Jurnaldan ko‘chirib bosilgan maqolalar «Til va ada biyot ta’limi»dan olindi, deb izohlanishi shart

­Davlat­soliq­xizmati­organlarida­jismoniy­shaxs-

larga­soliq­to‘lovchining­identifikatsion­raqami­(STIR)ni­

berish maxsus avtomatlashtirilgan axborot tizimi yor-

damida amalga oshiriladi. 

(“Ishonch” gazetasi). Biroq 

publitsistik uslubga doir matnlarda tushunilishi murak-

kab qisqartmalarni izohsiz qo‘llash kuzatiladi. Masalan, 

“Ishonch” gazetasining 2019-yil 19-mart sonidagi “Bor 

bo‘l, oqibat!” sarlavhali maqolada 

“Uchsoy”­OFY­hudu-

dida­yashovchi­Z.Ilyasova,­O.Emberganov­va­Q.O‘teli-

yevning turarjoyga ehtiyojmandligi aniqlanib, ro‘yxatga 

olingan­ edi”

  jumlasi  bor.  Ushbu  jumladagi  OFY  qis

-

qartmasi birinchi bor qo‘llangan o‘rinda hech qanday 

izohsiz berilgan. Bizningcha, birinchi bor qo‘llangan 

o‘rinda “Ovul fuqarolar yig‘ini” to‘liq keltirilishi va qavs 

ichida “OFY” qisqartmasi berilishi lozim edi. Yoki 2019-

yil 28-mart sonidagi “O‘zbekistonning nufuzi ortmoqda” 

sarlavhali maqolada “Endi bu mahsulot (o‘zbek paxtasi) 

EO ro‘yxatida qolishi uchun asos yo‘q”, – deyiladi AQSh 

Mehnat departamenti bayonotida“ jumlasidagi EO qis-

qartmasi ham izohsiz berilganki, buni o‘quvchi tushun-

maydi. Yana kuzating: 

O‘n yetti yil mobaynida goh dala 

shiyponida, goh MMT qorovulxonasida yashab keldik, 

–­deydi­“Do‘stlik”­mahallasida­yashovchi­Matluba­Aliqu-

lova

. (“Ishonch” gazetasi)

Har  bir  tilga  uning  sohibi  va  u  mansub  jamiyat, 

davlat faol ta’sir etib turadi. Tilda biror so‘zning paydo 

bo‘lishi yoki tildan chiqib ketishi u mansub bo‘lgan 

jamiyatdagi o‘zgarishlarga bog‘liq. Shu ma’noda 

qisqartma so‘zlarning paydo bo‘lishida ham davlat 

va jamiyatning ta’sirini sezmaslik mumkin emas. 

Masalan, keyingi 2–3 yilda o‘zbek tilida 

MIB

 (Majburiy 

ijro byurosi), 

QQS

 (Qo‘shilgan qiymat solig‘i), 

XMT

 

(Xalqaro mehnat tashkiloti), 

O‘zatom

 (O‘zbekiston 

atom tashkiloti) qisqartmalari paydo bo‘ldi. Ushbu 

qisqartmalarning paydo bo‘lishi ham, bugungi faol 

istifodasi ham jamiyatdagi o‘zgarishlar va islohotlarga 

bog‘liq. Ayni paytda ushbu qisqartmalar vazifaviy 

uslublardagi ishtirokiga ko‘ra ham farqlanadi. Xususan, 

har uch qisqartma publitsistik uslubda birday faol 

ishlatilayotgan bo‘lsa ham, 

MIB

 qisqartmasi

 XMT

 va 

O‘zatom

 qisqartmalariga nisbatan so‘zlashuv uslubida 

faol qo‘llaniladi.

 MIB

 qisqartmasining so‘zlashuv 

uslubidagi faolligi esa ushbu qisqartma orqali 

anglashiladigan tashkilot faoliyatining bevosita xalq 

bilan amalga oshishi bilan bog‘liq.

Xuddi so‘zlar singari qisqartmalar ham u yoki bu 

tildan o‘zlashishi mumkin. Bunda ular tayyor birliklar 

sifatida tildan joy oladi. Masalan, mustaqillikkacha 

---

26

e-mail: [e-mail]

Tahlil

bo‘lgan davr publitsistik uslubida o‘sha davrga xos 

tushunchalarni ifodalovchi 

raykom, obkom, voyenkom, 

ispolkom, komsorg, komsomol, selpo, RayONO, 

GorONO

 kabilar o‘z davrining faol qisqartmalari 

bo‘lgan. Tildagi eskirgan so‘zlarning iste’moldan 

chiqib ketishi birdaniga ro‘y bermagani singari ayni 

qisqartmalarning o‘zbek tilida qo‘llanilishdan to‘xtashi 

ham birdaniga bo‘lmadi, balki tadrijiylik asosida kechdi: 

dastlab qo‘llanish doirasi cheklandi; rasmiy, ilmiy va 

publitsistik uslublarda qo‘llanishdan to‘xtagani holda 

ma’lum muddat badiiy va so‘zlashuv uslubida istifoda 

etib turildi. Shu bilan birga turli ijtimoiy-siyosiy omillarga 

nisbatan neytral bo‘lgan 

NATO (North Atlantic Treaty 

Organization – Shimoliy Atlantika Alyansi), BMT

 kabi 

qisqartmalar esa mustaqillik davri o‘zbek tili leksikasida 

ham qo‘llanilmoqda. 

Qisqartmalar XX asrning 20-yillaridan 

90-yillarigacha o‘zbek tiliga rus tilidan yoki uning 

vositachiligida o‘zlashgan bo‘lsa, 90-yillarning 

2-yarmidan boshlab boshqa tillardan ham o‘zlasha 

boshladi. Masalan, 

CD-ROM,­ DVD-ROM,­ internet,­

paynet 

kabi yoki

­ kz,­ kr,­ com,­ ru,­ gov,­ uk,­ e-mail,­

gmail

 singari domen nomi bo‘lgan qisqatmalar ingliz 

tilidan o‘zlashgan bo‘lib, globallashuv davri o‘zbek 

publitsistik matnlarida faol qo‘llanmoqda. Shuningdek, 

avval o‘zbekcha publitsistik matnlarda nofaol bo‘lgan 

UNESKO­ (