Йўлдошев н.Қ., Болтабаев м. Р., Тошходжаев м. М

Беш кишидан иборат гуруҳга оид социоматрица
№ 
Ким 
танламоқда 
Кимни танламоқда 
1 2 3 4
5 
Танланганлар 
+ -
Жами 
1 
2 
3 
4 
5 
A 
B 
C 
Д 
Е 
х 
+ 
- 
+ 
_ 
- 
х 
+ 
0 
+ 
- 
- 
х 
0 
- 
 
+ 
+ 
0 
х 
+ 
- 
- 
0 
+ 
х 
1 
2 
1 
2 
2 
3 
2 
1 
0 
2 
4 
4 
2 
2 
4 
Танлаб 
олинганлар 
Жами 
(+) 
(-) 
2 
2 
4 
2 
1 
3 
0 
3 
3 
3 
0 
3 
1 
2 
8 
 
 
8 
 
 
16 
Социограмма тузиш учун, даставвал, унинг рамзий ишоралари белгилаб 
олинади, масалан: 
Б 
Б 
Б 
Б 
Г 
Г 
Г 
Г 
Гга нисбатан Бнинг ижобий танлови
 
Бга нисбатан Гнинг ижобий танлови 
 
Ўзаро ижобий алоқа 
 
Ўзаро салбий алоқа 

---

293 
Сўнг, маълум саволлар ёрдамида ижтимоий-руҳий текшириш 
ўтказиш тақозо қилинади. 
Масалан, жамоанинг барча аъзоларига (аноним равишда): “Сиз ким 
билан ишни давом эттиришни истардингиз?”- деб савол берилади. 
Танланган рамзий ишоралар асосида мазкур жамоа аъзолари 
жавобларининг социограмма кўринишидаги чизмаси расмийлаштирилади. 
(9.4- расм). 
Чизмадан кўриниб турганидек, расмий етакчи “Н” ҳисобланади, 
норасмий етакчи эса – “Б”. 
Социограммани тузиш жамоа аъзоларининг: 
- 
жамоа аъзоларидан ким билан ишлашни хоҳлашини, маълум бир 
фаолият билан шуғулланиш ёхуд қандайдир лойиҳани тайёрлашга бўлган 
истагини аниқлаш; 
- 
бирон бир масала юзасидан мана шу жамоа аъзоларининг ҳар бирига 
нисбатан бўлган муносабати, ишончини аниқлаш; 
- 
ушбу жамоа аъзоларининг ўзаро муносабатларини аниқлашга имкон 
яратади. 
Н 
А 
Г 
В 
Б 
Бошлиқ 

---

294 
 
 9.4- расм. “Сиз ким билан ишни давом эттиришни истардингиз?” саволига 
берилган жавоб натижалари 
Саволларнинг сони ва уларнинг комбинацияларини кўпайтириб 
социоматрица ва социограммалар тузиш атрофлича тадқиқотлар ўтказишга 
имкон беради. 
Социоматрица ва социограммаларни тайёрлаш ва таҳлил қилиш 
ўзаро муносабатларнинг миқдорий хусусиятиларни аниқлашда қўл келади. 
Булар социометрик индекслари ёки коэффицентлардир Уларни икки гуруҳга 
ажратиш мумкин. Биринчиси – хусусий социометрик индекслар. Улар 
шахснинг жамоа аъзоларига нисбатан намоён бўлувчи шахсий ижтимоий-
руҳий хусусиятларини акс эттиради. Индекслар гуруҳининг иккинчисига: 
гуруҳ индекслари киради, улар гуруҳни умумий ҳолда тавсифлайди. Шахс ва 
гуруҳларга оид индекслардан айрим намуналар келтирамиз. 
Аввало, кенг тарқалган хусусий социометрика индекслари. 
Шундай қилиб, социометрика мақоми. У гуруҳнинг ҳар бир 
вакилига нисбатан гуруҳ аъзоларининг муносабатини акс эттиради:
Овоз бериш(сайлаш) орқали олинган i миқдори 
N - 1 

---

295 
С
i
= . 
Кейин эса шахс умумий социометрик мақомининг таркибий 
қисмини ташкил қилган ижобий ва салбий мақомларни ҳисоблаш маънога 
эгадир. 
гуруҳ аъзолари – ижобий танланган I миқдори 
С
i
+ = ; 
С
i
- = . 
Ҳиссий-қизиққонлик индекси. У одам ўз атрофидаги гуруҳ 
аъзоларига нисбатан қандай муносабатда экани ва ўз танловларида қай 
даражада фаоллик кўрсатишини тавсифлайди: 
Е
i
+ = ; 
Е
i
- = . 
I гуруҳ аъзоларига берилган - ижобий танлашлар 
N – 1 
гуруҳ аъзолари – ижобий танланган I 
миқдори 
N - 1 
гуруҳ аъзолари –салбий танланган I 
N - 1 
I гуруҳ аъзоларига берилган - ижобий танлашлар 
N - 1 

---

296 
Гуруҳ социометрик индекслари ҳам мавжуд. 
Шундай қилиб, социометрик когерентлик (боғланганлик) индекси 
гуруҳнинг белгиланган мезонга кўра боғланганлик ўлчамини, ўзаро 
алоқаларнинг қатъийлигини, уларнинг белгиси ва йўналишини ҳисобга 
олмаган ҳолда ифодалайди. 
У қуйидаги формула асосида ҳисобланади:
К = . 
Формуладан кўриниб турганидек, социометрика когерентлигининг 
индекси юқорида қайд этилган хусусий икки: 
социометрик мақоми ва ҳиссий-қизиққонлик индексларининг ўртача 
арифметик сонидан иборат бўлади.  
Юқорида 
келтирилган 
индекс 
ва 
кўрсаткичлар 
ҳисобланиши 
шаклланаётган ва фаолият юритаётган жамоаларни ташхислаш, ишга 
қобилиятли меҳнат жамоаларини шакллантиришга имкон беради. 
Ташкилий 
ахлоқ ташхисоти учун, шунингдек, қуйидагилардан 
фойдаланиш масадга мувофиқдир: 
- 
меҳнат жамоаси фаолиятини назорат қилиш; иш ўринлари 
жиҳозланиши ҳолати, ходимлар ташқи кўринишининг ташкилий маданият 
талабларига мувофиқлигини кузатиш ва б. ; 
- 
ходимлар билан тест синовлари, анкеталаштириш ва интервью ўтказиб 
туриш; 
Берилган(ёки олинган) танлашлар микдори 
N(N – 1) 

---

297 
- 
ташкилот фаолияти ва ходимлар хулқини қатъий белгиловчи 
ҳужжатлар - қайд қилинган маълумотларни тўплаш ва таҳлил қилиш; 
- 
лабораториявий ва табиий тажрибалар ўтказиш.