Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

yarmi bo'sh
deb emas, 
yarmi
to'la,
deb hisoblaydi»"'. Stakanni yarmi bo‘sh deb hisoblagan kishi 
uning salbiy jihatlariga diqqat qaratsa, uni yarmi to‘la deb 
hisoblaydigan kishi vaziyatning ijobiy jihatlarini belgilaydi. Ijtimoiy
1 Biroq, strukturaviy funksionalistlar tom onidan yaratilgan sotsial o ‘zgarishlarga b ag ‘ish>angan bir 
qancha m uhim ishlar m avjud (C.Johnson, 1966; Smelser, 1959, 1962).
2 G eorge 
Ritzer.
SociologicaJ Theory. Eighth Edition. M e G raw-Hill. 2010. — P. 258.
3 G eorge Ritzer. Sociological Theory. Eighth Edition. M e Graw-Hill. 2010. — P. 259.
4 0 ‘sha joyda
451

---

atamalami qo‘llay turib, aytish mumkinki, konservativ strukturaviy 
funksionalistlar jamiyatimizdagi hayotning kamchiliklarini emas, 
balki uning iqtisodiy afzalliklarini alohida ta’kidlaydilar.
Ehtimol, strukturaviy funksionalizm haqiqatda faqat u inobatga 
olmaydigan holatlarga (o‘zgarishlar, tarix, ziddiyatlar) emas, balki u 
o‘z tahlili markaziga joylashtirishni afzal bilgan narsalarga nisbat 
bergan konservativ og‘ishga ega bo‘lishi mumkin. Birinchidan, 
strukturaviy funksionalistlar madaniyat, me'yorlar va qadriyatlarga 
diqqatni jamlashga moyil bo‘lganlar.
Devid Lokvud, masalan, Parsonsni jamiyatdagi me'yoriy tartibga 
ortiqcha e'tibori uchun tanqid qiladi. Yanada umumiyroq jihatdan, 
Persi Koen ta’kidlaydiki, strukturaviy funksionalistlar bunday 
yondashuv 
nazariyaning 
o‘ziga 
xos 
bo‘lmasada, 
me'yoriy 
elementlarga diqqatni jamlaydilar. Passiv deb talqin qilinayotgan aniq 
omilning roli strukturaviy funksionalizmning madaniy va sotsietal 
omillarga boigan qiziqishiga javob beradi va uni konservativ 
moslashuvga olib keladi. Insonlami madaniy va sotsial kuchlar tiyib 
turadi, deb hisoblanadi. Strukturaviy funksionalistlarga (masalan, 
Parsonsga) insonni dinamik, ijodiy tushunish yetishmaydi. Gouldner 
aytganidek, strukturaviy funksionalizmga o‘z tanqidiy munosabatini 
uqtirish uchun, «insoniy mavjudotlar sotsial tizimlardan o‘zlari ular 
tomonidan foydalanilayotgan darajada foydalanadilar»1.
Strukturaviy funksionalistlarning jamiyatning sara namoyandalari 
qonunlashtirgan me'yorlami yanglish tarzda sotsial voqyelik deb qabul 
qilishlari an'anasi ulaming madaniyatga b o igan qiziqishi bilan 
bogiiq. 
Me'yoriy 
tizim 
aslida u tezroq jamiyatning 
sara 
namoyandalari tomonidan deklaratsiya qilinadigan va uning a’zolari 
uchun mavjud boigan mafkuraviy tizim ko‘rinishida ko‘rib chiqilishi 
lozim boigan vaqtda, butun jamiyatning aksi, deb talqin qilinadi.
Bayon etilgan mazmunga xos tanqid ikkita asosiy yo'nalishga 
boiinadi. 
Birinchidan, 
shubhasiz 
tuyuladiki, 
strukturaviy 
funksionalizm uchun ijtimoiy olamning bir qator muhim muammolari 
va jihatlariga murojaat qilish imkonini bermaydigan yetarli darajada 
tor nuqtai nazar xarakteriidir. Ikkinchidan, bu nuqtai nazar o ‘ta 
konservativ hisoblanadi; o‘tmish amaliyotida, va qaysidir darajada
1 George Ritzer. Sociological Theory. Eighth Edition. Me Graw-Hill. 2010. - P. 259.
4 5 2

---

hozirgi kunga qadar, strukturaviy funksionalizm mavjud narsalar va 
hukmron sara namoyandalami quwatlashga harakat qilgan.
Eng ko‘p bildiriladigan tanqidiy dalillardan biri - strukturaviy 
funksionalizm ko‘proq xira, noaniq va ikki ma’noli xarakterga ega 
ekanligini ta’kidlashdir. Masalan: strukturani qanday qilib aniq 
belgilash mumkin? Funksiya nima? Sotsial tizim? Sotsial tizim 
elementlari bir-biri bilan va yirikroq sotsiaf tizim bilan qanday 
bogianishda bo‘ladilar? Qisman ikki m a’nolilik shu bilan bogiiqki, 
o‘z predmeti sifatida strukturaviy funksionalizm real jamiyatlar 
o‘rniga mavhum sotsial tizimlami tanlaydi.
Bu bilan navbatdagi tanqidiy dalil bog‘liq: tarix davomida biron- 
bir yirik sxema barcha jamiyatlaming tahlili uchun hyech qachon 
qoilanilmagan boiishiga qaramay, strukturaviy funksionalistlami shu 
maqsadda qoilanilishi mumkin bo‘lgan bitta nazariya yoki, hyech 
bo‘lmaganda konseptual toifalar to‘plami mavjud, degan e'tiqod 
ilhomlantirgan. Ko‘pgina tanqidchilar, sotsiologiya umid qilishi 
mumkin boigan narsalardan eng yaxshisi - bu «o‘rta darajadagi» eng 
tarixiy aniq nazariyalar deb bilgan holda, bu «katta» nazariyani ham 
xayol deb hisoblashadi.
Boshqa 
metodologik 
tanqidlar 
orasida 
strukturaviy 
funksionalistlarga taalluqli muammolami o‘rganishning adekvat 
(o‘xshash) usullari mavjudmi, degan savol mavjud. Persi Koenni, 
masalan, tizim bir qismining butun tizimdagi hissasini o ‘rganish 
uchun qanday qurollami qoilash mumkinligi qiziqtiradi. Metodologik 
rejaning yana bir tanqidiy dalili shundan iboratki, strukturaviy 
funksionalizm solishtirma tahlilni qiyinlashtiradi. Agar tizim element! 
faqat o‘zi mavjud boigan sotsial tizim kontekstidagina ma’noga ega 
boiishini faraz qilsak, qanday qilib biz uni boshqa tizimning shunga 
o‘xshash elempnti bilan taqqoslashimiz mumkin? Masalan, Koen 
savol beradi: agar ingliz oilasi faqat ingliz jamiyati sharoitlaridagina 
ma’noga ega boisa, qanday qilib biz uni fransuz oilasi bilan 
taqqoslashimiz mumkin?1