning 
aholisi qochib ketgan bo‘lsa?
Gerkules teshikni ochib bo‘lganidan keyin Dik Send 
bilan uning hamrohlari ketma-ket ichkariga kirishdi. 
Xuddi shu paytda yomg‘ir sharillatib quyib yubordi, xo-
naga hammadan keyin Gerkules kirdi.
Gumbaz ichiga kirib olgandan keyin tashqaridagi 
dahshatli bo‘ron bilan sayyohatchilarning ishi bo‘lmadi. 
Har qanday chodir yoki yerliklarning kulbasidan ko‘ra 
yaxshiroq bo‘lgan pana joyning topilishi o‘zi bir baxt bo‘ldi.
Zig‘irdek hasharotlarning bunchalik ustalik bi lan kat-
ta imorat qurishlariga hayron qolgan leytenant Kameron 
qadimgi misrliklarning ehromlariga qaraganda, qirchu-
molilarning binolari qaytaga ajoyibroq, deb aytgan edi.
– Qirchumolilar bilan baravar bo‘lmoq uchun, odamlar 
Everest
37 
tog‘iday imorat solishlari ke rak! – degan edi u.