Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

: er, es, úy, júz, má, dám, dene, shóje
h.t.b. 
Bul dáwirdegi «
ú, i
» dawıslı sesleri birinshi dáwirde ótilgen «
u, ı
» 
dawıslarınday qısılıńqırap aytıladı, kelte qayrıladı, sozıp aytıwǵa kelmeydi, 
geypara waqıtları sózde anıq aytılmay, guńgirt esitiledi, hátteki sóylew tilinde «
i
» 
sesi túsirilip aytıla beredi. Al «
ú
» sesi sóylew tilinde sońǵı buwınlarda 
gezleskenligi menen, jazıwda tek birinshi buwında ǵana qollanıladı. Al qalǵan 
jerlerinde «
ú
» esitilgenligi menen «
i
» ni úyretkende onıń tek sózdiń bas 

---

101
poziciyasında kelgen momentlerine tiykarlanıp jumıs aparıw kerek. Mısalı: 
ú-ki, 
úy-rek, úsh, úz, sút, úlken, ún
hám t.b
«
Ú
» niń «
U
» dan ayırmashılıǵın kórsetiw ushın, máselen: 
ush-úsh, un-ún, 
sur-súr
h.t.b sózlerdi salıstırıp aytılıw ózgesheligin kórsetiw kerek. Al «
ú
» niń sóz 
sonıńda aytıwda qollanǵanlıǵı menen jazıwda eskertilmeytuǵınlıǵın praktikalıq jol 
menen, yaǵnıy jazıp kórsetip hám “Álipbe”de jazılǵanlarǵa ayrıqsha kewil awdarıp 
úyretiwge boladı. 
«
I
» ni ótkende muǵallim onıń anıq esitiletuǵın sózlerin terip alıwı kerek 
boladı. Máselen: 
 i-ni, i-si, is-le, i-lim
hám t.b. Bularda «
i
» sesi anıq aytıladı hám 
óz aldına jeke buwın bolıp tur. Usı arqalı muǵallim «
i
»niń buwın dóretiwdegi 
xızmetin jaqsı túsindire aladı. Onı jáne de tolıqtırıw ushın jeńishke buwınlı sózdi 
tartım jalǵawınıń 3-betine qoysa, sóz sonıńdaǵı «
i
» sesi anıq esitiledi jáne sózde 
jáne buwın jasalıwına sebepshi boladı hám balalarǵa «
i
» sesinin buwın jasawshılıq 
qásiyetin úyretiwde eń qolaylı material bolıp tabıladı. Bul ushın «ı» sesin 
úyretkendegidey eki sxemanı qollanıw kerek. 
«
E
» dawıslısın dáslepki waqıtları óz aldına ayırım buwın bolıp sózlerden 
(
e-ki, e-le, e-ne, e-sen
) ayırtıp úyretse, bir qansha jeńilirek hám balalarǵa biraz 
túsiniklirek te boladı. Sebebi, 
birinshiden
, onday sózler balalarǵa «
e
»niń jasalıw 
jolı menen aytılıwın úyretiwde birden-bir tiyimli material bolsa, 
ekinshiden,
balalar 
«
e
»ni úyreniw arqalı birinshi ret jeńishke dawıslı sestin ózine tán ózgeshelikleri 
menen tanısatuǵın bolǵanlıqtan, onı qayta-qayta tákirarlap aytıwı jeńishke 
dawıslılardı aytıwga sóylew aǵzaların kónliktiriwi tiyis. Usıdan keyin ǵana «
e
»niń 
tuyıq hám ashıq qamaw buwınlarda kelgen buwınların úyretiwge kóshiwge boladı. 
Tuyıq buwındaǵı «
e
»ni sozıńqırap, 2-shi dawıssızǵa biriktirgende dawıssız ses 
«e»niń tásirinen ózinen-ózi jeńishkerip aytıladı. Mısalı: 
er-te, es-kek, e-tik,
hám t.b. 
Bul dáwirde balalarǵa sóz ortasında hám sóz aqırında qatar kelgen eki 
dawıssız sesti (hátteki ayırım jaǵdayda úsh dawıssız ses) qatar keletuǵın jaǵdayları 
da ushırasadı, úyretiw bir qansha qıyınıraq. Álbette, sózdiń aqırında kelgen eki 

---

102
dawıssız seske qaraǵanda sózdiń ortasında kelgen eki dawıssız sesti oqıwda balalar 
tez ózlestiredi. Sebebi olar oqılıwda eki buwınǵa bólinip ketedi. Al sózdiń aqırında 
kelgen eki dawıssız sestiń jaǵdayı basqasharaq. Olar sózdiń aqırında keskin, short 
qayırılıp, aytılıwında biraz awırlıq seziledi. Sonlıqtan da dáslep sózdin ortasında 
kelgen eki dawıssız sestiń oqılıwın úyretiwdi taǵı da tákirarlay otırıp (sebebi onı 
úyretiw “Álipbe”ni úyretiwdiń birinshi etapında-aq baslanǵan), sóz ortasında qatar 
kelgen birgelkili dawıssız seslerdi úyretiwge kóshiw kerek. Álbette, balalar 
birgelkili artikulyaciyanı qıynalmay orınlaydı, biraq olardıń birgelki eki ses 
ekenligine balalar kópshilik jaǵdayda kewil awdarmay, jazıwda birewin túsirip 
qaldıradı. Máselen: 
qayıqqa, attı, mákke
dep jazıwdıń ornına 
qayıqa, atı, máke
dep 
jazadı. Sonlıqtan balalar bunday sózlerdi qáte jazbawı ushın olar ústinde kóbirek 
shınıǵıw jumısların júrgiziw kerek ekenligin oqıw tájiriybesi kórsetip atır. Ol ushın 
muǵallim tómendegidey salıstırıw tablicasın qollansa boladı. 
a- tı ---- at- tı 
má-ke ----- mák-ke 
ma-lar ----- mal-lar 
1. Álipbeni oqıtıwdıń ekinshi dáwiriniń tiykarǵı ózgeshelikleri nelerden 
ibarat? 
2. Álipbeni oqıtıwdıń ekinshi dáwirinde oqıwǵa úyretiw jolları qanday? 
3. Álipbeni oqıtıwdıń ekinshi dáwirinde jazıwǵa úyretiw jolları qanday? 
4. Buwınlap oqıwǵa úyretiwdıń qanday túrleri bar? 
5. Álipbeni oqıtıwdıń ekinshi dáwirinde baylanıslı sózler ústinde qanday 
jumıs alıp barıladı?