Jurnaldan ko‘chirib bosilgan maqolalar «Til va ada biyot ta’limi»dan olindi, deb izohlanishi shart

“pazraftor”

 so‘zi ham 

yangiligi, ham nashrimizdagi xatoni tuzatish nuqtayi 

nazaridan g‘oyat muhim: “Pazraftor” – sayyodlarni rasmi 

ermishkim, yangi giriftor bo‘lgan qushning oyoqiga 

qochar vahmidin tovug‘ning yumurtg‘asidin 

(tuxum)

 

ulug‘rog‘ g‘uncha suratlig‘ toshni osar ermishlar. Ani 

pazraftor, poyi giriftor ham derlar ermish. Chunonchi, 

Amirning baytlaridin mundog‘ zohir bo‘lur, bayt:

Ul­pari­ko‘ngli­uchun­ruhum­asir-u­zor­erur,

Bul’ajab­toshi­qanotsiz­qushg‘a­pazraftor­erur”.

 (275-bet)

Endi shu baytni Alisher Navoiy “Mukammal asarlar 

to‘plami”ning I jildidan ko‘chiramiz:

Ul­pari­ko‘ngli­uchun­ruhum­asir-u­zor­erur,

Bul’ajab toshi qanotsiz qushg‘a badraftor erur.

 (1988, 128-bet)

Demak, noshirimiz “pazraftor” so‘zini bilmagani 

uchun uni yozuvda shakldosh “badraftor” deb xato 

ko‘chirgan.

Ko‘ngil (yurak) g‘unchaga o‘xshaydi. “Pazraftor” 

so‘zi hozircha biz tanishgan lug‘atlarda uchramadi. 

Bayt mazmun-mantig‘iga bu so‘z juda o‘rinli.

Lirik qahramon ruhi – hush, yor yuragi – uning 

oyog‘iga bog‘langan tosh. Shu tosh tufayli qanotsiz ruh 

sudralib yurishga ham qiynalmoqda...

Bizningcha, 

“pazraftor”­

degan so‘z yo‘q. Bu so‘z 

“bozraftor”

 bo‘lishi mumkin. Chunki boz “tutib qolish” 

ma’nosini ifodalaydi (masalan: 

bozdoshtan

 – to‘xtatib 

qolmoq).

Yana bir misol. “Osmona – uyning saqfig‘a ayturlar. 

Amir “Sab’ai sayyor”da “Muqbil-u Mudbir” hikoyatida 

buyururlar, bayt:

Qasr­ul,­saqf-u­osmona­ham­ul,

Taxt­ul,­ofati­zamona­ham­ul”.­­­­­­­­­­­­­­­­­

(267-bet)

Mazkur so‘z “Sab’ai sayyor”ning 1993-yilgi nashrida 

xuddi shu baytda “ostona” shaklida berilgan. Agar 

qofiyaga e’tibor berilsa, bu baytda ushbu so‘z “ostona” 

emas, “osmona” bo‘ladi.

Ushbu lug‘at mutolaasi ilgarigi lug‘atchilik 

tajribalarining o‘ta asosli va chuqur ilmiy bir an’anasiga 

e’tiborimizni jalb etadi. “Burxoni qote’”, “G‘iyos ul-

lug‘ot”, “Charog‘i hidoyat”larda biror so‘zning har xil 

ma’nolari aytilganda o‘sha ma’nolarni talqin etgan 

kitoblar yo mualliflarning 2, 3, 4 nomlari ham keltiriladi. 

Bu mulohazamizni Navoiy asarlari lug‘atlaridan “adno” 

so‘zi talqinida kuzataylik:

– tuban, eng past, pastkash, arzimagan, ozgina 

(1972, 30-bet);

– to‘rt jildli Navoiy lug‘atining 1-jildi: 1) eng past, 

quyi, tuban; 2) ozgina; 3) kichkina, arzimagan; 4) pastki 

tabaqa odamlari (41-bet);

– “Farhangi osori Jomiy”: pasttar, furo‘tar, poyontar 

(25-bet);

– Muhammad Xoksorning “Muntaxab ul-lug‘ot”ida: 

yaqinroq; ko‘pligi: adoniy (32-bet).

Ko‘rib turganimizdek, Xoksor lug‘atidagi ma’no 

talqini yangiligi, o‘zgachaligi bilan diqqatga sazovor. 

To‘g‘ri, bu talqin “adno”ning birgina ma’no ifodasi 

bilan cheklangan bo‘lsa-da, ohorli. Demak, Xoksor 

ko‘p lug‘atlardan voqif bo‘lib, o‘zi topgan yangi-yangi 

ma’nolarni qayd etish payida bo‘lgan ko‘rinadi.

Ushbu mulohazamizni 

“mazor”

 so‘zi ham isbotlaydi:

– “Farhangi osori Jomiy”: go‘r, qabr (355-bet);

– Muhammad Xoksor lug‘atida: ziyoratgoh (206-

bet).

“Misos”

 so‘zi talqinida ham har xillik kuzatiladi: 

– Navoiy lug‘ati (1972): surkalish, tegib ishqalanish 

(394-bet);

– to‘rt jildli Navoiy lug‘atida: surkash, silash, 

ko‘rishish, muloqot;

– “Farhangi osori Jomiy”: molidan, sudan (398-bet);

– “Muntaxab ul-lug‘ot”: ba hamdigar basudan (o‘zaro 

surkalish) (207-bet);

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz

29

Tahlil

Sadriddin Ayniy lug‘ati: 1) biror narsani badanning 

biror joyiga ishqalash; 2) qo‘l bilan ishqalash. Mana, 

beshta lug‘at talqinlari orasida Xoksor izohi yangi 

ma’no qirrasi bilan ajralib turibdi. Xoksorning “Zubd ul-

lug‘ot”idan ko‘chiramiz: “Tanqir – cho‘qimoq demakdur. 

Chunonchi, “Farhod va Shirin”da Qoran sangtaroshning 

tosh yo‘naturg‘on yerida ayturlar, bayt: