3-Мавзу: Бозор иқтисодиётининг даврий ривожланиши.
Иктисодий даврлар ва иктисодий тебранишларнинг сабаблари.
Меxнат бозори, ишсизлик тушунчаси, унинг турлари, улчаниши ва тула бандлик.
Ишсизликнинг иктисодий окибатлари. Оукэн конуни.
Инфляциянинг моxияти, турлари ва xисоблаш усуллари.
Инфляция ва ишсизлик. Филлипс эгри чизиги.
Иктисодий даврлар ва иктисодий тебранишларнинг сабаблари
Иктисодий цикл бу иктисодиётнинг бир неча йиллар давомида усиши ва камайишини курсатувчи жараён булиб xисобланади. Айрим иктисодий цикллар бошкаларидан узининг утиш даврининг давомийлиги ва фаолликлари билан фарк килади. Шунга карамасдан уларнинг барчаси бир хил даврларни босиб утади.
3.1-расм.
Икти- содий фаол- лик дара-
жаси Вакт.
Иктисодий циклларнинг иктисодчилар туртта ривожланиш даврларини курсатадилар. Биринчи даври иктисодий ривожланишнинг энг юкори даражасига эришган. Бу даврда иктисодиётда тулик иш билан бандлик ва ишлаб чикариш тулик кувватда ишлаётганлигини кузатамиз. Шунингдек, бу даврда маxсулотлар баxо даражаси усиш жараёнида булади. Кейинги боскич ишлаб чикаришнинг камайиш даврини курсатади. Бандлик даражаси камаяди, аммо баxонинг усиш даражаси пасаймайди. Качонки, ишлаб чикаришдаги камайиш даври фаол ва узок давом этсагина баxонинг усиш даражаси камайиши мумкин. Камайишнинг куйи нуктасида ишлаб чикариш ва бандлик энг куйи даражага етганлигини курсатади. Ва охирида жонланиш даврида ишлаб чикариш ва бандлик даражаси аста-секин ривожланиб ишлаб чикариш кувватларидан тулик фойдаланиш ва тулик бандлик даражасига боради. Уз навбатида маxсулотларнинг баxоси ишлаб чикариш кувватларидан тулик фойдаланиш ва тулик бандликка эришгунча усиб боради.
Иктисодий циклларнинг бир хил булишига карамай уларнинг айримлари давомийлиги ва фаоллиги билан бошкалардан фарк килиб туради. Шунинг учун xам иктисодчилар бу жараёнга иктисодий тебранишлар даври деб изоx беришади. Иктисодчилар бу тебраниш даврларини турлича баxолаб келишади. Масалан, айримлари бу тебранишларнинг асосий сабабчиси деб техник янгиланишларни курсатади. Уларнинг асосий гояси буйича ишлаб чикаришга фан-техника ютукларини куллаш турли йиллар давомида иктисодиётдаги тебранишлар сабабчиси xисобланади. Бошка бир гуруx олимлар иктисодий циклларни сиёсий ва тасодифий вазиятларга боглашади. Монитар сиёсатга боглайдиган олимлар xам мавжуд. Яъни, давлат канчалик куп пул босиб чикарса шунчалик унинг кадри камайиб боради, ва аксинча пул микдори канчалик кам булса ишлаб чикаришнинг камайишини ва ишсизлар сонининг ортишини тезлаштиради. Иктисодий циклларни
баxолашларга турли хил ёндашувлар булишига карамай купгина иктисодчилар ишлаб чикариш ва бандлилик даражаларини умумий харажатлар микдори курсатади деган фикрларни куллаб-кувватлайдилар. Чунки, бозорга мулжаллаб ишлаб чикаришни ташкил килган иктисодиётда корхоналар узларининг товар ва хизматларига талаб булсагина уларни ишлаб чикаради. Бошкача айтганда ишлаб чикариш харажатлари куп булмаса корхоналарда товар ва хизматларни катта микдорда ишлаб чикариш фойдали эмас. Ишлаб чикариш бандлилик ва даромадлар даражасининг пастлиги xам мана шундан. Умумий харажатлар микдори канчалик куп булса ишлаб чикаришнинг усиши катта фойда олиб келади. Шунинг учун ишлаб чикариш, бандлилик даромадлар даражаси ортиб боради.