Joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi. Berdaq atindaǵi qaraqalpaq mámleketlik universiteti fizika fakulteti 2-b fizika gruppasi studenti koshetepov amaniyazdiń optika páninen bir kòsherli kristallardaği ekilik nur sindiriw temasinda jazǵan kurs

JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI. BERDAQ ATINDAǴI QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI
FIZIKA FAKULTETI 2-B FIZIKA GRUPPASI STUDENTI KOSHETEPOV AMANIYAZDIŃ
OPTIKA PÁNINEN
BIR KÒSHERLI KRISTALLARDAĞI EKILIK NUR SINDIRIW TEMASINDA JAZǴAN

KURS JUMISI

Orınlaǵan Kosheterov Amaniyaz

Qabıllaǵan Professor B. Abdikamalov

NÓKIS_2022

Mazmunı

Kirisiw…………………………………….………………………..…3
I. Tiykarǵı bólim ….……………………………………………..…..5
1.1 Jaqtılıq jáne onıń kristall menen óz-ara tásiri……………......….….5
1.2 Eki kósherli kristallar. Redaktorlaw…………………………..….…7
1.3 Nur kirgen ortalıqtıń ol shıqqan ortalıqqa salıstırǵanda sınıwı……9
1.4 Kristallardaģı jaqtılıqtıń tarqalıwı …….….…….…..….….….…..10
1.5 Kristall maydannıń tásirı…………………...…..………..….…….15
II. Juwmaqlaw…..……………………………..………….…..……..28
III. Ádebiyatlar dizimi……………..…………………….…….……..30

Kirisiw

Optika páni universitetlerdiń fizika qánigeligi boyınsha oqıp atırǵan studentler ushın tiykarǵı pánlerdiń biri bolıp tabıladı. Bul jumisimizda biz ortaliqtiń nur siniwlari har qiyli tiptegi nurlar sıyaqlı materiallar sonıń menen birge pán dástúrinde keltirilgen temalar boyınsha maǵlıwmatlar bayan etemiz. Bul jumisimiz bir tárepten «Optika » pánin fizik kursları menen baylanıstırsa ekinshi tárepten studentlerdiń óz betinshe jumısların orınlaw barısında úyreniletuǵın fizikalıq processlerden sanali ráwishte paydalana alıw múmkinshiliklerin jaratadı. Arnawlı kurslarda bayan etiletuǵın materiallardan parıqlı túrde boladi. Bul jumista optikanıń arnawlı qollanıw tarawlarına tiyisli teoriyalıq bólim hám sol taraw ushın zárúr esaplanǵan texnikalıq sheshimler keltirilmegen. Jumisda optikalıq dúzilislerdiń elementleri hám ayırım quramlıq bólekleri, yaǵnıy bloklardaǵı processlerdiń fizikalıq mánisin bayanlawǵa sxemalardıń jaratılıwında elementlerdiń kirgiziliw izbe-izligin túsindiriwge tırısılǵan. Bul jumisdı bayanlawda dástúrde názerde tutılǵan ortaliqtiń nur sindiriwlari hàm otiwlerı izbe-izligi saqlanǵan. Biraq bul izbe-izlik ortaliqtiń optikaliq duzilislerden òtıwindegi izbe-izlik emes, al tiykar etip alınǵan fizikalıq qubılıslar izbeizligi bolıp tabıladı. Bul kursliq jumisın tayarlawda házirgi waqıttaǵı radioelektronika tarawına tiyisli bolǵan eń sońǵı jańalıqlar hám sırt el ádebiyatlarınan paydalanıldı.

Kristallardaǵı optikalıq effektler mudami adamlardı tańlanıwda tan qaldıradi, geologlar hám mineraloglardida qızıqtiradi. Olarǵa iye bolǵan minerallar mudamı joqarı qadrlenedı. Áyyemgi zamanlarda bunday taslar múqaddes esaplanǵan, búgingi kúnde olar bálent qadrleńedı hám muzeyler hám tas suyiwshilerding eń jaqsı kollektsiyalarinda óz orınlarında iyelegeń. Geyde tas oǵan teymesden aldın uzaq hám qáwipli joldı basıp ótiwi kerek edi. Házirgi zamanda “Oq jay taslari” meni de ózine tartadı. Minerallardaǵı partlaw tilsimli kórinedi hám sırlı sol sebepli men bul jumıstı basladim. Bul ulıwma kóriniske iye hám sonday bolıp tabıladı, bul másele boyınsha hesh bolmaǵanda geypara maǵlıwmatlardı birlestiriwge urınıw meniń ilimiy baslı másele boyınsha ádebiyatlardı tańlawǵa járdem berdi .
Hám bul boyinsha kòplegen kristallardiń qásiyetlerin sáwlelendiriwshi fotosuwretler tapildi. Optikalıq hádiyselerdiń tábiyaatın túsiniwdi ańsatlastırıw ushın men ápiwayı tolqın modelinen baslayman. Jaqtılıq pen reńlerdiń tábiyaatın hám optikalıq effektlerdi analiz etemen ekilik sınıwı iridessensiya, opalessensiya, pleoxroizm hám asterizm delinedi. Házirde bul málim hàm hár qanday optikalıq effekt kristaldıń jaqtılıqnıń kórinetuǵın aymaǵına « reaksiyasi» bolıp tabıladı.
Kristaldıń torınıń dúzilisine qaray kristall jaqtılıqlar túrlishe reaksiyaǵa kirisedi.
Reakciya - Ideal kristall ushın jaqtılıq penen óz-ara tásiri tek ģana azayadı .
Sınıwı hám sawleleniwi de túrli effektli kristall kemshilikleri menen baylanıslı sol sebepli qaǵaz sınıwı hám sáwlelendiriw hádiyselerin de kórip shıǵamiz.
Kristallardagi jaqtiliq nuriniń siniwi uliwma nur siniw jaqtılıq nurı tábiyaatı tuwrısındaǵı birinshi qıyallar áyyemgi greklar hám Egipetliklerde payda bolǵan. XVII ásir aqırına kelip jaqtılıqnıń eki teoriyası I. Nyuton tárepinen korpuskulyar teoriyava R. Guk hám X. Gyuygens tárepinen tolqın teoriyası qáliplese basladı.
Korpuskulyar teoriyaǵa tiykarınan jaqtılıq nurı sashatuǵın denelerden shıǵıwshı bóleksheler (korpuskulalar) aǵımınan ibarat esaplanadi. Nyuton jaqtılıq bólek-sheleri háreketi mexanika nızamlarına boysinadı, degen pikirde edi. Mısal ushın, jaqtılıqnıń hákis qaytıwı elastik shariktiń tegislikten urılıp qaytıwına uqsatǵan edi.
Solay etip Nyutondıń korpuskulyar teoriyası tolqın elementlerine uqsas qıyallardı óz ishine ala basladı.