Jurnalistikasi

imperatorlari o'zlari haqida
ÿobiy m a ’lum otlar 
yozdirganliklariga bag'ishlangan qism ni bir fakt b ilan yakunlam oqchim iz. 
Albatta, bunday ishlam i uyushtirishda u la r h a d d a n oshgan, ya’ni yolg‘on
axborot tarqatgan paytlar ham k o ‘p bo'lg an . M asalan , M isr malikasi 
X atshepsut boshqaruvidagi davlat aholisi o ld id a o b ro ‘sini yanada ko‘tarish 
maqsadida o'zining rasmini erkak shaklida, soqol bilan tasviriashga buyurgan.
Iraperatorlar va ruhoniylarning ax b o ro t ta rq a tis h sohasidagi monopo- 
liyalarini chegaralashga qaratilgan h a ra k a tla r. Bu m asalani hal qilishning 
m uhim ligi qadim zam onlarda h am ta ’kidlangan. B uyuk Aflotun im pe- 
ratorlar 
hukm dorJigini 
isitma 
aralash 
aiah siray o tg an
hokim iyatga 
qiyoslagan. 0 ‘xshatishning to ‘g ‘riligi q adim iy S h arq tarixi misolida ham
ko'rinadi. Im pcratorlar va ruhoniylar o ‘z ax b o ro t tizim iarini rivojlanti- 
rishda nafaqat ziyolilar xizm atidan, balki harb iy lar, m irshablar, q o ’riq- 
chilardan ham foydalanganlar. Y a’ni, h u k m d o rla r ix tiyorida g ‘oya va kuch 
b o r edi. Shuning u c h u n ular o ‘zlariga to ‘g ‘ri k elm ag an , qarshi g'oyalam i 
nafaqat boshqa g‘oya yordam ida, balki shu bilan birga kuch ishlatib ham
sindirganlar. N atijada, adolatsiz im peratorlar yakkahokim ligi davrida ja - 
m iyatning rivojlanislii to ‘xtab qolardi yoki o rq a g a qaytardi. U shbu 
vaziyatni ko‘plab tarixiy m isollar bilan isbotlash m u m k in .
O m m aviy kom m unikatsiyalar nuqtayi n a z a rid a n bunga eng yaxshi 
dalil — kutubxonalar va nodir asarlarning y o 'q o tilish id ir. M a ’lumki, «Aves- 
to» 12 m ing (ayrim m anbalarda 22 m ing) q o ra m o l terisida tilla harflar 
bilan bitilgan edi. Iskandar Z ulqam ayn M a rk a ziy O siyoni egallaganidan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

keyin asam in g b ir qism in i yoqib yuboradi, q o lganini esa o ‘z yurtiga olib 
ketadi. N a tija d a , bizgacha «Avesto*ning b esh d an ikki kismi yetib keldi, 
xolos. Bu faktni Y evropa olim lari ham tasdiqlaydi.
Q adim gi d u n y o d a kitoblarning eng buyuk xazinasi Iskandariya 
kutubxonasi b o ‘lgan. T arixiy m a ’lum otlarning guvohlik berishicha, ushbu 
ilm m askaniga u c h m a rta o ‘t q o ‘yilgan: m ilo d d an aw algi 47-yilda va 
m ilodiy IV a s r o x irid a (xristianlar to m o n id an ), m ilodiy 641-yilda (arablar 
to m o n id an ). A yrim m a ’lum otlarga k o ‘ra, oxirgi yo n g ‘indan o ldin xazinada 
700 m ingta kitob sa q lan a r edi.
X itoyda im p e ra to r -bo'lgan Shixuan K otifusiy kitoblarini yo ‘qotib, 
uning ta ra fd o rla rin i ayovsiz qirib tashlagan, h a tto olim lam ing k atta bir 
guruhini tirik lig ich a yerga ko ‘m dirgan. T ax td an tushgach, uning n om i ham
barcha m anbalaixlan o ‘chirib tashlangan. Szin davridagi yozuvda esa G o 
m am lakatiga q arsh i o c h iq d an -o ch iq harbiy ta rg ‘ibot olib borilgan. X itoy 
im peratorlari h a tto birinj idishlaridagi yozuvlarni ham nazorat qilardilar.
B unday m iso lla r qadim iy M isr va B obilda ham uchraydi. M alika 
X atshepsut fir’a v n A m enxotep I to m o n id a n qurilgan ibodatxonani shunday 
ta ’m irlatganki, b in o g a kirganlar u n i m alikaniki' d eb tushunganlar. M alika 
vafotidan keyin taxtga o ‘tirgan T utm os III b arc h a joylarda X atshepsut 
haqidagi x atlarn i va rasm larni yo‘qotishga buyurgan. M isrliklar gikkoslarni 
o ‘z yerlaridan h ay d aganlaridan keyin ulardan qolgan barcha yodgorliklar 
va yozuvlarga b a rh a m berganlar. A m enxotep IV qurdiigan ibodatxonalar va 
uning o ‘z h aykallari vorislari to m o n id an yo'qo tilib , ismi ustun va yodgor- 
liklardan o ‘c h irib tashlangan. Elam podshohi S utruk N anxundi (m iloddan 
aw a lg i X II asr) to sh g a Assuriya im peratori N a ra m -S in n in g yntuqlari 
ulug‘lab bitilgan yozuvlarni y o ‘q qilishni buyurgan.
A m m o sh u n isi h am ravshanki, tarixda b iro r im perator tin c h yasha- 
magan. U n in g osoyishtaligi d oim o yuzaki b o ‘lgan. M asalan, Assuriya 
im peratori S aig o n q a n c h a qudratli b o ‘lm asin, baribir saltanatining turli 
joylarida q o ‘zg‘o lo n la r ko'tarilib turgan, ularni bostirish esa ancha vaqt va 
kuch talab qilgan. Y ashirincha uyushm alar tashkil qilingan, p in honiy xat 
alm ashuvlari a m alg a oshirilgan, maxfiy ta rg ‘ibot olib borilgan va hokazo. 
Qisqasi, im p e rato rla rn in g om m aviy axborot ustidan m onopoliyasi b o r ib -
borib m u q a rra r ravishda inqirozga uchragan.
U shbu b o b d a b ayon etilganlardan xulosa sifatida aytish m um kinki, 
om m aviy k o m m u n ik atsiy alar tu rlaridan k o 'p in in g vatani Sharqdir. In - 
soniyat ta rix id a ju m a listik an in g vujudga kelishiga sababchi b o ‘lgan 
anchagina ix tiro la r bir necha asr oldin Osiyo m am lakatlarida am alga 
oshirilib, k ey in ch alik G 'a rb g a o ‘tgan yoki G ‘arb d a qaytadan kashf etilgan. 
B ular sirasiga b o ‘yo q , h a rf va ieroglifiar, yozuvlar, bosm a usullar, m etal) 
quyish va h a tto dastíabki shakldagi bosm a uskunalar kabi kashfiyotlarni 
kiritish m u m k in . Y ozuvli g ‘ishtlar davrining o ‘zi u ch ming yil, ya’ni, 
bosm a kitob ix tiro sid an keyingi davrga nisbatan besh m arta ko‘proq davom
etgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shuni ham aytish kerakki, ushbu ixtiro larn in g k o 'p i shunchaki b ir 
m arta kashf etilib, keyin esdan chiqib k etgan yangiliklar em as edi. 
K o'rganim izdek, an c h a-m im ch a qoliplar (sh ta m p la r, klishelar) va boshqa 
adadli yozuvlardan sharqliklar nafaqat asrlar, balk i m ing yillar davom ida 
foydalangan, ya’ni, b u usullar bevosita keng iste ’m olda bo'lgan. Afsuski, 
Osiyo xalqlarining yozm a m anbalarda o ‘z ak sin i topgan nam unalardan 
boshqa nihoyatda boy og'zaki m adaniyat xazinasi bugungi kungacha yetib 
kelmagan. Shu boisdan biz faqat chidam li jism la rd a ham da um ri uzoq 
b o ‘yoqlar bilan tushirilgan m atn va ra sm la m i o ‘rganish im koniyatiga 
egam iz, xolos.
T oshlarda bitilgan yozuvlar ju d a k o 'p k u c h va vaqt talab qilganligi 
sababli ular k atta adadlarda b o ‘lishi qiyin ekanligi ham m aga tushunarli. 
Lekin bunday yozuvlarning afzalligi sh u n d a n ibo ratk i, ular asrlarga b ardosh 
bergan eng b a q u w a t om m aviy kom m unikatsiya tu rig a aylandi.
O m m aviy bog‘lanishlar m azm uni h aqida g apirganda, shuni ta ’kidlash 
joizki, k o ‘p o h m la r fikricha, G ‘arb xalqlarining o g ‘zaki va yozma m iflari, 
rivoyatlarining, qolaversa, G ‘arb adabiyotining negizini m a ’lum m a ’n o d a 
sharqiy ob raz va sujetlar tashkil etadi. U sh b u fikr ko ‘pgina aniq m isollar 
bilan isbotlanganligi shunga olib kelganki, ayrim o lim lar qadim iy G retsiya 
niifologiyasi t o l i q ravishda Sharq m ifologiyasidan kelib chiqqan, degan 
nuqtayi n azam i ham ilgari surganlar. A ntik falsafaning o'zi boshlang'ich 
bosqichda qadim iy E ron, Misr, H indiston, X ito y d an G retsiya va R im ga 
yetib kelgan ijtim oiy fanlarga oid g ‘oyalarga h am d a flzika, m atem atika, 
astronom iya ilm iga asoslangan. Sharqda falsafa an tik dunyoga nisbatan 
oldinroq rivojlangani taniqli laertlik D iog en n in g «M ashhur faylasuflam ing 
hayoti, ta ’lim i va fikrlari» deb nom langan k itobida ham ifodalab berilgan. 
H atto, S harqning o ‘zida bir elatning o 'tm is h i boshqa elat tarixida o ‘z 
takrorini yoki davom ini topgani ham m utaxassislar tom onidan qonuniyat 
sifatida qabul qilinadi.
Sharqda tashkil topgan bosm a usullar asta -se k in dunyo bo'ylab ta rq a la
bordi. B uni an c h ag in a dalillar yordam ida isbotlash m um kin. Lekin biz 
faqat bittasini keltiram iz. Rivoyatlarga k o ‘ra, 
Iso payg‘am bar d afn
etilishidan oldin fariseylar uning jasadini b ir kechaga g ‘orga joylashtirib, 
g‘o r og‘zini katta to sh bilan bekitib q o ‘yadilar. K eyin tosh va g ‘o r ustiga 
charm kam ar tushirib, uning ikki chetiga loy chaplab, ustidan m u h r 
bosadilar. Lekin m anbalardan m a ’lum ki, Iso payg‘am barning jasadi m u h r 
buzilm agan hold a g‘oyib bo'lgan.
O siyoning dunyodagi boshqa m in ta q a la rd a n farqi haqida ham q is - 
qacha aytib o ‘tish im iz kerak. Osiyodagi o m m a v iy bog‘lanishlar m a z m u - 
nidan kelib chiqsak, ulam ing asosiy q a h ra m o n la ri inson va uning h u q u q - 
lari em as, balki ko ‘p roq urug‘-aym oqlar, x u d o la r, podshohlar, ruhoniylar, 
hunarm andlar b o ‘lgan. Bunday tam oyil, m a sa la n , oddiy insonni O lim p
xudosiga tenglashtirish keyinchalik an tik ad a b iy o td a nam oyon bo ‘ldi.
X ulosalarim izning yana b in sh undan ib o ratk i, kom m unikatsiya j a -
rayoniga va uning ko‘rinishlariga qadim gi S h a rq d a haqiqatdan h am k a tta
e ’tibor berilgan. Q adim iy M ism ing bizgacha yetib kelgan papiruslaridan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

birida ushbu k ito b n i yozgan odam ning nom i abadiy qoldi, deb bekorga 
aytilm agan.
Va n ih o y a t, ox irg i fikr. Biz Hegel (G e g el)n i insoniyat tarixida eng 
zabardast o lin ila rd a n b iri deb hisoblaymiz. A m m o uning b ir gapiga q o 'sh i- 
lishim iz qiyin. O lim n in g yozishicha, tarixning bayoni qadim iy X itoydan 
boshlanishi kerak, c h u n k i b u m am lakat d u nyoda eng qadim iydir. Bunday 
xulosaga H egelni u n in g davridagi tarix fanining darajasi undagan edi. 
H egeldan keyingi y illarda eng qadim iy o 'ik a sifatida G retsiya va Rim , 
uridan keyin esa M isr ta n olindi. A m m o XIX asrning oxiri va, ayniqsa, XX 
asrda qadim iy S h arq m am lakatlari (Xaldeya, A ssuriya, Bobil) hududlarida 
o ‘tkazilgan qaz ilm ala r, ta d q iq o tla r kutilm agan natijalarga olib keldi. U larga 
k o ‘ra, Y evropa va A Q S H tarixchilarining (E. K era, Z. R agozina va boshq.) 
fikricha, du n y o ta rix in i q ay tad a n yozishga, insoniyatning buyuk tam ad d u n i 
tarixini yana b ir n e c h a m ing yil oldinga surib, aynan qadim iy S harqdan 
boshlashga to ‘g ‘ri kelm oqda.
II bob.
A N T IK DAVRDA JU R N A L IST IK A D A N O L D IN G I 
K O ‘R IN IS H L A R
H ar q an d ay ijtim o iy hodisani o ‘rganishda, aw a la m b o r, uning tarixiy 
asoslarini hisobga o lis h va ushbu hodisa q an d ay paydo b o ‘ldi, qay tarzda 
rivojlandi, qaysi aso siy bo sq ich lam i bosib o ‘td i va h o zir qanday holatda, 
degan savollarga ja v o b izlash m uhim dir. M isol u c h u n olim larning «pub- 
iitsistika* atam asi h a q id ag i turli tushuncha va izohlarini keltirish m um kin. 
T a ’riflar tu rlic h a b o lis h id a n q a t’i nazar, u lam in g barchasi ushbu s o ‘z 
negizida ayni p a y td alik , dolzarblik va ijtim oiy aham iyatga ega b o ‘lgan 
fïkrga e ’tiborni ja lb e tish kabilarni tushunishadi. Ijtim oiy m unosabatlarni 
o 'z id a aks ettiru v ch i publitsistikaning vujudga kelishini izohlash inso- 
niyatning paydo b o ‘lish va rivojlanish tarixi bilan birgalikda o ‘rganishni 
ta q o zo etadi. U m u m a n , zam onaviy tipdagi birin ch i gazetalam ing paydo 
b o iis h i bor-yo*g‘i X V II asrga borib taqaladi. Lekin insonlarning o 'za ro
bir-birini ijtim oiy a x b o ro tla r vositasida xabardor qilib turish hodisasi ju d a 
u zoq tarixga ega. U d ey a rli insonning o ‘zi b arobar qadim iydir.
Qadim gi y u n o n , y a ’ni, grek rivoyatlariga k o 'ra , xudolardan biri 
O dinning yelkasiga ik k ita q arg 'a o 'tirib olib, k o ‘rgan va eshitganlarini unga 
shivirlab aytib tu rish a rk a n . U lam in g birini X ugin ( o ‘y l°vchi), ikkinchisini 
M ugin (xotirlovchi) d e b atashgan. O din q a rg 'a la m i to n g paytida b u tu n
d u n y o ustidan aylanib uchishga yuborar va ular ertalabki nonushta paytiga 
qaytib kelib, u n i b a rc h a yangiliklardan xabardor q ila r ekan.
Insoniyat m u o m a la ah am iyatini anglash va u n i tü belgilari bilan 
belgilash darajasiga yetish g ach a u zoq taraqqiyot bosqichlarini bosib o ‘tdi. 
O d am o ‘zining y a sh a sh in i ta ’m inlashi u c h u n , eng a w a lo , x atti-h ara- 
katlarini shuuriy ta rz d a am alg a oshiradigan b o ‘ldi. Bu esa, o ‘z navbatida, 
o d am la m i oiiasi, o ‘z in i asrab qolish, boqish u c h u n ovda, tashqi olam bilan 
kurasliishda m a ’lu m b ir obyektga yo‘naltirilgan kuch lam i birlashtirish 
m aqsadida ibtidoiy ta rz d a bir-birlari bilan m unosabatda b o iis h g a d a ’vat
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

etdi. In so n faoliyatining huquqiy vakolatlar asosida boshqarilishi yirik 
qabilp jam iyati, shaharlar paydo b o 'lish i bilan bog‘üq. y ia rn in g tepasida 
faoliyatning alohida bir turi sifatida kelib chiqqan ijtim oiy organizm ni 
boshqaruvchi oqsoqollar jam oasi tu r a r edi.
M adaniy shakllanishning ilk bosqichlaridayoq notiqlik s a n ’atin i egal- 
lash m uhim ijtimoiy qadriyat kasb etd i. Q adim da o d am lar o liy fazilatlari, 
ya’ni, shaxsiy g ‘urur, voizlik, d in iy tu y g 'u , to ‘g ‘rilik, m a rd lik va jasurlik 
kabi xususiyatlari bilan ajralib turishgan. Lekin barcha o ‘zlashtirishi zarur 
bo'lg an ushbu fazilatlarga h am m a ham ega bo'laverm agan. T asit (m ilodiy 
58—117) germ an qabiïalari h ay o tin i baholab shunday y ozadi: «U nchalik 
aham iyatga ega bo'lm agan n arsa lar h aqida oqsoqollar b ü a n , m uhim roqlari 
haqida ham m a bilan m aslahatlashiladi. Keyin yoshiga, m ashhurligiga, 
jangovor shuhrati va notiqligiga q ara b shoh va oqsoqollar eshitiladi»1. 
K o‘rinib turibdiki, bu yerda h o k im lik vakolatidan foydalanib t o ‘g ‘ridan- 
t o ‘g ‘ri a m r ber