Jurnaldan ko‘chirib bosilgan maqolalar «Til va ada biyot ta’limi»dan olindi, deb izohlanishi shart

Vahob RAHMONOV, 

filologiya fanlari nomzodi; 

Berdak YUSUF, 

filologiya fanlari nomzodi

“ALISHER NAVOIY ASARLARI LUG‘ATI”

tushunchalar bilan boyitdi: 

bosh barmoq, nishtar va 

zulfning egik qismi.

Darhaqiqat, biz Navoiy, Bobur, Ogahiy va Munis 

she’riyatini ko‘z oldimizga keltirsak, “shast” so‘zini 

shoirlarimiz Muhammad Xoksor aytgan ma’nolarda 

ham ishlatganligiga amin bo‘lamiz. Demak, endi Alisher 

Navoiy va boshqa mumtoz shoirlarimiz asarlariga lug‘at 

tuzadigan olimlarimiz “shast” so‘zining Muhammad 

Xoksor qayd etgan ma’nolariga ham misollar topmoqlari 

kerak bo‘ladi.

“Binafsh”

 so‘ziga 1972-yilgi lug‘at: 

“sapsar (savsan) 

rang”

 (119-bet) deb izoh beradi. To‘rt jildli lug‘atda bu 

so‘z berilmagan. Muhammad Xoksor “binafsh” so‘zini 

shunday izohlaydi: 

“kabud, ko‘k rangdur va bul rangda 

harir­parcha­ham­bo‘lur­ermish”

 (276-bet).

Bu so‘zga “Badoe’ ul-vasat” devonidan shunday 

misol keltirilgan:

Asru nofarmondur ul gulkim, libosidur binafsh,

Garchi gulruxlar erur bori aning farmonida.

---

28

e-mail: [e-mail]

Tahlil

Ko‘rinib turibdiki, bu baytda “binafsh” so‘zi rangni 

emas, balki ko‘k rangdagi harir mato ma’nosini 

anglatmoqda. Shu o‘rinda qayd etish lozimki, “Navoiy 

asarlari lug‘ati”ga olingan so‘zlarning bir qismi 

“Mualliflik  huquqi”  kitobi  punktlariga  amal  qilinmay 

(“Adabiy yodgorliklar nashrida so‘z tugul harfni 

o‘zgartirish mumkin emas!”), muallif zamoni va asari 

imlosi bugungi imlo va talaffuzga moslashtirib olingan. 

Jumladan,  mumtoz  adabiyotda 

“binafsh”,­ “binafshon”­

degan so‘zlar bo‘lmagan. Bu so‘zlar 

“bunafsh”­

va 

“bunafsha”­

bo‘lgan. Til tarixi ilmi lug‘atshunos uchun 

dasturulamal bo‘lmog‘i lozim. Agar bunday buzilgan 

so‘zlar lug‘atimizda yuzdan ortiq bo‘lmaganida biz 

bu masalaga daxl etmagan bo‘lardik. Chunki mazkur 

yangi lug‘at noshirlari ham 1972-yil lug‘at imlosiga 

bo‘ysunib xato qilishgan. Demak, biz o‘sha lug‘at va 

Navoiy asarlarining yangi nashrlarida Navoiy imlosidagi 

“bunafsh”

ga amal qilmog‘imiz lozim.

Xoksor tuzgan lug‘atlardagi izohlar mavjud 

lug‘atlarimizdagi so‘zlarning asl ma’nosini aniqlash, 

uning yangi-yangi ma’nolarini kashf etishda yaxshi 

xizmat qila oladi. Chunonchi, mavjud lug‘atlarimiz 

“Farhangi zaboni tojiki”,

 

“Farhangi  osori  Jomiy”  kabi 

kitoblarga asoslanib 

“po‘zish”­

so‘ziga 

“uzr,

 kechirim, 

majozan: o‘limga bo‘ysunuvchi” kabi talqinlarni 

berishgan (qarang: “Navoiy asarlari lug‘ati”, 1972. 515-

bet). Chunki 

“Farhangi­osori­Jomiy”:­“Po‘zish­–­uzrxohi,­

ma’zarat”­

(302-bet) deb qayd etadi.

“Muntaxab ul-lug‘ot”da bu so‘z talqini ancha 

boshqacha: “po‘zish – izhori mehr-u muhabbat 

qilmoqdur. Amir “Iskandarnoma”da buyurdilar, bayt: 

Va­gar­ko‘rsa­ish­butmas­ozarm­ila,

Temur yumshamas po‘zishi garm ila.        

(276-bet)

Muhammad Xoksor lug‘atlarida bizning qo‘limizdagi 

lug‘atlarda mavjud bo‘lmagan, ammo Navoiy asarlarida 

uchraydigan, biz uchun yangi so‘zlar ham bor. Quyida 

keltiradigan misolimizdagi