103
bekkemlenip, oqıwshılar bul boyınsha kónligiwler alıp otıradı. Úshinshi dáwirge
usınılıp otırǵan ses hám háriplerdiń ózine tán bolǵan qıyınshılıqları bar. Sebebi
bulardıń kópshiligi orıs tilinen kirgen sózlerde qollanılsa, bir qanshası qospalı
sesler toparın, ayırımları ózimizdiń tilimizde de siyrek qollanıladı. Sonlıqtan
oqıwshılar menen bul ústinde jumıs islewde bir qansha qıyınshılıqlar ushırasadı.
Ya, yu, yo, e
dawıslıların balalar da óz turmısında qollanıp júredi.
Biraq
olar bulardıń qanday ózgeshelikleriniń bar ekenin bilmeydi.
«
Ya
» háribi basqa dawıslılarǵa qaraǵanda balalardıń úyreniwi ushın bir
qansha jeńil. Sebebi, bul oqıwshılardıń sóylew tilinde kóplep ushırasadı. Máselen:
sózdiń basında (
yamasa
), yamasa sózdiń ortasında (
qoyan
), sózdiń aqırında (
uya
)
kelip otıradı. Sonlıqtan, dáslep oqıwshılarǵa tanıs sózlerdiń
ishinde keltirip, aldı
menen bir buwınlı, keyin eki buwınlı, soń úsh buwınlı sózlerdiń ishinde keltirip,
buwınlap oqıw, keyin sóz, gáp ishinde keltiriw arqalı oqıtıp barıwǵa boladı.
Mısalı:
u-ya, yas-li, a-yaq, ta-yaq
t.b.
Yu, yo, e
háripleri kópshilik orında orıs tilinen kirgen sózlerde qollanıladı.
Sonlıqtan dáslepki waqıtları sózdiń basında kelgen jaǵdaylarınan paydalanıw
orınlı. Sebebi, sóz basında bular ashıq estiledi. Bul jaǵday oqıwshılardıń durıs
esitip, onı durıs oqıwına múmkinshilik beredi. Sonıń menen birge bul jerde
balalarǵa tanıs bolǵan sózler ústinde islewde paydalı. Mısalı:
etaj, elektr,
ekskursiya, elka, Yusip
t.b.
Bunday dawıslı háripler menen islese otırıp dawıssız
x, v, f, ch, sh, c
háripleri menen de islesemiz bular birgelikte alıp barıladı.
X
sesi tilimizde,
balalardıń sóylew tilinde de ushırasadı. Biraq balalar bunıń ornına
Q
háribin
kóbirek qollanıp, sózdi buzıp aytıwǵa jol qoyıp otıradı. Sonlıqtan
X
háribi
menen
Q
háribin salıstırıp, olardıń ayırmashılıǵın balalardıń ańına sińdirip ańǵara biliwine
múmkinshilik tuwdırıw kerek. Bul ushın ekewin de sózdiń basında, ortasında
qollanıwda qanday ayırmashılıǵına qadaǵalaw jasaw ushın mısallar menen
kórsetiledi:
X - xat, q - qol, xabar-qoy, paxta-jaqsı
h.t.b.
104
Al
v, f, ch, sh, c
háripleri tek orıs tilinen kirgen sózlerde ǵana
qollanılatuǵın bolǵanlıqtan, bulardı oqıwshılardıń tez meńgerip ala qoyıwı qıyın.
Sonlıqtan muǵallim bular ústinde kóbirek qadaǵalaw júrgiziw maqsetinde ámeliy
jumıslardı kóbirek shólkemlestiriwge tuwra keledi.
Balalar
Sh
háribi ústinde kóbirek qıynaladı, biraq bul sózler gáptiń basında,
ortasında, keyninde kele beretuǵın bolǵanlıqtan hám sozılıp aytılatuǵınlıqtan
ch, sh
háriplerinen tez ayırıp túsinedi. Bunıń ústinde jumıs islegende dáslep onıń oqılıw,
estiliw tárepine itibar berilip,
ch, sh
sesleri menen salıstırıp kórsetilip,
olardan
qanday ózgesheligi barlıǵı muǵallim tárepinen kórsetiledi. Onnan keyin ǵana
oqıwshılar dáslep aytıp úyrenedi, keyin sóz ishinde keltirip oqıydı. Mısalı, dáslep
shet-ka, ya-shik, plash, borsh
sózlerin, keyin olardı gáp ishinde qollanıp úyrenedi.
Bul dáwirde oqıwshılar bir qansha oqıw kónlikpelerin alǵanlıqtan,
isleniwge tiyisli isler kem-kemnen qıyınlasıp, oqıwshılardıń tájiriybelerinen tolıq
paydalana otırıp, oqıwdıń tiyimli metodları menen usılların qollanıp is alıp
barıwımız tiyis. Baslawısh klass balalarınıń turmıs tájiriybeleriniń azlıǵın esapqa
alıp, sabaqtıń kórsetpelilik principine kóbirek súyenip jumıs islew talap etiledi.
Muǵallim oqıwdıń barısında jumıstıń bir qıylı bolıw usıllarınan bas tartıw hám
oqıw, sóylew, gúrriń, oyın arqalı h.t.b. is túrlerin aralas alıp barıp, oqıwshılardıń
qızıǵıwshılıǵın, jumısqa qumarlılıǵın tárbiyalap otırıwımız lazım.
Oqıwshılar sawat ashıwdıń “Álipbe” dáwirinde mınaday jumıs kónlikpeleri
menen shuǵıllanıp, olardı meńgerip otırıw talap etiledi:
1. Barlıq háripler menen tanısıp, olardıń bir-birinen ayırmashılıǵın, usaslıq
táreplerin salıstırıw jolı menen kórip, olardı ayıra biliwge úyreniw;
2. Dawıslı, dawıssız seslerdiń de bir-birinen qanday ayırmashılıqların biliw,
olardı bir-birine úylestirip buwın, buwınnan sóz dúzip, olardı
kerisinshe islep
úyrenip oqıw kónlikpelerin meńgeriw;
3. Gápten sózdi, sózden buwındı, buwınnan sesti (kerisinshe de) analiz-
sintez
jasay biliw, oqıwǵa úyreniw, oqıǵanın túsine biliw kónlikpelerin iyelew;
105
4. Sózdegi juwan, jińishke buwınlardı bir-birinen ayıra biliwdi úyreniw;
5. Kespe “Álipbe”, hárip kassaları ústinde jumıs islew barısında seslerden
buwın, buwınnan sóz quray biliw kónlikpelerin iyelew;
6. Oqıw menen bir qatarda jazıw kónlikpelerin qáliplestiriw;
7. Oqıwdıń durıs, talapqa juwap beriwi ústinde kelgen kúnnen
baslap
kónlikpe aladı. Sonlıqtan durıs, sanalı, tásirli, túsinip oqıw kónlikpelerin alıw;
8. Oqıw kónlikpesin iyelew menen gáp, baylanıslı súreler ústinde,
dóretiwshilik isler menen shuǵıllanıwına baylanıslı oqıǵanın túsiniw menen onı
aytıp beriw, sorawlarǵa durıs, tolıq juwap qaytara biliw, súwretler boyınsha,
kórgen, esitkenleri boyınsha gúrriń, qısqa bayanlama aytıp úyreniw;
9. Oqıw kónlikpeleriniń barısında kishi kólemdegi qosıq, gúrriń, naqıl-
maqal, jańıltpash, jumbaqlardı yadlap, onı muǵallimge, joldaslarına, ata-analarına
aytıp beriw kónlikpelerin alıw;
10. Háriplerdi ótip bolıw menen alfavit ústinde jumıs islep, onı yadlap
alıw, is júzinde qollana biliwge úyreniw.
Háriplerdi ótiwdiń úshinshi dáwirinde
Do'stlaringiz bilan baham: 
