Jurnalistikasi

birinchidan,
shu y o ‘sinda qadim iy m atnlarni t o ‘g ‘ri tushunish va 
talqin qilish o ‘rgatildi; 
ikkinchidan,
oddiy xalqning vakillari savodxonlikka 
jalb etildi. Ikkinchi natija o ‘z aham iyati jih a tid a n birinchisidan ham
m uhim roq edi. X itoy tili esa U zoq Sharq m am lak atlarid a ko‘p asrlar 
davom ida asosiy ch e t tili vazifasini bajarib keldi.
Boshqa m am lakat, xalq va elatlar haqida gap irad ig an b o ‘lsak, m ilod­
d an aw algi VII asrdan tnilodiy II astgacha b o ra -b o ra xristian dunyosiga 
kuchli ta ’sir k o'rsatgan Bibliya shakllandi. U shbu M uqaddas kitobning 
tarkibiy qism lari dastlab h ar xil vaqtda, tilda va tu rli kishilar tom onidan 
g‘isht «taxtacha»larga yozib olingan, M asalan, «Q adim iy ahd* asosan eski 
yahudiy tilida, qism an esa arorpiy tilida dunyoga kelib, m iloddan aw algi 
I I I —II asrlarda tugatilgan. «Q adim iy ahd» o ‘sha vaq tn in g o 'z id a grek tiUga 
o ‘girilgan. Bugungi k unda esa u dunyoning 1760 d a n k o ‘p roq tiliga taijim a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qilingan. «Y angi ahd» (Injil) esa m ilodiy I asrda yaxlit kitob ta rz id a tu - 
zilgan.
B ibliyada h a m so'zning ilohiy kuchi bilan bog'liq ko‘rsatm alar 
mavjud. M asalan , «Eski ahd»da shunday b ir afsonaviy hikm at keltirilgan. 
M uso p ayg‘a m b a r X udo bilan m uloqot qilm oqchi bo ‘lib, ío q q a chiqadi. 
T epalikda M u so o ‘z ko ‘zi bilan ko'rgan m anzaraga hayron qoladi - Xudo 
Tavrot (T o ra )n in g harflariga kichkina tojlarni o ‘rnatib turgan em ish. M uso 
buning sab ab in i so'raganda, ko ‘p yillardan keyin Akibaben Io sif degan 
odam d u n y o g a kelib, Tavrotning har b ir harfi va belgisidan bir q ato r 
q o n u n la m i b a rp o etad i, degan javobni oladi. Bu rivoyat inson hayotida 
kalim a y uksak aham iyatga ega ekanligining k o ‘rsatkichi, albatta.
M ilo d n in g IV asrida arab yozuvi ham shakllana boshladi, ushbu tilda 
birinchilar q ato rid a 328-yilda N am arra xati barpo etiidi. Eronning qadim iy 
yilnom alarida S osoniylar davridagi voqealar haqida fois tilida izchil ravishda, 
aniq usulda, badiiy vositalarsiz xabar berilgan. Masalan, sulola asoschisi 
A rdasher P ap ak o n g a bag‘ishlangan kitobda yozm a poitret tasviriari deyarli 
yo‘q. Eng q ízig 'i shundaki, aniqlik bilan bog‘liq bo ‘lgan va keyinchalik 
jurnalistikada «hujjatli» deb nom oigan ushbu uslub faqat mualliflar 
haqiqatga yaqinroq bolganliklarining natijasi em as. Asosiy sabab — yozm a 
nutq hali yaxshi rivojlanm agan bo ‘lganligidadir.
U m u m a n olganda, shuni ta ’kidlash joizki, yozuv paydo boMgan 
davrdan e ’tib o ra n to kitobning bosm a ixtirosiga q adar yozuv s a n ’ati 
podshohlar, ru honiylar, m a’m uriyat vakillari va hokazo toifalardan iborat 
nísbatan to r d o iradagi odam larga xizm at qilgan. Jam iyatga rahbarlik 
qilayotgan doiralard ag i odam lar keng xalq om m asini savodxonlikka u n ch a 
h am yaqinlashtiraverm aganlar. 0 ‘slia davrlarda tayyorlangan ayrim m a n - 
balarda o d d iy odam larga o ‘qishni o ‘rgatish nom atlub ishlarga, q o n u n - 
buzarlikka olib boradi, deb uqtirilgan. Shu bilan bir qatorda, savodli od am
b o ‘lish k o ‘p ro q insonning o 'ziga bo g ‘liqligi h am barchaga m a ’lum edi. 
M asalan, p o d sh o h yoki am ir avlodiga m ansub odam b o ‘lishga k o 'p ch i- 
likning im k o n iy ati y o ‘q, am m o savod chiqarish deyarli h ar kim ning q o ‘li- 
dan kelardi. S h uning u chun savodxonlikka intilish, ayniqsa, o ‘rta asrlarda, 
m usulm on m a m la k atlarid a nihoyatda kuchli edi. Bosma kitob ixtirosi faqat 
chegaralangan h a r f va ierogliflar soniga bevosita bog‘liq ekanligini e ’tiborga 
olsak, alifbo ixtirosi kom m unikatsiyalar tarixida va u m u m an insoniyat 
tam ad d u n id a n aq a d ar ulug* kashfiyot b o ‘lganligini ta sa w u r qilish qiyin 
emas.
Yozma kom m unikatsiyalarning ja n r, uslub va kanaliari. Jurnalistik 
asarlarning m a z m u n i va shakli o ‘rganilganda, odatda, ja n rlar ham tilga 
olinadi. P ro to ju m alistik a haqida gapirganda-chi? Bir qaraganda, bu 
erishdek tu y u lad i. «P rotojum alistikanm g h am jan rlari b o ‘ladimi?* degan 
taajjubli savol tu g ‘ilishi m um kin. A m m o biz b u nday shubhani o ‘rinsiz deb 
bilamiz. C h u n k i asarning m azm uni qanday m uhim bo ‘lsa, uning shakli 
ham shu q a d a r aham iyatli sanaladi.* Jum alistikaga kelganda, axborot
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yetkazish uslubi va y o ‘llari ham , davrga qaram asdan, m u h im aham iyatga 
ega. S hulam i hisobga olib, ikkinchi-faslning ushbu q ism in i m azk u r masa? 
laga bag‘ishlashga q aro r qildik.
Janrlar tahlilini q o ‘yidagicha tartiblashni m a ’q u l topd ik : 1-qadim
zam onlarda bo ‘lgan, h o zir esa deyarli uchram aydigan ja n rla r; 2-qadim da 
b o'lg an va bugungi kunda ham mavjud, am m o m a z m u n jih a tid a n keskin 
o'zgargan janrlar; 3-burungi davrlarda bo'lg an va h o z ir ham mavjud, 
m azm uni qism an o'zgargan janrlar; 4-bugungi k u n d a bor, lekin burungi 
zam onlarda bo ‘lm agan janrlar.
Asosiy gapga o 'tish d a n oldin mavzuga bo g ‘liq bir-ik k ita izohlar 
keltirm oqchim iz. Q adim vaqtlardagi m atnlar (h a m d a protojum alistika) 
bilan bugungi kundagi jum alistik m atnlar o ‘rtasida h am m ag a m a ’lum b ir 
keskin farq bor. Shu sababli aytishga haqlimizki, eski m a tn la r bilan bog*liq 
ja n rla r tasnifi, ular o ‘rtasÍdag¿ farqlar o ‘sha za m o n la rd a deyarli ko'zga 
tashlanm aydi. Q adim iy ham da zam onaviy ja n rla m i solish tirg an d a, tarixiy 
shart-sharoitlam i va bugungi vaziyatni hisobga o lish dark o r, aks holda 
g ‘ayriilm iy yondashuvga y o i q o'ygan bo'lam iz. Eski d avrlarda bugun biz 
o 'rg a n ib qolgan aniq ju m alistik ja n rla r mavjud em asdi. A m m o, ja h o n
jurnalistikasi tarixini o 'rg a n ar ekanm iz, v azifalarim izdan biri qadim iy 
om m aviy kom m unikatsiyalar sharoitida vujudga kelgan h am da keng 
auditoriyaga m o'ljallangan og'zaki va yozm a m a tn la rn in g ja n rlarin i o ‘sha 
davrlardagi m ezonlar asosida k o ‘rib chiqishdan ibocatdir. E ndi bevosita 
ja n rla r tasnifiga o ‘tam iz.
1. Q adim zam onlarda mavjud bo'lgan, am m o b u g u n g i k unda deyarli 
uchram aydigan janrlar. K o‘proq qadim iy diniy va m a ’m u riy (boshqaruv) 
tizim lari bilan bog‘liq og'zaki h am da yozm a m a tn la r ja n rla ri. Bular asosan 
am rlar (oliy farm onlar), diniy qasidalar va m u n o jo tlar, ilmi nujum
(astronom iya), fol ochishlar, h u tb alar va boshqalar. Ilm i nujum ga biroz 
to ‘xtalib o'tsak. M utaxassislar fikricha, qadim iy m esopotam iyaliklar va 
xaldeyaliklarda astronom iya ilm iy yuksak rivojlangan e d i va bu sohada 
u lam ing bilim lari greklarga nisbatan kengroq b o 'lg a n . M asalan, Xaldeya 
kohinlari oliy darajali riyoziyotchilar bo'lib, ilm iy astronom iyaga asos 
solganlar, deb hisoblanadi.
2. Q adim da bo'lg an va bugungi kunda h a m b o r, lekin m azm un 
jih atid an keskin o'zgargan janrlar. Bular sirasiga a n g lash lar (fahm lar), ba- 
shoratlar, duolar, dunyoviy qissalar, ko'rsatm alar, m ad h iy alar, m a’lum ot- 
nom alar, m urojaatnom alar, miflar, rivoyatlar, ta b ib la rn in g maslahatlari, 
turii to 'p la m lar (m ajm ualar), xatlar, hikoyalar v a b oshqalar kiradi. 
D alillarga e ’tib o r beraylik. Q adim iy H indistondagi v ed a la m in g b ir qismi 
ju m lad a n xudolarga, sayyora va yulduzlarga, o lo v va sham olga, yer va 
suvga, donishm andlarga, ilohiy oziq-ovqat va icliim liklarga, kasalliklatga va 
hokazo manbalarga bag'ishlangan m u ro ja at-n o m a lar shaklida bitilgan. 
0 ‘rta-qadim iy E ronda yaratilgan dunyoviy qissalar m a z m u n jihatidan 
podshohlar va tabiatga adabiy tav sif berish nuqtayi n a z a rid a n Assuriya va 
M isrning eski yilnom alariga o 'xshab ketadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3. B u ru n g i d av rlard a bo'lg an va hozirda bam am al qilayotgan, lekin 
m azm u n i q ism a n o'zgargan jan rlar. Bu guruhdagi ja n rlar b irm u n ch a 
k o ‘proq: alleg o riy a (qochirim lar, m ajozlar) deklaratsiya, k o 'ch irm a gaplar 
(juda k o ‘p v a tu rli shakllarda uchraydi), yilnom alar, marsiyalar, m atallar, 
m aqollar, o d d iy va n o tiq b k nutqlari, pand-nasihatlar, xronikalar, epigram - 
m alar, q o ‘shiqlar, hayollar, o'ylar, hikm atlar. H ikm atlar h aqida ju m a lis- 
tikaga xos b o ‘lgan va om m aviylik bilan bog‘liq shunday m isol bor. 
H in d isto n d a m ilo d iy IV asr oxiri - V II asr boshlanishida yashagan faylasuf 
sh o ir B xartrixarining asarlari «Sevgi haqida yuz hikmat», «O lloh haqida 
yuz hikm at», «EhtirossizUk haqida yuz hikm at* sarlavhalari o stid a yozil- 
gan.
U sh b u g u ru h g a a w a lo va h o zir ham ish berayotgan, am m o bugungi 
kunda o ‘z xususiyatlari jih atid an a n c h a o ‘zgargan ja n rlam i ham kiritsa 
b o ‘ladi. B u larn i b iz protoxabar, protohisobot, protoreportaj, protointervyu, 
protoxat, p ro to slia rh , protolavha, pro to o ch erk deb atasak, xato qilm asak 
kerak. M asalan, su h b at (и н тервью ) uslubida yozilgan qadim iy m atn lar 
nihoyatda k o ‘p. B u n d ay asarlar q adim iy Sharqning barcha xalq va elat- 
Iarida, m asalan , M arkaziy Osiyoda («Avesto»), Bobilda («Jabrlangan ta q - 
vodor haqid ag i doston»), M isrda («Hafsalasi p ir b o ‘lgan odam ning o ‘z jo n i 
bilan suh b ati» ) va boshqa joylarda mavjud.
U m u m a n aytish m um kinki, insonning ongi nafaqat m ehnat orqali, 
balki eng a w a lo , o ‘z qabiladoshi bilan m uloqotda yuzaga kelgan. G ‘a- 
labalar h aq id ag i yozuvlar protoreportaj shaklida berilgan, qurilishlar 
ketayotgani p ro to h iso b o tlard a, podshohlar tavsifi protoocherkda va hokazo 
ja n rlard a o ‘z aksini topgan. Shuni ham eslash joizki, qadim iy Sharqda 
bitilgan a s a rla r m a tn la rid a n aksariyatining aniq b ir muallifi ko'rsatilm agan 
va ular xalq ijodi n am u n ala ri hisoblanadi.
4. B ugungi k unda bor, lekin burungi zam onlarda uchram aydigan 
ja n rlar sirasiga ju rn ab stik an in g korrespondensiya, maqola, taqriz, feleton 
h am da p am flet n am u n alarin i kiritish m um kin. Ammo m azkur ja n rlar 
m azm un jih a tid a n sh u q ad a r boyki, qadim gi Sharq m anbalari yaxshilab 
tahUl q ilin sa, u sh b u janriarning u yoki bu jihatlari topilishi m um kin. 
S huning u c h u n biz eski zam onlarda b u n d ay ja n rlar b o ‘lm agan, degan 
ta ’kidni sh a rtli ravishda keltirm oqdam iz.
U slub h a q id a yuqorida qism an aytib o ‘tdik, am m o bu m asalada 
alohida t o ‘xtalm aslik, jum alistika tarixiga to ‘g ‘ri kelmaydi. U m u m a n
olganda, q a d im iy yozuvlar uslub jih a tid a n ikki katta guruhga b o'linadi. 
B ular - hissiyot b ila n , badiiy jilolar, publitsistik ruh bilan sug‘orilib 
tayyorlangan a s a rla r h am d a o rtiqcha hissiyotsiz yozilgan m atnlardir. Ikkala 
turdagi ijod h a m keng tarqalgan. A gar biz adabiyotdan ko‘ra jum alistikaga 
yaqinroq a s a rla m i tahlilga jalb etadigan b o ‘lsak, ikkinchi guruh m atnlari 
k o ‘pro q n i ta sh k il qiladi. 
* 
»
Q ad im iy M isrda yozuv ixtiro qilinganidan keyin toshlar, g 'ish tla r va 
devorlarda b itilg an birin ch i yozuvlar m iloddan aw algi 4-m ingyillikning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

oxiri — 3-m ingyillikning boshida paydo b o ‘lib, ju d a qisqa va q u m q , 
to ‘g‘rirog‘i, shirasiz uslubda tayyorlangan edi. K attaro q asariarning k o ‘pi 
tuzilishi jih a tid a n kirish, asosiy qism va x u losalardan iborat. B a’zilarida esa, 
suhbat q o 'sh im c h a ravishda qisqa sharh bilan izohlangan. N asriy bayonga 
she’rlar yoki dialoglar aralashtirilib berilgan h o lla r h am uchraydi. S huni 
ham aytish joizki, qadim iy m anbalarda bevosita yoki bilvosita b ah s- 
m unozara shakJidagi suhbatlar ko'plab topiladi.
Q adim iy yozuvlar ichida keng va batafsil xronika yoki yilnom alar 
uslubida tayyorlangan asarlar talaygina. 
M isrdagi 
m ashhur K arnak 
ibodatxonasi m iloddan aw algi XVI—X I asrlarda qurilib, b ir nccha m a ita
qayta ta ’m irlangan. U ning devorlarida, ju m la d a n , T utm os I II ning ( 1504— 
1450) m uvafaqqiyatli harbiy yurishlari h aq id a hikoya qiluvchi toshga o ‘yib 
yozilgan solnom alar bor. Masaian, A rm ageddon shahrini zabt etish 
hikoyasi, F ir’avn um um jahon im periyasini y aratm oqchi bo ‘lganligi ham
ibodatxona devorida o ‘z aksini topgan.
Assuriya podsholigi yilnom alari ichida ikkala turdagi yozuvlar — 
badiiy tasvirlarga boy ham da quruq x ro n ik ad a n iborat yilnom alar u c h ra b
turadi. M azkur m an b alam i chuqur o ‘rgangan m utaxassislar fikricha, badiiy 
bo'yoqsiz berilgan yozuvlar o ‘z soddaligi va aniqligi bilan n ihoyatda 
ta ’sirchan chiqqan.
Q adim iy X itoyda esa yilnom alar asosan im peratorlarning to p sh i- 
riqlariga binoan olib borilardi. 0 ‘ym akorlar va kotib lar faqat h u n arm a n d lar 
sifatida ishga jalb qilinganlar. Va u lam ing b iro r b ir ieroglifni o ‘zlarid an
qo'shish yoki tushirib qoldirishga haqlari y o ‘q edi, bunday xatoga y o 'l 
qo ‘yganlar jiddiy jazolanardi. A m m o ushbu sh irasiz uslubdagi solnom alarga 
keyinchalik hissiyotli, tasvirli va publitsistik sh a rh la r berilishi m um kin edi.
Axborot ta rq a tish yoMlari. Bugungi k unda om m aviy axborot ta rq a tish
kanallari deganda m atbuot, radio, televidenie va internet nazarda tutiladi. 
0 ‘z - o ‘zidan m a’lum ki, m azkur im koniyatlar qadim gi dunyoda yo‘q edi. 
X o'sh, shunday ek an , axborot larqatishning b u n d ay jarayonlari b u m n g i 
davrlarda b o lg a n m i va bo'lgan holda, q an d ay am alga oshirilgan?
Albatta, bunday kommunikatsiyalar bugungidek keng miqyosli em asdi, 
u vaqtlarda yer yuzida aholi ju d a kam, o m m aviy axborot vositalari esa 
boshqacha edi. Lekin ommaviy kom m unikatsiyalar bo ‘lganligini va u la r 
o ‘sha vaqtlarda ham jam iyatda bugungi kundagidek vazifalami bajarganligini 
hech kim inkor qilolmaydi. Shunday ekan, uzoq o ‘tm ishda o m m aviy 
kom m unikatsiyalarning kanallari sifatida n im a xizm at qilgan? M asalani 
atroflicha o ‘rganib chiqqach, biz daraxt bargi, p>o‘stlog‘i, teri, suyak, y o g 'o ch , 
mum, loy, tosh, metall, mato va qog‘ozlar b unday kanallar o ‘m ini bosgan, 
degan xulosaga keJdik. Ushbu axborot tarqatuvchi vositalar haqida q isq ach a 
gapirib o'tsak.
Teri. Ayrim mutaxassislar taxm inicha, yozuv u chun ishlatilgan e n g
birinchi ashyo y o g 'o ch bo'lgan. Bu fikrga q o ‘shilish ham m u m k in , 
qo'shilm aslik ham . C ltunki agar yozuv m ilo d d an 4,5 m ing yil a w a l ix tiro
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qilingan bo ‘lsa, b u n d a y u zo q m uddat saqlanm agan m ateriallar ham bordir. 
Balki, foydalanish u c h u n en g qulay narsa birin ch i yozuv ashyosi b o ‘lgandir. 
B izningcha, b u n d ay ashyo sifatida barg, p o ‘s(Ioq yoki te ri xizntat qilgani 
haqiqatga yaqinroq. B u m asalada aniq bir tarixiy isbot y o ‘q, shuning u chun 
bizning fikrim iz sh u n c h a k i b ir faraz.
A m m o 
0
‘tm ish d a yozuv u ch u n teridan keng foydalanganligi barcha 
m utaxassislar to m o n id a n e ’tiro f etilgan. Q adim iy E ro n d a «Assuriya daraxti 
va echki* nom li d o sto n b o ‘Igan. Eronliklar p alm an i «assuriya* daraxti 
deyishgan. U sh b u d o s to n d a echki gapiitirilib, u «kotiblar m endan kitob, 
d aftar va ro ‘yxatlar tu z ad i» , deya arz etadi.
M iloddan a w a lg i I I asrd a teridan b a q u w a tro q yozuv m ateriali — 
pergam ent ixtiro qilindi. U sh b u ashyo aynan yozuv u c h u n maxsus ishlan- 
gan b o ‘lib, u P ergam sh a h rid a kashf etilgan. M ilodiy IV asiga kelib p er­
gam ent aksariyat b o sh q a ashyolar o ‘rnini egallaydi. Q immatbatho m aterial 
bo Iganligi sababli m u alliflar k o ‘p hollarda uning ustidagi yozuvlarni yuvib 
tashlab, b ir n ec h a m a rtag ac h a foydalanardilar. Ayrim xalqlarda teri va 
kitob so'zlari sin o n im la r sifatida q o ‘llanilgan. U sh b u fakt H erodotning 
«Tarixi* da ham keltirilgan.
Suyak. Q adim iy xitoyliklar undan fol och ish m aqsadida foyda- 
lanishgan, M iloddan a w a lg i 
2
mingyillikda yozuv u c h u n suyak va toshbaqa 
kosasi ham ishlatilgan. Y ozuv belgilari suyakda, kosada qattiq jism bilan 
bevosita qirilib yoki o ld in m o ‘yqalam bilan chizilib, keyin o ‘yilgan. Arxeo- 
loglar qadim gi o d a m la r yozish u c h u n ch ig'anoqlardan foydalanganliklarini 
h am aniqlashgan.
Yog‘och. U shbu m a teria l tu rli yuitlar va tillarning vakillari tom onidan 
yozuv u ch u n q o ‘llanilgan. A yniqsa, papirus va bam buk haqida ko ‘pgina 
tarixiy dalillar bor. Q ad im iy M isrda m iloddan aw a lg i 3 mingyillikda papi- 
rusdan keng foydalanilganligi aniqlangan. M isrliklar papirusni Afrikadagi 
qam ishsim on o 'sim lik d a n tâyyorlashgan. Bu m aterialni ishlab chiqarish 
usulini sir saqlashgan va olingan m ahsulotni k atta m iqdorda boshqa 
joylarga sotishgan. P a p iru s barglari qirqilib, yelim langan va o 'ra m a shaklida 
ishlatilgan. M ilo d d an a w a lg i XV asrga kelib papirus peigam ent bilan 
alm ashtirilgan.
Q adim gi Ja n u b i-sh a rq iy O siyoda esa bam buk g 'o y a t keng q o ‘llanilgan 
yog‘o ch m ateriali b o 'lg a n . Taxtachalarning en i I sm , uzunligi 2 3 - 2 4 yoki 
5 5 - 5 6 sm. d an iborat boMardi. 56 sm . li bitta tilim iga 60 ieroglif sig‘ardi. 
A sar hajm iga q arab u bitilgan taxtachalar soni h a m k o ‘p, m asalan, bir 
arava yoki besh arava b o lis h i m um kin edi. Ierogliflar p ichoq yordam ida 
o ‘yilar va keyin b o ‘y o q va lok bilan qoplanardi. X ato tushgan bam buk 
tilim ini qirishga yoki t o ‘liq alm ashtirishga to ‘g ‘ri kelardi. K atta asarlar, 
yilnom alar tayyorlanayotganda, taxtachalar raqam lanib, b ir chetida o ‘yilgan 
teshik yordaipida ip b ila n b o g ‘lan ar edi. «Bo'lim *, «bob», 
<-
fasl», «qism» 
nom li maxsus ierogliflar h a m q o ‘Ilanilardi. U m u m a n olganda, bam bukdan 
yozm a m a tn la r tayyorlash k o ‘p m ehnat, m ablag‘ va vaqt talab qilardi,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

am m o u bejirim chiqardi. Q o g 'o z ixtiro qilingan ilk davrlarda u sh u n d a y
b ir n o a n ’anaviy, «kam bag'al* ashyo hisoblanardiki, im p e rato rla r va boy 
kishilar u c h u n bam buk o bro‘liroq b o 'lib , u la r yana III—IV a s r davom ida 
q o g ‘o zd an k o ‘ra bam bukdan foydalanishni afzal ko'rganlar.
S harqiy E ronda papirus va pergam ent bilan bir q a to rd a yog‘o c h
tayoqlarida yozish odati ham b o ig a n . A m m o nihoyatda keng ta rq a lg an va 
b archa m am lakatlarda qo'Hanilgan nsul — yog‘och tax tac h alarid a yozish 
edi. Ayrim paytlarda taxtachalar m u m bilan qoplanardi va m u m ustiga 
stilos (yog'ochli yoki tem irli yozuv asbobi) yordam ida belgi yoki harflar 
chizilardi. Shu bilan birga daraxt p o ‘stlog‘i va o ‘sim liklarning to la la ri ham
ishlatilgan, masalan, lubok chizish paytida.
Loy. 
D unyoning eng buyuk qadim iy m adaniyatlaridan biri — 
M esopotam iya tam adduni bizgacha ko‘proq xom yoki pishiq g lsh tla rd a
yetib kelgan. H ozirgacha ushbu hudu d d a loy «taxtacha*larda ierogliflar, 
mixxat yoki aliibo yordam ida bitilgan m atnlam ing o ‘n dan b ir qism i ham
topilm agan va o ‘rganilmagan. 0 ‘z vaqtida bunday taxtachalardan h atto katta 
kutubxonalar tashkil qilingan. X aldeya, Assuriya va Bobilda yashagan 
salaflarim iz eng kerakli m atnlarni loydan tayyorlangan xom g‘ishtlarda yozib, 
keyin olov yordam ida pishirganlar. M azk u r pishiq g‘ishtlar shunday b aq u w at 
chiqardiki, ulam i ko‘p asrlardan keyin ham hatto o ‘tk ir boita bilan chopish 
oson em asdi.
M esopotam iyada tayyorlangan yilnom alam ing m uhim lari ikki nusxada 
yozilardi. Birinchisi — saroy va hasham atli ibodatxonalarning devorlarida 
o ‘ym a m atn va rasmlar shaklida. X uddi shunday m atn ikkinchi m arta loy 
silindrlarda qirilar edi. Ushbu silindrlar 7 sm. dan 20 sm. gacha boMgan, 
am m o m atn hajmi juda kattaligi sababli mixxat shu darajada mayda 
yozilardiki, uni kattalashtirib ko‘rsatadigan oynaksiz o ‘qib b o ‘lmasdi.
B unday silindrlarni yaratishdan m aqsad — tarixda tz q o ldirish edi. 
M atnlar to ‘rt nusxada bo‘lgan loyli silindrlar ichiga tu sh irilard i. U lar 
olovda pishirilib, yangi bunyod etiladigan bino poydevorining t o ‘rt bur- 
chagiga joylashtirilgach, ustidan qurilish ishlari boshlab yuborilardi. U shbu 
usul o ‘zini to 'liq oqladi, chunkî b ir necha ming yillardan s o ‘ng olib 
borilgan qazilm alar natijasida silin d rlar butunligicha olim lar q o ‘Üga tushdi 
va o ‘qildi. B inolar poydevoriga q o ‘yilgan bunday axborot vositalari o lti va 
sakkiz qirrali prizm a yoki m itti b o ch k a la r shaklida ham yasalar edi.
Yog‘o ch yoki teri kabi to sh h a m , an c h a keng ishlatilgan. T oshning 
oddiy va qim m atbaho turlaridan yozuv m ateriali sifatida foydalanilgan. 
Oddiylari: bazalt, ganch, granit (q o ra, o ch qizil, va kulrang), kvars, m arm ar 
(turli ranglarda), obsidan, ohaktosh, slanes, tuf, ch aqm oqtosh, q u m to sh va 
hokazo. Q im m atbaho toshlar: aqiq (agat), am etist, nefrit, oniks, serdolik, 
yashm a va boshqalar. Yozuvga m o ija lla n g a n toshlarga, a lb atta, kerakli 
shakl berilardi.
T oshlar axborot vositasi sifatida ishlatilgani haqida m a ’lu m o tlar ju d a
ko‘p (u lar alohida m aqolaga m avzu b o 'la oladi). Biz o 'q u v c h ila r diqqatini
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

faq at u c h ta narsaga q ara tm o q ch im iz . Birinchisi - to sh lam in g katta-k ich ik - 
ligi. T abiiyki, o ‘lcham i u n c h a k atta bo‘lm agan ioshlar k o 'p ro q ishlatilgan. 
A m m o , ayrim toshlam ing ulkanligi od am n i loi qoldiradi. Bexistun yozuvi 
152 m balandlikda bitilgani h aq id a biz yuqorida aytib o ‘tdik. M ism ing 
m ilo d d a n aw a lg i X V I—XV asrlarda yashagan ayol podshohi X atshepsut 
x o n im A m on xudoga bag‘jshlagan va asuan granitlaridan tayyorlatgan 
ik k ita 30 m etrlik yodgorlik yozuvlarda A m onni o ‘z otasi deb ta ’riflagan. 
A slida esa, m alikaning otasi fir’avn T utm os I boMgan. Y odgorliklar n ih o - 
y a td a qisqa m uddatda — yetti o y ichida bunyod etilgan.
Ikk in ch i fakt bevosita junialistik a bilan bog‘liq. M a ’lumki, bugungi 
m a tb u o t nashrlari asosan rotatsiya usulida bosiladi. Q adim iy M esopoto- 
m iy a d a esa protorotatsiya usuli ishlatilgan. Ya’ni, qim m atbaho toshdan 
yasalgan silindrda m atn yoki rasm lar aylana oyna shaklida bitilib, unga 
d a sta k h am ulanar edi. Y um shoq loy ustida yurgizilgan silindrdan loy 
g ‘ishtga kerakli xat va rasm lar tushardi. G 'ish t pishirilgandan keyin undagi 
tasvir abadiy b o lib qolardi. U shbu usul nafaqat M esopotom iyada, balki 
S harq n in g boshqa m am lakatlarida ham keng koMamda ishlatilgan.
U c h in c h i m a ’lum ot ham ju m alistik ag a an c h a yaqin. M a ’lum ki, k o ‘p- 
ch ilik q alam sohiblari ju rn alistik a n i yilnom aga o'xshatishadi. Q adim iy 
S h a rq d a esa yilnom alar va k ito b lar vazifasini oddiy tosh d an qurilgan 
h a m d a qim m atb ah o toshlar bilan bezatilgan saroy va koshonalarning bevo­
sita o ‘zlari bajargan. Bu h aq d a fransiyalik assuriyashunos Ioaxim M enan 
« N ineviya saroyi kutubxonasi» d eb nom langan kitobida yozgan. Olim 
fik rich a , saroylar nafaqat p o d sh o h buyukligining ko‘rsatkichlari, shu bilan 
birga ta rix iy kitoblar ham dir. C h u n k i ko‘p hukm dorlar hokim iyatga kelish- 
lari b ila n k atta qurilishlam i boshlab yuborardilar va o ‘z faoliyatlari davo- 
m id a qilgan xizm atlari yoki ja n g la ri haqida o ‘sha koshonalar devoriarida 
y o zu v lar bitilishini buyurardilar. U shbu buyuk o ‘tm ish haqidagi kitobning 
z a rv araq la ri b u tu n yer yuzi b o ‘ylab sochilib ketgan, deydi M enan.
M e ta ll. Jurnalistika kabi protojurnalistikada ham dastlabki paytlardan 
b o sh la b m etall k o ‘p ishlatilgan va bu haqda talaygina m a ’lum otlar bor. 
S h u n in g u c h u n biz bu xususda u zo q to'xtalm aym iz. M etallardan ishlangan 
m a te ria lla r birinj (bronza), kum ush, mis, ternir, tilla, qalay, q o ‘rg‘oshin va 
u la rn in g qotishm alaridan iborat boMgan. Bosiladigan shakl m etallarda 
b o sh q a b ir qattiq jism y ordam ida o'yilgan yoki u ndan eritm a qilib quyil- 
gan. N u sx a la r olish u ch u n asosan ternir taxtachalar yoki tunukalardan 
foydalanilgan. Ayrim paytlarda kerakli axborot bir necha m etall taxtacha- 
lard a ta k ro r yozilgan. X orsabod saroylarining birida katta tosh d an yasalgan 
sa n d iq topild i. Sandiqda o ltin d an , kumush, q o ‘rg‘oshin, mis, qalay, 
g a n c h d a n tayyorlangan b ir xil yozuvli taxtachalar bor edi. Y ozuvda Saigon 
p o d sh o h i yangi saroy va sh a h ar qurilishini boshlagani haqida so ‘z ketadi.
M a to . U zo q chidam aydigan buyum b o ‘lgan m atoning birinchi m arta 
q a c h o n va q ae rd a paydo b o ‘lganligi haqida m a ’lum ot saqlanm agan. O d at- 
d a , m a to d a n oddiy, keyinchalik rangli rasm lar bilan bezashda foydala-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nilardi. T urli yoziivlar ixtiro etilg an id an s o ‘ng bu yozuvlar ham o 'y m a
and o za yoki qolip yordam ida gazm ollarga tushiriladígan b o ‘ldi.
K om m unikatsiyalar tarixida esa asosan shoyi gazlam a tilga olinadi, b u
balki shoyi boshqa m atolardan k o ‘ra q u w a tliro q bo'lgatii ham da rangni 
o ‘ziga yaxshi olishi uchundir. B unday m a ’lu m o tlar ko‘proq X itoy tarixi 
bilan bog'liq, ch u n k i ipak tayyorlash siri uzoq vaqtlar davom ida ushbu 
m am lakat chegaralaridan chiqm agan. M utaxassislar Xitoydagi q ad im iy
M avanduy-3 qabrini o ‘rganganlarida m ilo d d an aw algi II asrd a ipak 
m atosida yozilgan ko‘pgina asarlarni to p d ilar. Eng q¡z¡g‘i shundaki, shoyi 
gazlamalar, bam buk taxtachalaridek, 6—7 sm . dan tik qizil chiziqlar bilan 
bo'lingan edi. M atolam ing e n iesa 18 sm. D em ak, ipak m ato kashf etilganidan 
keyin unga ierogliflar bambuk tilimlaridagiga o'xshatib yozilgan.
Shoyi 
gazlam alardan foydalanish 
X itoyda 
qachon 
bosh tan g an i 
haqidagi m a ’lum otlar turlicha. M am lakat olim larining fikricha, b u n d a y
ja rayonlar m iloddan aw algi VI—V asrla rd a va hatto undan h am a n c h a
oldin boshlangan. Yevropalik ayrim o lim la r X itoyda shoyi m ilo d d an
aw algi II asrda ishlatila boshlandi, deb e ’tir o f etishadi. A m m o sh u n i esd an
chiqarm aslik kerakki, o'sha v aqtdan bosh lab Xitoy shoyini b oshqa 
m am lakatlar bilan tillaga alm ashtirishga kirishadi. U m um an o lganda, shoyi 
yozuv vositasi sifatida qo'llanila b oshlagandan keyin bam bukka bitilganiga 
nisbatan kattaroq hajmdagi asarlarni h am k o ‘proq adadda yozib olish 
im koniyati paydo bo'lgan.
Lekin kog‘o z ixtiro etilishiga q a d a r inson xotirasi eng buyuk ax borot 
m anbayi b o 'lib keldi. Teri, suyak, yog‘o ch , m um , loy, tosh, m etall va m ato
— ham m asi bir b o ‘lib inson xotirasining o ‘rnini bosolm adi. N atijad a , 
og‘zaki kom m unikatsiyalar qadim iy davrlardagi axborot alm ashinuvining 
etakchi usuli b o 'lib qolaverdi. U shbu usul k o g 'o z ixtiro qilingandan keyin 
ham qariyb 2000-yil davom ida ustunlikni bo y berm adi.
Q og‘oz. Q o g 'o z kashfiyoti kishilik ja m iy a tin in g eng ko‘zga k o ‘ringan 
yutuqlarídan biri boMdi. Q og'oz q ac h o n ixtiro qilinganligi h aq id a h am
m utaxassislar b ir to'xtam ga kelm agan. K o 'p c h ilik milodiy II asm i tilga 
oladi. A m m o xitoylik olim lar bunga asosli ravishda norozilik bildiradilar. 
C hunki qog‘o z ham o ‘sha davrlarda hali a n iq b ir narsa em asdi. Y a’ni, u 
ibtidoiy k o'rinishlardan zamonaviy shaklgacha asta-sekin rivojlanib keldi.
Aslida, birinchi qog‘oz paydo boMishiga yog‘och (va guruch) sabab 
b o lg a n . Y uqorida aytganim izdek, darax t p o 'stlo g 'in in g ichki to m o n id a g i 
tolalarí tekislanib, yozuv materíali sifatida foydalanilgan. E htim ol, b iro r 
kuni ushbu to la la r ustiga suv quyilib, v aq tid a ishlanm ay qolgandir. B unday 
paytda to la la r eríb ketishi tabiiy. E ritm a d a n uning suvi k o 'tarilg a n d a, 
yupqa va tep-tekis b ir jism qoladiki, u ay n an q o g 'o z bo'ladi. Yuzlab bosh q a 
tasodifiy ixtirolar kabi qog‘oz h am sh u tarzda kashf etilgan. Y ozib 
k o ‘rílganda, b o 'y o q n i yaxshi qabul qilgan. U sh b u jarayon a ‘nlab, yuzlab 
m arta takrorlanib, takom illashib k etganidan keyin q o g ‘ozn i yangi va arz ó n
yozuv m ateríali sifatida qabul qilm aslikning iloji bo'lm agan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

X itoy q o g 'o zin in g dastlab k i nam unalari tu t darax tid an tayyorlangan. 
M a m la k at tarix ch ilarin in g fikricha, ushbu ixtiro m ilo d d an aw a lg i II asrda 
am alga oshirilgan. Q o g ‘o z kashfiyoti ham , shoyi kabi, uzoq davr sir 
saqlandi. F aq at m ilo d iy IV—V asriarga kelib, q o g 'o zd a n foydalanish, eng 
a w a lo , X itoyning o ‘zid a om m alash d j. Dunyo b o 'y ich a esa, q o g 'o z Sam ar- 
q a n d orqali V III a srd a n key in tarqalgan.
Q o g 'o z, ya’n i a rz o n , te z va k atta m iqdorda tayyorlanadigan axborot 
vositasi k ash f e tilg a n id an k eyin yozm a m anbalar h am k o ‘payib bordi. 
D e m a k , faqat qo g ‘o z m avjud bo'lgandagina jurnalistikaga asos solgan 
m a tb u o t va uning b o sm a u skunalari vujudga kelishi m u m k in edi. Shuning 
u c h u n jurnalistikaning d u n y o g a kelishiga Sharq q o ‘shgan hissa beqiyosdir. 
U sh b u fikm i yana b ir q a to r a n iq dalillar bilan isbotlash m um kin. XV asrda 
Y evropada paydo b o 'Ig a n bosm a stanok ixtirochisi bo'lg an nem is 
m atb aach isi Iogann G u te n b e rg shu tufayli ju rnalistika asoschisi deb tan 
olingan. G u ten b e rg n in g asosiy yutug'i aloh id a-alo h id a teriladigan va 
siljiydigan harflardan fo y d ala n ish d a n iborat bo ‘lgan. A m m o, nem is olim i 
F ris F u n k e yozganidek, alo h id a va siljiydigan bosm a qolip lam i ishlatish 
K rit orolida hali alifbo p ay d o b o ‘lm asidan ilgari m ilo d d an aw aigi 1600- 
yillarda yo ‘lga q o ‘yilgan edi. 0 ‘sha vaqtlarda F est degan jo y d a loydan 
yasalgan va alo h id a q o lip la r (shtam plar) yordam ida ideografik, ya’ni, 
b u tu n b ir so ‘z yoki tu s h u n c h a n i anglatuvchi yozuv belgilari bo ‘lgan lappak 
(disk) topilgan. X uddi sh u n d a y harakatlar o ‘rta asrlarda K oreya va Xitoy 
h u n arm a n d lari to m o n id a n h a m am alga oshirilgan.
3-fast.
O m m aviy kom m unikatsiya tashkilotchilari
«O m m aviy k o m m u n ik atsiy a tashkilotchilari* d eg an tu sh u n ch a ancha 
keng m a ’noga ega. A slini o lganda, biror b ir m a ’lum ot m uallifsiz yoki 
tarqatuvchisiz vujudga kelishi va yoyilishi um um an m um kin em as. A m m o 
tash k ilo tch in in g ta sh k ilo tc h id a n farqi bor. U shbu-faslda biz qadim iy 
S h arq d a o m m aviy a x b o ro tn i bevosita ishlab chiqish va tarqatishni 
boshqaraydigan o d a m la r h a q id a hikoya qilamiz.
Bobdagi boshqa m u a m m o la r qatori m azkur m asalani o'rganishda ham
b iz u ch u n asosiy m e z o n b o ‘lgan jurnalistika va axborotning yetakchi 
xususiyati om m aviyiikni b irin c h i o 'ringa q o ‘yib, sh u m ezon nuqtayi 
n azarid an so ‘z yuritam iz. C h u n k i jurnalistika kabi protojum alistikada ham 
asosiy o ‘rinda a u d ito n y a , y a ’ni, o ‘quvchi, tinglovchi, tom oshabin turadi. 
A xborotga ehtiyoj sezilsa va uning iste’m olchilari bo'lsagina, u m anfa- 
a td o rla r to m o n id a n m a ’lu m b ir m azm un va shaklda ishlab chiqarilishi 
m um kin. Aks ho ld a b u n g a hojat ham bo'lm aydi: zam ondoshlariga va 
kelajak avlodlarga keraksiz axbo ro tn i tashkil etish b ilan shug‘ullanuvchi 
m u a lliflam ing h arak atlari sa m ara bermasligi aniq. T ashkilotchilarsiz esa 
om m av iy k om m unikatsiya b ir kun ham yashay olm aydi.
O m m aviy kom m unikatsiya tashkilotchilarining tasnifi. «Tipik* tashki- 
lotchilar. B unday o d a m la r toifasiga yozuvchilar, d in vakillari, jarchilar,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yilnom achilar, kotiblar, m e ’m orlar, naqqoshlar, notiqlar, olim lar, im pera- 
to rla r, rassomlar, tarjim onlar, tarixchilar, xattotlar, x iz m atch ilar, choparlar, 
shoirlar, kohinlar, q o ‘m ondonlar, o ‘qituvchilar va b o sh q a la m i kiritish 
m um kin. Axborot ishlab chiqish va tarqatish bilan u la rd a n kim dir xizmat 
yuzasidan, kim dir esa ixtiyoriy ravishda shug'ullangan. M asalan, qadim iy 
X itoyning laniqli shoir va yozuvchilari dastlabki ta 'lim olay o tg an lar uchun 
darsliklar tayyorlashni o ‘zlari u ch u n ortiqcha ish d e b hisoblam aganlar. 
Ayrim mutaxassislar fikricha, bu m am lakatdagi b irin c h i sh o irla r profes­
sional q o ‘shiqchilardan em as, balki am aliy siyosatchilar, taniqli davlat 
arboblaridan chiqqan.
Savdo karvonlari o ‘lkadan-o'lkaga nafaqat shoyi, m e v a va buyumlarnl, 
balki shu bilan birga badiiy va ilm iy asarlam i ham tashiganlar. Y o'llar 
havfsizligini t a ’m inlash m ahalliy podshohlar vazifasiga kirardi. Suriya va 
F alastin 
yo‘llari 
savdogarlar u ch u n
xatarli 
ekanligi 
haqida 
Bobil 
podshohining M isr fir’avniga yozgan norozilik xati tarix iy faktdir.
R.Rahm onaliyevning «Turklar imperiyasi* k itobida sh u n d a y bir m a’- 
lum ot bor. Xitoyda bililgan «Tripitak* asarida u sh b u m am lakatga Tarim
(Sharqiy T urkiston)dan kelgan d indorlar sanskrit tilid a yozilgan diniy 
yodgorliklarni fors, kuchi va boshqa tillarga ta q im a qilganliklari haqida 
s o ‘z yuritiladi va m utaijim lar ro'yxati ham keltiriladi.
Qadim gi dunyoda faoliyat ko ‘rsatgan yuzlab va m in g lab mualliflarning 
ism lari shu davrlarda hukm surgan tarixiy a n ’an a sababli bizgacha yetib 
kelm agan. C hunki ilgarigi davrlarda m uallif ism ini asard a keltirish sipo- 
garchiliktii bilm aslikka, y a ’ni, nokam tarinlikka yo ‘yilgan. S.D .A itam onov 
o ‘zining «Qadimgi dunyo adabiyoti» kitobida uch m ing yillik qadim gi Misr 
tam adduni birorta sho im in g ism ini qoldirm agan, deb yozadi. Balki shuning 
uchun ham biz qadim gi davrlarga taalluqli asarlam i xalq ijodi deb qabul 
qilayotgandirm iz.
Tashkilotchilam ing asosiy toifalari. D indorlar va am ald o rlar, aniq- 
rog‘i, kohinlar va im peratorlar qadim gi dunyodagi ax b o ro t ishlab chiqa- 
nivchilar va tarqatuvchilar orasida asosiy g u ru h larn i tashkil etganlar. 
S huning uchun ham ushbu ikkala toifaga ko‘proq e ’tib o r beram iz.
Eng qadim iy zam onlarda b ir vaqtlari m uayyan h u d u d d a diniy va 
m a ’m uriy boshqaruvni b ir kishi — kohin am alga oshirgan. N afaqat ibtidoiy 
qabilalar, balki b archa davrlar u ch u n bu ideal sh a ro it b o ‘lgan. C hunki 
asrlar o ‘tgach, m azkur boshqaruvlar bo'linib ketib, ikki xil (m a ’m uriy va 
diniy) rahbarlik tizim lari paydo bo'fganidan keyin u la r 
0
‘rtasida uzoq ming 
yilliklar davom ida xalqqa t a ’sirini o ‘tkazish borasida ayovsiz kurash davom 
etdi. V a bu kurashning birin ch i qurboni, albatta, o d d iy xalq b o ‘l d i .
H ozirgina ta'kidlaganim izdek. om m aviy ax b o ro tn i tashkil etish va 
tarqatishni dastlab k ohinlar boshlab beiganlar. Bu o ‘z -o 'z id a n bo'Im a- 
ganligi, m a’lum. 0 ‘s h f davrlardagi dindorlar ja m iy a tn in g eng bilim don v 
odam lari edi desak, xato qilrhasak kerak. M asalan, H in d isto n d a xalqning 
m a ’naviy hayotini ta ’m inlaydigan vedalarni tu sh u n tirish va ta lq in etish
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

to 'liq k o h in la r ixtiyorida edi. Q izig‘i shundaki, o ‘sha vaqtlam ing o ‘zida 
axbo ro tn i ta y y o rla sh va tarqatísh bilan m ashg'ul o d am lam ing ikkinchi 
toifasi k sh a triy a la r, y a ’ni, m a’m uriy, dunyoviy hokim iyat tarafdoriari 
b o ‘lishdi. L e k in h a r ho ld a kshatriyalar ikkinchi mavqyida b o ‘lib, birinchi 
o ‘rin d a k o h in la r turardi.
U la m in g o b ro ‘yi boshqa davlatlarda h a m ju d a baland edi. Bunga oid 
m a’lu m o tla r M esopotam iya, Assuriya, X aldeya, Misr, Xitoy, H indiston 
tarixlarida k a tta jo y oigan. H atto , yuksak m adaniyatli xalq hisoblangan 
Sosouiylar d avridagi eronliklar jam oaviy hayotining barcha jabhalari 
zardushtiylik k o h in la rin in g doim iy q attiq tekshiruvi ostida edi. B unday 
nazoratga, a lb a tta , eng a w a lo , xudodan q o 'rq ish va yozuv im losini bilish 
asos soldi. C h u n k i o g ‘zaki m a tn la m i yozm a shaklga tushirish k o ‘proq 
kohinlar q o i i d a n kelardi.
K o h in la r h a m yetakchilikni bo y berib q o ‘ymaslikka harakat qilib, o ‘z 
faoliyatlarini tin m a sd a n m ukam m allashtirib borardilar. Jum ládan, ular, 
eh tim o l, b iriiic h ila r q ato rid a b o ‘lib dem okratiya ko‘rsatkichi hisoblangan 
jam oaviy m ajlis in stitu tin i jo riy qilgandirlar. M asalan, dastlabki buddaviyük 
jam oalari o ‘z - o ‘zini boshqarish usulidan foydalangan va eng m uhim qarorlam i 
barcha ja m o a a ’zolarm ing roziligi bilan qabul qilgan. Keyinchalik ular o ‘z 
hayotlarining axloqiy kodeksini ham ishlab chiqib, unga jiddiy rioya qilganlar. 
N atijada, xalq orasida ulam ing obro'yi oshib boraveigan.
O m m a v iy kom m unikatsiya sohasida birinchilik u chun kurash asosan 
kohinlar va im p e ra to rla r (fir’avnlar, podshohlar) o ‘rtasida olib borildi. 
Aslida, b o z o rla m i dastlabki om m aviy ax borot markazlari sifatida qabul 
qilsak, x ato q ilm aym iz. C h unki ibodatxonalar tarixan ikkinchi b o ‘lib barpo 
qilingan. U c h in c h i o 'rin d a esa im peratorlarning saroylari turgan. U shbu 
m arkazlarning h a r biri gavjum joylarda qurilgan yoki ularga asos 
solingandan k eyin sh u n d a y joylarga aylangan.
B ozor m a ish iy axborot alm ashuvi m arkazi bo ‘lsa, ibodatxona va 
saroylar ta rix d a to m m a ’n oda birinchi diniy, m adaniy ham da t a ’lim ga oid 
om m aviy a x b o ro t ta rq a tish o 'c h o q la ri sifatida xizm at qildi. Shu tufayli xalq 
ongiga t a ’sir o ‘tk a zish d a yetakchilik u c h u n k o ‘proq ushbu ikkala hokim iyat 
turi, y a ’n i, d in iy va dunyoviy hokim iyatlar kurash olib bordi. Lekin 
p o d sh o h lar h u k m ro n lig in in g dunyoviy hokim iyat darajasiga yetishiga hali 
ko‘p asrlar b o r edi. S huning u ch u n dastlab podshohlar diniy boshqaruvni 
h am o ‘z q o 'U a rig a olishga uringanlar. B unday m isollam i M esopotam iya, 
Xitoy, H in d isto n va E ron tarixidan ko ‘plab topish m um kin. Q adim iy 
M isrda ñ r ’a v n R am zes II (m iloddan aw a lg í 1304— 1237-yillar) Luksorning 
bahaybat q o y a sin i choptirib, uning ichida qurdirgan ulkan ibodatxonada 
faqat o ‘zin in g 2 0 m etrlik to ‘rtta haykalini joylashtirishga buyurgan. 
H indiston im p e ra to ri A shoka (m iloddan aw a lg i 269—232-yillar) 84 m ingta 
ibpdatxonaga aso s solgan. 
4
P o d sh o h la r h e c h boMmaganda ibodatxonalarga hom iylik qilardilar. 
C h u n k i aso siy raq ib lari ruhoniylar ekanügini yaxshi bilishardi. S huning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

u ch u n podshohlar ibodatxonalarni yerlar va sovg‘a la r berib siylardilar, 
soliqlardan ozod etard ila r va hokazo. Ib o d atx o n alar m adaniy va ta ’lim