|
1.3 Nur kirgen ortalıqtıń ol shıqqan ortalıqqa salıstırǵanda sınıwı
Eger a ortalıqtıń sındırıw kórsetkishi haqqında sóylegende olar basqasın kórsetpeydi olar degeni boslıqqa salıstırǵanda berilgen ortalıqtıń sınıwı kórsetkishi yaǵnıy jaqtılıq dep esaplań . Boslıqtan berilgen ortalıqqa keledi eger elementtıń sındırıw kórsetkishi tap tıǵızlıq sıyaqlı onıń ximiyalıq quramına baylanıslı bolsa.
Quramı hám kristall dúzilisi ayriqsha tartısıw (G) hám sındırıw kórsetkishi shama menen tómendegi munasábetler menen baylanıslı boladi: (n-1) / G = K, bul erda K – quramǵa qaray turaqlı element bolsa.
Jaqtılıqnıń sınıwı hádiysesi biziń eramızdan aldın da málim bolǵan, biraq anıq nızamlar sınıwı Leydendegi matematika professorı Snellius tárepinen ornatildi.
Tek (Gollandiya ) 1618 jılda hám odan ǵárezsiz túrde Dekart tárepinen 1637 jılda jaqtılıq nurı kóbirek sindiruvchi ortalıqtan kemrek sindiruvchi ortalıqqa ótkende sınıw nızamı sınıwı kórsetkishi 1 den úlken. Biz az-azdan asıramız formulada ruxsat etilgen maksimal bahaǵa jetkenshe túsiw múyeshi de bul baha sáwlelendiriw múyeshi 900 dárejege teń boladı jáne onıń sinusine teń boladı .
Birlik sol sebepli eger túsiw múyeshi maksimal ruxsat etilgeninen úlkenlew bolsa bahaları bolsa onıń sinusi birden úlken bolıwı kerek bul múmkin emes. Solay etip múyesh astında túsiw bul maksimaldan úlken sınıwı joq bul halda jaqtılıq tolıq sáwlelendirilgen boladi. Bunday sáwlelendiriw ulıwma ishki sáwlelendiriw dep ataladı.[8]
1.4 Kristallardaģı jaqtılıqtıń tarqalıwı
Áyyemgi zamanlardan berli málim bolǵan, biraq jaqında úyrenilgen taǵı bir hádiyse bar. Nyuton 1672 jılda eksperimental túrde shıysheden aq jaqtılıq nurı ótiwin kórsetdi. Prizma qızıldan tartıp hár qıylı jaqtılıqnıń kóplegen nurlarınan ibarat spektrga bóleklenedi .
Biynápshe gúli reń az-azdan bir-birine aylanadı. Aq nurdiń bólekleniwi fenomeni dispersiya dep ataladı bul túrli reńdegi nurlardıń hár túrlı ekenligin kórsetedi. Sındırıw kórsetkishi àpiwayı dispersiyada gúzetiledi.
Bo'yalmagan ashıq ortalıq qızıl jaqtılıq eń kem hám biynápshe gúli reńge iye eń joqarı sınıwı indeksinde gúzetilgen anomal dispersiya menen reńli ǵalaba xabar quralları bul tártip spektrning qaysı bóleginde buzıladı .
Jaqtılıqtı sıńırıw -Hár qanday spektral reńdegi jaqtılıq dep ataladı . Monoxromatik - qatań monoxromatik jaqtılıqtı alıw múmkin emes, sebebi onıń ushın spektrdan sheksiz tar sızıqtı ajıratıp alıw kerek boladı. Bul reńniń jaqtılıǵı sheksiz kishi boladi. Hám biz bunday jaqtılıqnı kóre almaymız.
Bul eki hádiyse ne ushın qımbat bahalı qırlı degen sorawǵa juwap beriwi múmkin. Taslar oq jaydıń barlıq reńleri menen oynaydı. Kesiw waqtında tasga berilgen forma emes tosınarlı boladı. Ol fasetli tasga kiretuǵın hár bir nur túspewligi ushın saylanǵan boladı.
Tastan ótip basqa júzlerde sınıwı hám sáwlelendirilgennen keyin, sheńberdi keyin basqa onıń ushın nızamlar texnikalar hám esap -kitaplar bar. Geyde qashan kesiw kereksiz múyeshlerdi tegislew tasdıń derlik yarımın jábirleniwshi qılıw kerek.
Kesiwden keyin forma áwmetsiz saylanǵanlıǵı málim bolǵan jaǵdaylar ámeldegidey hám men tasdı kesilisiwim kerek edi. Sol sebepli men eń úlkenlerinen birin kesip taslawım kerek edi
Almaz dúnyası « Koinur»- Ańızǵa kóre qopal almazdıń salmaǵı 180 gramm edi. Birinshi kesiwden keyin onıń salmaǵı bar-jog'i 37 gramm bolǵan ekinshi kesiwden keyin bolsa taǵı 16 gramm salmaq joǵaltǵan.
Jaqtılıqnıń sawleleniwi hám sınıwı menen baylanıslı ayriqsha hádiyseler bolıwı múmkin bular tábiy qırlı kristallarda gúzetiledi. Mısalı fotosuwretler Akademik A. V. Shubnikov tárepinen jaqtılıq nurı ótken tárzde alınǵan kóp qırlı kristall hám kristalldıń arqasında fotografik plastinka bar edi.
Kristall jaqtılıq arqalı ótiw túrli júzlerde sınǵan, sol sebepli, fotografik plastinkada bir nurdiń eme, kóp nurdiń izi bar edi; Naǵıslar júdá anıq hám simmetrik bolmaǵan sol sebebi kristall daǵı júzler simmetrik bolıp tabıladı.
Optikalıq kórsetkishler - optikalıq ayrıqshalıqlar qattı deneniń kristall dúzilisi menen bekkem baylanıslı.
Kub hám kristal bolmaǵan denelerde jaqtılıq tezligi barlıq jónelislerde birdey boladı hám, sol sebepli sındırıw kórsetkishi jóneliske baylanıslı emes. Bunday deneler optikalıq izotropik dep ataladı. Basqa barlıq elementlarda jaqtılıq tezligi jóneliske baylanıslı onıń ekileniwinde bunday materiallar optikalıq anizotropik dep ataladı.
Hár qanday kristalldıń sınıwı kórsetkishi hám baǵdarı ortasındaǵı baylanıslılıq elementlar kristall orayından barlıq jónelislerde sızıqlar sızıw menen ańlatılıwı múmkin hám oniń ushın sındırıw kórsetkishlerine proportsional bolǵan segmentlerdi bul sızıqlarǵa ajıratıp qoyıń bul sızıqlarǵa parallel túrde jaqtılıq terbelisleri terbeledi. Eger biz bul segmentlerdiń úshlerin birlestirsek ol jaǵdayda optikalıq kórsetkish dep atalatuǵın nomerdi alasız. Kristalsız deneler ushın hám kub kristallari ushin kórsetkishler bolǵanı ushın indikator shar bolıp tabıladı bul halda sınıwı barlıq jónelislerde birdey boladı. Elementler tetragonal yamasa altı múyeshtegi singoniyada kristallaniw indikator ámeldegi revolyuciya ellipsoidining forması ol jaǵdayda barlıq bólimler birine perpendikulyar oqları dóńgelekler bolıp tabıladı. Bul kósher kristallografik kósher menen sáykes keledi. Kórsetkishtiń bul forması hár qanday nurdiń ótiwi menen belgilenedi c kósheriniń jónelis birdey tezlikke iye boladı sebebi onıń terbelisleri ámelge asıriladı berilgen eki singoniya ushın ekvivalent jatatuǵın birdey tegislikte gorizontal kristallografik kósherlet boladi. Sol sebepli kristallanadigan elementlar tetragonal yamasa altı múyeshtegi sistemalar bir o'qli dep ataladı. Kristallar ushın rombik, monoklinik hám triklinik sistemalarda indikator kemrek simmetrik bolmaǵan bolıp tabıladı.
Bul kristallardin kristallografik simmetriyasına kóre ol wákillik etedi úsh eksenli ellipsoid boladi. Bunday ellipsoidning ózgesheliklerinen biri sonda ol jaǵdayda tek eki dumaloq kesma hám basqa barlıq bólimlerdi sızıw múmkin elliptik. Normallar boylap dumaloq kesmalarga ótetuǵın nurlar teń bolıp tabıladı bul bólimler tegisliginde jaqtılıq terbelisleri baǵdarınan qaramastan tezlik. Eki sheńber kesmlerga perpendikulyar jónelisler optikalıq kósherler dep ataladı.
Sol sebepli elementlar rombsimon, monoklinik hám triklinik halda kristallanadi hàm singoniyalar biaksiyal dep ataladı.
Kristal daǵı optikalıq indikatorning orientatsiyasi sol simmetriya menen anıqlanadı hàm kristallanadi. Triklinik kristallarda indikatorning ush tiykarǵı o'qining pozitsiyasi hesh qanday tárzde joq kristallografik oqlardıń baǵdarları menen baylanıslı. Monoklinli kristallarda sistemada indikatorning oqlarınan biri kristallografik kósher b menen, qalǵan ekewi bolsa sáykes keledi hám ózgeriwshen tok tegisliginde jatadi lekin a hám c oqlarına tuwrı kelmeydi. Rombsimon kristallarda ushewi de indikatorning tiykarǵı oqları kristallografik kósher menen jóneliste sáykes keledi. Altı múyeshtegi hám tetragonal kristallar, indikatorning arnawlı o'qi eksa boylap jóneltirilgen c, hám indikatorning dumaloq kesiminde, arnawlı kósher ge perpendikulyar jatadı.[2]
Geypara elementlar qutblaniw tegisligin aylandırıwǵa ılayıq sızıqlı polarizatsiyalangan jaqtılıq bunday elementlar optikalıq aktiv dep ataladı. Bul tásir kristallı (kristallı kvarts) da, amorf elementlarda da (eritilgan kvarts, qumsheker, nikotin, Kofur), sonıń menen birge eritpeler ushın (mısalı, qumshekerdiń suwdaǵı eritpesi). Elementlardıń aylanıw qábileti molekulalardıń assimetriyasi menen baylanıslı yamasa kristall tor daǵı atomlarning jaylasıwıniń assimetriyasi boladi.
Qalıńlıǵı ∆ bolǵan optikalıq aktiv element ushın qutblanish tegisliginiń búklem múyeshi ∆α ańlatpası menen anıqlanadı.
∆α = ∆ῑ,
1-súwret. Almaz benen kesilgen: a) shıyshe hám almaz daǵı nur jolı b) nurlar jolı tuwrı menen kesiw nadurıs kesilgen nurlar aǵımı .
c) júdá tereń.d) júdá tegis.
3-súwret. Orta turdegı kristallardin optikalıq kórsetkishleri
(a – unamlı kristall, b – unamsız kristall ).
Do'stlaringiz bilan baham: |
