Jurnalistikasi

markaziari
vazifasini a d o etayotganlikJari p o d sh o h la rn i h am shunday ishlar 
bilan shug‘ullanishga d a ’vat qilardi.
Jam îyat taraqqiyoti ibodatxonalarning sh u n c h a k i diniy m uam m olar 
bilan cheklanib qolishi xato ekanligini ko'rsatd i. H in d isto n dindoriari, 
m asalan, birinchilar q atorida o ‘z o ‘quvchilariga d in g a q o ‘shib dunyoviy 
fanlarni o ‘rgata boshladilar. Boshqa m am lakatlardagi ruhoniylar ham shu 
yo‘ldan borishdi.
Im peratorlar xalq t a ’limi m asalasida ru h o n iy la rd a n qolishm aslikka 
intilardilar. M ism ing eng qadim iy davrlarida (m ilo d d a n aw a lg i XXVII—
XXVI asrlar) fir’avn saroyida bo ‘lajak kotiblam i o ‘qitad ig an m aktab o ch i- 
11b, u nda 5 yoshdan 16 yoshgacha o ‘g‘il bolalar shug'ullanardi. 12 yosh- 
d an keyin ular devonxonalarda kotiblar vazifasini bajarishardi. Asosiy 
fanlar sifatida esa o ‘qish, yozuv va hisob o ‘rgatilardi. Yozuvlar dastlab 
sopol idishlam ing siniqlarida va oh ak to sh lam in g qirralarida bitilardi. 
0 ‘quvchi yozuvni yaxshi o ‘rganganidan keyin u n g a papirus o ‘ram asidan 
foydalanishga ruxsat berilardi.
M iloddan aw a lg i 1 mingyillik o 'rtasida X ito y m aktablarida bolalarni 
davlat tuzilishi, siyosiy va xalqaro m unosabatlarga o'q itard ilar. Bo'lajak 
mutaxassislar, eng a w a lo , davlat xizm atchilari lavozim iga tayyorlanardi. 
U lar tu rli vazifalam i, ju m lad a n , ichki va tashqi m unosabatlarga tegishli, 
m ahalliy boshqaruv va hokazo xizm atlam i ep lash lari shart edi. Xitoyda 
Konfusiy m aktabi olim larining soni b ir asr ic h id a 50 kishldan 3 ming 
kishiga etdi. Ibodatxonalar qoshida kutubxonalar o ch ilark an , im peratorlar 
ham o‘z huzurlarida shunday m arkazlam i tashkil e ta boshladilar. S hub- 
hasiz aytish m um kinki, qadim iy Sharqda m a k ta b la r ijtim oiy aham iyatli 
om m aviy kom m unikatsiya mutaxassislarini tayyo rlo v ch i o ‘quv yurtlari 
vazifasini bajargan.
D avlatni boshqarish eng aw a lo , axborot tiz im ig a ega b o ‘lishdan iborat 
edi. M azkur fikr hatto isbotga ham m uhtoj em as. A g ar jam iyat kom m u­
nikatsiya b o is a , davlat — ikki karra kom m unikatsiyadir, chu n k i davlat — 
bu uyushgan jam iyat. D em ak, kitobim iz m a z k u r qism ining vazifasi — 
ushbu masala q adim iy Sharqdagi davlatlarda q a n d a y yo‘lga q o ‘yilganini 
kuzatishdan iborat.
M anbalarni o 'rg an ib , shunga am in boMdikki, davlat tuzilishi va 
boshqaruvi 
doiralarida 
axborotni 
ishlab 
c h iq ish
h am d a alm ashîsh 
usullarining eng yaxshi tizim lari qadim gi X itoy va E ro n d a tashkil etilgan 
ekan. A m m o xronologiya jihatidan ushbu ja ra y o n la r M esopotam iya va 
M isrda biroz o ld in ro q boshlangani u c h u n b iz h a m so ‘zimizni sh u
m am lakatlardan boshlam oqchim iz.
Y uqorida aytganim izdek, davlat tizim isiz ax b o ro t nafaqat faoliyat 
k o ‘rsatishi, balki barpo qilinishi ham m um kin e m a s edi. D avlat — bu eng 
a w a lo , oshkora ax borot tarqatadigan hokim iyat, c h u n k i jam iyatning b archa
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

a ’zolari daviat m avjudligidan va uning q o n u n -q o id alarid an xabardor b o l -
m asa (va, n atijad a, ularga rioya qilm asa), h ech q an d ay daviat tashkil topib 
faoiiyat k o ‘rsa ta olm aydi. D aviat - ja m iyatning siyosiy shakldagi tuzilishi’ 
siyosat esa n a fa q a t kuch, balki, eng a w a lo , s o ‘z sa n ’atidir. D avlatning 
barcha ta sh k ilo tlari faqat xizm at doirasida h am da om m aviy axborot 
alm ashinuvi n atija sid a faoiiyat k o ‘rsatishi m um kin.
0 ‘tm ishga o id sh u n d a y bir voqea m a ’lum va m ashhurdir. A ntik 
tarixning o tasi H e ro d o t Osiyo m am lakatiari bo'y lab Q ora dengizgacha 
sayohat qilgan va b ir kuni qaysidir m am lakatda bolalar «podshoh- 
podshoh* o ‘y n ag a n ¡n i ko'rgan. P odshoh rolini b a ja b a n bolaning h arak at- 
lan m kuzatib, H e ro d o t xayron qoladi, ch u n k i bola nafaqat xizm atkor va 
q o n q ch d a rm , balki, eng a w a lo , «ko‘z», «quloq*larni, ya’ni, yangiük 
yetkazuvchilar va bosh q a shu kabi ax borotchilam i tayinlashni o 'zin in g
b in n c h i vazifasi d e b bilgan edj.
So‘zim izni M esopotam iyadan boshlaylik. C hunki ushbu hududda 
m iloddan a w a Ig i 4-m ingyilhkdan VI asrgacha b ir q ato r m am lakatlar asos 
topib, uzoq yillar gullab-yashnagandan keyin barbod b o ‘Iib ketgan Bobil 
Shum er, A ssuriya X aldeya, xettlar yurti, A kkadiya va boshqa m am iakatlai 
shuiar ju rn asidandn-. T an x d a ja h o n miqyosidagi birinchi buyuk daviat 
Bobil hisoblanadi.
M iloddan ayvalgi X X V II-X X III asrlarda S h u m er bosliqaruv tizim i 
daviat x iz m atch ilari va n az o ratch ilan d an iborat b o lg a n an c h a katta 
devonga ega edi. A ssuriyaning eng k o ‘zga k o ‘ringan podshohlari, T iglat- 
palasar sulolasinm g daviat hisobidan ta ’m inlanadigan armiyasi b o ‘lgan. 
M esopotatm yadagi aksariyat daviatlarning rahbarlari savodli b o ‘iishga 
inti ai-dilar h a m d a b unga erishganlaridan faxi'lananlilar. Bu hududdaei 
davlatlar b o r-y o ‘g ‘i bir-ikki asr u m r ko‘rdi, deb ham bo'lm aydi. C h unki 
ular orasida o rta c h a m am lakatlardan bo'lgan x ettlar davlati uch m ing yilga 
yaqin m uddat d a v o m id a yashagan.
M iloddan a w a lg i XXXI asrda M isr fir’av n i M enes hududning yuqori 
va past la q is m la n n i birlashtirib, yaxlit m am lakatga asos soldi va eng 
aw a lo , kuchli d av iat app arati bilan axborot xizm atini shakllantinli. M isrda 
hukm ronhk qilg an b arc h a fir’avnlarning sulolalari boshqa m am lakat 
rahbarlarj, m asalan, Assuriya, Bobil, M ittani va hokazolar bilan o 'z a ro xat 
yozishish va ax b o ro t alm ashishni birinchi o 'rin d a g i vazifalardan deb bilgan. 
B undan xulosa c h iq a n s h m um kinki, m iloddan aw algi 2-m ingyillikda 
Sharqda n v o jla n g an xalqaro m unosabatlar q aro r topgan. D iplom atik 
axborot alm ashuvi tu rli tillarda, ju m lad a n , akkad tilida mixxat yozuvi 
yordam ida am alg a oshirilgan.
Xitovda - e n g q ad im zam onlardan boshlab ijtim oiy hayot a n ’anaviv 
ravishda q attiq tartib lash tirib kelingan. A lbatta, buni eng aw a lo daviat 
hokim iyati a m ? lga oshirgan. X itoy m isolida m am lakatning boshqaruv 
tizimlariga qo I k eladigan usullam i te z anglab va o'zlashtirib, o ‘z m aq- 
sadlanda lsh latilg an im kuzatish m um kin. M asalan, yozuv paydo b o ‘l-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ganidan keyin u n d an birinchi o'rinda ja m iy a t a ’zolarining savodini oshirish 
niyatida em as, balki, eng aw alo , rah b arlik usullarini takom iilashtirisli 
m aqsadida foydalaniigan.
C hjou sulolasi davrida (m iloddan a w a lg i X I—III asrlar) X itoyda ikki 
bosqichdan iborat ta ’lim tizimi jo riy etilgan edi. lerogliflam i yodlab, o ’q ish
va yozishni o ‘rganishdan tarkib topgan b irin c h i bosqich «kichik ilm» deb 
n o m oigan. Ikkinchi, «katta ilm» bosqichída konñisianlikka oíd olti kitobni 
o ‘zlashtirishga to ‘g‘ri kelardi. U shbu sulola davrida bitilgan asarlard an
birida axborot yordam ida m amlakatga rah b arlik qilish haqida so ‘z yuritilib, 
eng q ad im zam onlarda boshqaruv tu g u n li xat, keyinchalik bam b u k ta x ta - 
chalari yordam ida, so‘ngra esa (ya’ni, C h jo u sulolasi davrida) k o ‘p ch ilik
davlat xodim lari vositasida amalga oshirilganligi aytiládi.
Y ozuv keng tarqalm agan paytlarda d avíat unga ko‘p e ’tib o r berm asdi. 
K eyinchalik esa, savodli odam lar b ir-b irin i te z tushunib borgani sari uning 
aham iyati keskin oshib ketdi. Saroy ta rix ch isi Shi C hjou im p erato r S yuan- 
Van (m ilo d d an aw algi 827—782-yillar) davrida xitoy yozuvini za m o - 
naviylashtirishga erishdi. M am lakaining m ilo d d an aw a lg i 259—210-yillarda 
hukm ronlik qilgan birinchi im peratori S hixuande yurlning yaxlitligiga 
erisliganidan keyin dastlabki ishlar q a to rid a ieroglif yozuvining b ir xilligini 
(a’m inladi. N atijada, turli shevalarda gapiradigan xalq va elatlam in g
birlashishiga zam in tayyorlandi. S odda va yengil yangi yozuv jo riy etiigach, 
qadim gi yozuv iste’m oldan chiqdi. B u n d a n tashqari, S hixuande yagona 
q o nunchilikni ham barpo etdi.
M iloddan aw algi 1-mingyillikning o 'rta la rid a eng oliyjanob kasb 
sifatida notiqlik tan olinib, yozuv h am da hisob-kitob eng past darajadagi 
hunarlar sirasiga kirardi, chunki birinchisi haqiqiy san’at, qolganlari esa 
hunarm andlik, deb qabul qilingan edi.
Q adim iy X itoy im peratorlarining k otiblari hukm dorining ch a p va o ‘ng 
to m o n larid a o ‘tirishardi: chapdagilari u n in g so'zlarini, o ‘ngdagilari esa 
ishlarini yozib olardi. Shunday qilib, chapdagilar nutq m a h o ra tin i, 
o ‘ngdagilar tarixiy yilnom alarni m ukam m allashtirib borishgan.
X an sulolasi davrida (m iloddan a w a lg i II — m ilodiy II asrlar) savodli 
o d am lar yuksak qadrlangan. D avlat ap p a ra ti kengaygan sari unga q o b i- 
liyatli y oshlar k o ‘proq jalb etiladigan b o ‘ldi. 17 yoshdagi va u n d an k attaroq 
o ‘q uvchilar sinovdan o'tkazilib, 9 m ing ieroglif va belgilarni bilganlarga 
davlat hokim iyatidan lavozim lar berilardi. «Sakkiz xil yozuv» b o ‘yicha 
q o 'sh im c h a im tihondan o 'tg an lar im p e ra to r devonining xodim lari b o ‘lish- 
lari m u m k in edi. D evonxona h u jjatlarining sifatiga nisbatan ta lab c h an lik
shu q ad a r baland ediki, ularda x atoga y o ‘l q o ‘ygan x izm atchilar jin o iy
javobgarlikka tortilardi.
B utun X itoy tarixi davom ida davlatn in g turli hududlarida m arkaziy 
hokim iyat tom onidan ierogliflar yozilishi va b ir xil talaffuz etilishi nazorat 
qilib borildi. Vaqti-vaqti bilan ularga kerakli tu zatishlar kiritilardi. Bu ishga, 
albatta, olim lar va mutaxassislar ja lb etilardi. B oshqacha aytganda, X itoyda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m am lak atn i boshqarish asosan im perator to m o n id a n aholiga maxsus 
ax b o ro t tizim i orqali m a ’lu m o tlar tarqatishdan iborat bo lib, axborot 
yoyish jarayoni deyarli h e c h q a c h o n nazoratsiz qolm agan. H atto , rassom lar 
h a m o ‘z holiga tashlab q o 'y ilm a g an . M asalan, davlat idoralari to m o n id an
m ilodiy IV asrda u la r u c h u n nim a haqda, q an d ay qilib rasm chizish 
m um kinligi aks ettirilg an q o id a la r ishlab chiqildi. 
. . . . . .
Eron. Q adim iy ero n lik la r tilid a «aita vaxitsha» degan so lzlar lkki xil 
m a ’n o n i — «eng yaxshi haqiqat» va «ijtimoiy tartib» m a ’nolarini anglatardi. 
K o ‘rib turibm izki, o ‘sh a d avrlarda ham ijtim oiy ta rtib oliy haqiqatga 
tenglashtirilgan, ja m iy a td ag i barqarorlik shu q ad a r yuqori baholangan. 
D o ro I o 'm a tg a n tizim g a m uvofiq davlat 20 vitoyatga (satraplikka) bo U- 
n ib ularda joylardagi elatlarn in g mahalUy q onunlari, dinlari, yozuv va 
tiUari saqlab qolingan. B a ’zi tadqiqotchilar fikricha, qadim gi zam onlarda 
E ro n dunyoning qariyb y a rm in i egallab, 127 davlatga boshchilik qilgan. 
F o rsiy podshohlar ad o latli boshqaruv o ‘m atm aganlarida, bunday natija- 
larga -erisholm asdilar.1 K ey in ch alik islomni tarq atish davrida arablar ham
x u d d i shunday usu ld an foydalanganlar. M asalan, m iloddan aw algi 1300- 
y iilarda M isrdan quvilgan yahudiylarga Buyuk K ir II (m iloddan aw algi 
530 yilda vafot etgan) d av rid a vatanga qaytishga va Q u d d u s (Terusalim)da 
o ‘z ibodatxonalarini tik lash g a ruxsat berildi. Sotsiologiya fanining asos- 
ch ila rid a n boMgan P itirim S orokin «Sotsiologiya tizim i* asanm ng 1 jildi 
(«A nalitika sotsiologiyasi»)da afinaliklar forsiylarga bo'ysunishlarini o z
elch ilari orqali E ronga suv va y er taqdim etish bilan tasdiqlanganlar, deb 
yozadi. Parfiya davlatida rasm iy tillar sifatida grek va parfiya (o ‘rta eron)
tillari qabul qilingan edi.
E ronda xalq, elat va q ab ilalar ma’naviy hayotining asosini tashkil 
etu v c h i dostonlar, rivoyatlar, ashulalar, ertaklar va m aqollam i yig ib, 
u la rd a n m arkaziy h o kim iyatga keraklilarini tanlab, za ru r urg‘ular bilan 
t a ’m inlangach, yozib olib, o m m a o ‘itasida qayta ta rq a tish davlat to m o ­
n id a n axborot tizim in i 
ta sh k il etish va kuchaytm shnm g yetakchi 
xususiyatlaridan bo ‘lgan. N a tija d a , xalq tarixi podshoh va ruhom ylarga 
m a q b u l m a ’n o kasb etib , k eng o m m a ham yangilangan o ‘z o tm ishim
haq iq iy tarix deb qabul qilardi.
H indiston hududidagi d av latlar ko‘pincha q attiq tartiblashtm lgan 
m ark aziy hokim iyatga ega e m a s edi. A m m o b u yerda h am ayrim im pe- 
ra to rla r shunday natijalarga erish a olganlar. M asalan, M ouriylar suloia- 
sin in g oxirgi vakiii A shokaning keng tarm oqli davlat idorasi, rivojlangan 
xavfsizlik xizm ati va 700 m in g askardan iborat arm iyasi b o r edi. M ilodiy 
50—200-yillardagi S him oliy H in d isto n ham da M arkaziy O siyoda joylash- 
g an K u sh o n lar davlatining m a ’m u riy ati ham b a q u w a t boshqaruv tizim - 
larid an hisoblangan.
1 M. Shalomov. «Qutqaruv haqidagi rivoyat* («Лсгскаа о спасении»). «Правда 
Востока», 2001, 8-mart.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Turklarga kelganda, aytish kerakki, m ilo d d an aw a lg i IV asrda u la r 
Jaoubiy Rossiya hududida kuchli harbiylashgan davlat tuzganlar va Q o ra 
dengiz bo'yidagi grek davlatlari bilan sa v d o -so tiq olib borganlar.
D avlatni axborot yordam ida b o shqarish usullari. Tabiiyki b u n d ay
usullar ju d a k o ‘p. U lam i ikkita guruhga — m a ’m uriy va m a’naviy ax b o - 
rotga birlashtirish m um kin. S h u n d a b irin c h i guruhga harbiy, huquqiy, 
m arkaziy va joylardagi m a’m u riyatlar bo g ‘lanishi, p ochta va yoMlar, 
m a’m uriy yig'ilishlar, xalqaro kelishuv h am d a ah d n o m ala r va shu k abilam i 
kiritish o 'rin li bo'Iadi.
T arixdan m a ’lumki, harbiylar h a r b ir im p e rato r u chun,