Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

ya, yu, e
dawıslı háripler menen 
x, v, 
f, ch, c, sh, g
dawıssız háripler úyretiledi. Olar ózlerinin aytılıwı hám jazılıwı 
jaǵınan qaraqalpaq tilinde burınnan bar túpkilikli sózlerdiń ózine tán ózgeshelikleri 
menen ayırılıp turadı. Jáne taǵı bir nárse, usı sesler keletuǵın sózler hám terminler 
mektep bosaǵasın jańa atlaǵan balalardıń ózlerinshe «ózlestirip» alǵan. Yaǵnıy 
oqıwshılardıń tilindegi bunday quramındaǵı sesler, qaraqalpaq tilindegi uqsas 
sesler awmastırılıp qollanıladı. Máselen: balalar 
mashina, traktor, gazeta, mototsikl
sózlerin 
mashın
, yamasa 
máshin, gazit, traqtır, atasikl
dep te ayta beredi. Sonlıqtan 
muǵallimniń aldına bul seslerdi úyretiwde tiykarınan, eki wazıypa turadı. 
Birinshiden jasalıw jolların hár tárepleme úyretiw, olarda bul seslerdi aytıw hám 
qollanıw kónlikpelerin boldırıw. Ekinshiden, usı sesler keletuǵın sózler qorın 
balalardıń leksikasında kóbeytiw hám burınnan barların qayta qarap shıǵıp, olardıń 
aytılıwındaǵı jiberilgen qáte kemshiliklerdi dúzetip saplastırıw. 

---

106
Usı basqıshta úyretiletuǵın 
ya, yu, yo
háriplerindegi sesler birikpesi 
oqıwshılarǵa jańalıq emes, olardı balalar burınnan biletuǵın 
y-a, ya, yı-w, y-o
sesleriniń qosılıwınan jasalǵan. Biraq joqarıdaǵı háriplerdiń bul qásiyetin 
oqıwshılarǵa ayırıp túsindiriwdiń keregi joq. Sebebi balalar 
y-a, y-ı-w, y-o
birikpelerin oqıp ózlestiriwden góre 
ya, yu, yo
háriplerin tez ózlestiredi. 
Yu, yo, e
háriplerin tek sózdiń basında kelgen orınlarında ǵana úyretiw tiyimli, sebebi olar 
usı jerde sózdiń basqa orınlarına qaraǵanda anıǵıraq esitiledi. Jáne de ayta 
ketetuǵın bir nárse, usı háripler tiykarınan orıs tili arqalı kirgen sózlerde 
qollanıladı. «
Yo
» birikpesi hám «
e
» sesi túpkilikli qaraqalpaq tilinde kóbinese sóz 
aqırında keledi, biraq orfografiyamız olardı «
yu
» menen almastırmay, jazıwǵa 
yıw, 
yiw
háripler birikpesi menen belgilenedi: 
bayıw, keyiw, súyiw, tıyıw, jıyıw
.
Sonlıqtan
yu, yo, e
háriplerin úyretiwde orıs tili arqalı kirgen sózlerdi 
mısalǵa alıp, sózler tiykarında shınıǵıwlar ótkeriwge tuwra keledi. 
Usı jerde muǵallim ózi keltirgen mısallarınıń balalarǵa túsinikli bolıw 
jaǵına ayrıqsha kewil awdarıwı tiyis. Sebebi 
yu, yo, e
menen keletuǵın orıs 
sózleriniń geypaların balalardıń jaqsı túsinbewi múmkin. Sonlıqtan bulardı 
úyretkende hár túrli kórgizbeli qurallardı jergilikli shárayatqa baylanıstıra otırıp 
qollanıw kerek. Balalar kózi menen kórgen zatlarınıń atların jaqsı qabıl etedi. «
Ya
» 
háribin úyretiw 
yu, yo, e
ge qaraǵanda biraz jeńilirek. Sebebi “
ya”
háribi sózdiń 
gez kelgen ornında anıq esitiledi jáne de ayrıqsha eskertetuǵın bir nárse bul hárip 
qaraqalpaq tili sózlerinde de jiyi qollanıladı. Mısalı: 
Ya-qıp, yarım, ya-masa, ya-
xuwda
, 
ya-ra-ma-zan
h.t.b. Geypara waqıtları jumıs barısında 
sıy, qıy
sózleriniń 
sıya, qıya
bolıp jazılıp, sóz sońındaǵı «
y
» jańadan qosılǵan «
a
» nıń birikpesiniń 
«
ya
» háribine awmasıp ketetuǵınlıǵın balalarǵa ámeliy jol menen túsindirip ketiw 
lazım. 
Al usı jaǵdaydı kórsetetuǵın keste islep, onı kerek waqtında jiyi-jiyi 
paydalanıp otırsa da shep bolmaydı. Mısalı:
sıy-a -sı-ya soy-a so-ya 

---

107
qıya-a - qı-ya qoy-a qo-ya 
jıy-a - jı-ya jay-a ja-ya 
V, F, C, Ch
háriplerin sózdiń basında (dawıslı) háriptiń aldında kelgen 
orınların úyretiw bir qansha qolaylıraq. Sebebi olar usı jerde sózdiń basqa 
jerlerinde kelgenlerge qaraǵanda anıǵıraq esitiledi hám ásirese olardıń jasalıw 
jolların, aytılıw ózgesheliklerin úyretiwde biraz jeńillik seziledi. Sebebi balalar 
v, f, 
c, ch
seslerin tunǵısh ret durıs aytıw usılların (burın ózleri aytıp júrgen sózlerge 
olardı buzıp aytıp, qaraqalpaq tilindegi uqsas sesler menen almastırıp kelgen) 
ózlestiredi. Ol ushın balalar sóylew aǵzaların 
v, f, c, ch
seslerin aytıwǵa iykemlewi 
tiyis. Sonlıqtan 
v, f, c, ch
seslerin sózdiń basında kelgen payıtında úyretiw júdá 
qolaylı. Sebebi muǵallim usı jerde awızdı 
v, f, c, ch
seslerin aytıwǵa tayarlap, 
sońınan oǵan dawıslı sesti qosıp aytıw usılın qollanıladı. Ol ushın mugallim “
v”
háribin taxtaǵa, balalarǵa onı aytıwǵa tayarlanıp otırıwdı usınadı. Balalar awızların 
«
v
»nı aytıwǵa tayarlap bolǵannan soń, muǵallim «
v
»nıń oń tárepine «
a
»nı qoyadı 
hám ekewin qosıp birden oqıwdı talap etedi. Nátiyjede balalar «
va
» buwının 
oqıydı. 
V, f, c, ch
sesleriniń ózine tán ózgesheliklerin ayrıqsha jaqsı túsindiriw 
ushın olardı qaraqalpaq tilindegi
b, p, s, sh
sesleri menen salıstırıw kerek. 
v 
b 
f 
p 
c 
s 
ch 
sh
vagon, bala, ferma, parta, cirk, chek, shek, zavod, shabaq, shkaf, shop, cex, sır, 
chay, shar
. 
Balalardıń ózlestiriwinde qıyınshılıq keltiretuǵın ses (hárip) “
x”
. Sebebi 
qaraqalpaq tilinde túpkilikli sózlerde qollanılatuǵın «
q
» sesi bul seske júdá jaqın 
aytılatuǵınlıqtan geyde ekewin sóylew tilinde, hátteki jazıwda da biriniń ornına 
birin almastırıp qollanıwshılıq jiyi gezlesedi, 
x
tiykarınan basqa tillerden kirgen 
sózlerde jiyi ushırasadı, al qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózlerinde jumsaladı.