Jo`rayeva A

3.2. Oqsillarning eruvchanligi va unga ta’sir etuvchi omillar. 
Oqsillarning – gidrofil, suvsevar kolloidlar qatoriga kiradi. Agar quruq oqsil suvda 
eritiladigan bo`lsa, u barcha gidrofil yuqori molekulali birikmalar singari bo`kadi, 
keyin esa oqsil molekulalari sekinlik bilan eritmaga o`ta boshlaydi. Bo`kish 
davomida suv molekulalari oqsilning ichiga o`tadi va uning qutbli guruhlari bilan 
bog`lanadi. Polipeptid zanjirining mustahkam taxlami shishadi. Bo`kkan oqsilni 
qaytar eritma deb hisoblash mumkin, ya’ni yuqori molekulali modda – oqsilda suv 
molekulalarining 
eritmalarini 
bo`lishi. 
Suvni 
yanada 
shimilishi 
oqsil 
molekulasining umumiy massadan ajralishi va erishiga olib keladi. Lekin bo`kish 
har doim ham erishga olib kelmaydi; ayrim oqsillar, masalan, kollagen ko`p suv 
yutsa ham bo`kkan holatda qolaveradi. 
Erish hodisasi oqsillarning gidratatsiyasi, ya’ni suv molekulalarining oqsillar 
bilan bog`lanishi asosida yuzaga keladi. Gidratlangan oqsil suv molekulasi bilan 
mustahkam bog`langan bo`lib, uni uzish judayam qiyin. Bu esa oddiygina 
adsorbtsiya emas, balki manfiy zaryad tutuvchi kislotali aminokislotalar va musbat 
zaryad tutuvchi asosli aminokislotalarning qutbli guruhlari bilan suv 
molekulalarining elektrostatik bog`lanishini ko`rsatadi. 
Lekin gidratlangan oqsilning bir qismi vodorod bog`lari yordamida suv 
molekulalari bilan bog`langan peptid guruhlari bilan bog`lanadi. Masalan, qutbsiz 
yon zanjirga ega bo`lgan oqsillar ham suv bilan bog`lanib, bo`kadi. Kollagen 
tarkibida qutbsiz aminokislotalar ko`p saqlagan holda ko`p miqdordagi suvni 
bog`lashini bunga misol keltirishimiz mumkin. Peptid guruhlari bilan bog`langan 
suv cho`zilgan polipeptid zanjirini suradi. Ammo zanjirlar orasidagi bog`lar 
(ko`priklar) oqsil molekulasining bir-biridan uzilishiga va eritmaga o`tishiga yo`l 
qo`ymaydi. Tarkibida kollagen saqlovchi mahsulot qizdirilganda kollagen 
tolalaridagi zanjirlararo bog`lar uziladi va ajralgan polipeptid zanjir eritmaga 
o`tadi. Bunday holatdagi qisman gidrolizlangan eritmali kollagenga jelatina deb 
aytiladi. Jelatina kimyoviy tarkibi bo`yicha kollagenga yaqin bo`lib, oson bo`kadi 
va suvda yopishqoq eritma hosil qiladi. Gel hosil qilish jelatinaning asosiy 
xususiyati hisoblanadi. Jelatinaning suvli eritmalari amaliy tibbiyotda plazmani 

---

25 
o`rnini bosuvchi va qon to`xtatuvchi modda sifatida, gel hosil qilishidan esa
farmatsevtika amaliyotida kapsula tayyorlashda foydalaniladi.
Oqsilning erishiga ta’sir etuvchi omillar. Turli oqsillarning erishi ulardagi 
aminokislotalarning tarkibiga (qutbli aminokislotalar qutbsiz aminokislotalarga 
qaraganda yaxshiroq eriydi), tuzilish xususiyatlariga (globulyar oqsillar fibrillyar 
oqsillarga nisbatan yaxshiroq eriydi) va erituvchining xususiyatlariga bog`liq. 
Masalan, o`simlik oqsillari – prolaminlar 60-80% li spirtda, albuminlar – suvda va 
tuzlarning kuchsiz eritmalarida eriydi; kollagen va keratin esa ko`pchilik 
erituvchilarda erimaydi. 
Oqsillarning eritmalaridagi turg`unligi oqsil molekulasi zaryadi va 
gidratlangan qobig`iga bog`liq. Oqsil zaryadi bilan yoki undagi qutbli 
aminokislotalar soni bilan gidratatsiya o`rtasida uzviy bog`liqliklar bor: oqsilda 
qutbli aminokislotalar qancha ko`p bo`lsa, shuncha ko`p suv bog`lanadi ( 1g oqsil 
hisobida). Ba’zi hollarda oqsilning gidratlangan qobig`i kattalashib ketadi va 
gidratlangan suv uning og`irligining 1/5 qismigacha erishi mumkin. 
Ayrim oqsillar kuchli gidratlanadi, lekin yomon eriydi. Masalan, kollagen 
boshqa yaxshi eriydigan globulyar oqsillarga nisbatan ko`p suv bog`laydi, ammo 
erimaydi. Uning erishiga struktura xususiyatlari – polipeptid zanjirlar o`rtasidagi 
ko`ndalang bog`lar xalal beradi. 
Oqsilning eruvchanligi ularning molekulasidagi gidrofil guruhlarning soniga, 
molekulalarining o`lchamiga, shakliga va yig`indi zaryadining miqdoriga bog`liq. 
Oqsillarning eruvchanligi izoelektrik nuqtada kam bo`ladi. Chunki molekulalar 
o`rtasida ularni bir-biridan itaradigan elektrostatik kuch bo`lmaydi. 
Neytral tuzlarning ta’siri. Kam miqdordagi neytral tuzlar hattoki toza suvda 
erimaydigan oqsillar, masalan, evglobulinlarning ham eruvchanligini oshiradi. 
Bunday holat tuz ionlarining oqsilni qarama-qarshi zaryadlangan molekulalari 
bilan o`zaro ta’sirlashib, oqsil molekulalari orasidagi tuzli ko`priklarni buzishi 
natijasi deb qaraladi. Tuz miqdorining oshirilishi (eritmaning ion kuchining ortishi) 
qarshi ta’sir ko`rsatadi. 
Muhit pH ining ta’siri. Muhitning pH i oqsilning zaryadiga, shu bilan birga 
uning erishiga ham ta’sir etadi. Oqsil o`zining izoelektrik nuqtasida, ya’ni 
zaryadlarining yig`indisi nolga teng bo`lganda barqaror bo`lmaydi. Zaryadning 
yo`qolishi oqsil molekulalari yaqinlashishi, yopishishi va cho`kmaga tushishini 
osonlashtiradi. Demak, oqsilning eruvchanligi va turg`unligi uning izoelektrik 
nuqtasidagi muhit pHida eng kam darajada bo`ladi. 
Haroratning ta’siri. Oqsilning eruvchanligi bilan
harorat o`rtasida qattiq 
bog`lanish yo`q. Ammo globulin, pepsin, mushak fosforilazasi kabi oqsillar suvda 
va tuzli eritmalarda harorat oshirilishi bilan yaxshi; mushak aldolazasi, gemoglobin 
kabi oqsillar esa yomon eriydi. 
Har xil zaryadlangan oqsillarning ta’siri. Agar polianion - kislotali 
oqsillarga
polikation – asosli oqsillar qo`shilsa, agregatlar hosil bo`ladi. Bunday 
hollarda zaryadlarning neytrallanishi natijasida turg`unlik yo`qoladi va oqsillar 
cho`kmaga tushadi. Ba’zi vaqtlarda bu xususiyatdan oqsillar aralashmasidagi 
kerakli oqsilni ajratib olishda foydalaniladi. 

---

26 
Suv shimuvchi moddalar, organik erituvchilar- etil spirti, metil spirti, 
atseton, ishqoriy metallar – neytral tuzlarning quyuq eritmalari oqsilning suv 
pardasini buzib, uning eruvchanligini pasaytirib yuboradi. Oqsilning eritmasiga 
mana shu organik suyuqliklar, ammoniy sulfat, natriy sulfat, natriy xlorid, natriy 
fosfat va boshqa eritmalar qo`shilganda oqsil odatda cho`kadi. 
Tuzlanish. Oqsil eritmalariga turli tuzlar qo`shilganda uning cho`kmaga 
tushishi tuzlanish deyiladi. Bu jarayonda oqsil molekulalari unga turg`unlik 
beruvchi gidrat qobig`idan holi bo`lib, bir-biri bilan oson qo`shiladi va yirik 
agregatlar hosil qiladi. Tuzlanish oqsilning nativ (boshlang`ich, tabiiy) holatini 
ko`pincha o`zgartirmaydi, cho`kmadan tuz ionlari dializ yo`li bilan ajratilganda 
oqsil qaytadan eritmaga o`tadi. Shuning uchun ham ammoniy sulfat va natriy sulfat 
bilan tuzlash usuli oqsillarni buzmay ajratib olishda keng qo`llaniladi. Har xil oqsil 
eritmasi tuz bilan turli darajada to`yintirilganda cho`kmaga tushadi. Shuning uchun 
ammoniy sulfatning kontsentrlangan eritmasi bilan oqsillar aralashmasidan iborat 
bo`lgan eritmani to`yintirib, ayrim oqsillarni alohida-alohida cho`ktirish mumkin. 
Masalan, qon zardobi ammoniy sulfat bilan chala to`yintirilganda undan 
globulinlar ajralib chiqadi, globulinlar cho`kmasini filtrlab, eritma to`la 
to`yinguncha tuz kukuni qo`shilsa, albuminlar cho`kadi. 
Og`ir metall (mis, simob, rux, kumush, qo`rg`oshin) tuzlari oqsil eritmalariga 
butunlay boshqacha ta’sir etib, ularni kam miqdorda ham cho`ktiradi. Ular oqsil 
molekulasidagi muhim guruhlar, birinchi navbatda, sulfgidril guruh –SH bilan 
kompleks hosil qilib, oqsil molekulasining strukturasini o`zgartiradi. Og`ir metall 
tuzlari bilan cho`ktirish ko`pincha qaytmaydigan jarayondir, ya’ni cho`kkan oqsilni 
qaytadan eritma holiga keltirib bo`lmaydi. Oqsillarni suvga aralashadigan spirt, 
atseton, metanol kabi organik erituvchilar bilan cho`ktirish oqsil molekulasiga 
bog`langan suvni tortib olishiga bog`liq. Oqsillar ayniqsa suvli eritmada organik 
erituvchilarga juda sezgir bo`lganligidan ularni cho`ktirish 0
°
da olib borilib, 
cho`kma eritmadan tez ajratib olinadi. Agar cho`kma spirt bilan uzoq vaqt birga 
qolsa, oqsilning nativ holati yo`qolib, u suvda erimaydigan holatga o`tadi. Oqsillar 
organik kislotalar ajratadigan anionlar bilan ham birikadi. Pikrat kislota, 
sulfosalitsilat kislota, trixloratsetat kislota oqsillar bilan erimaydigan cho`kma hosil 
qiladi. Bu reaktivlardan biri – trixloratsetat kislota eritmalardan oqsillarni ajratish, 
ya’ni deproteinlash uchun juda keng qo`llaniladi. 
Tuzlash oqsillarni ajratish va tozalash uchun ko`p qo`llaniladigan usul 
hisoblanadi, chunki ko`p oqsillar gidrat qobig`ining o`lchami va zaryadi bilan farq 
qiladi. Tuzlashda ularning har biri uchun o`zini degidratlovchi va cho`kmaga 
tushiruvchi tuz miqdori bo`ladi. Tuzlovchi agent ajratib olingandan keyin oqsil 
hamma tabiiy xususiyatlari va vazifalarini saqlab qoladi.