atamalami qo‘llay turib, aytish mumkinki, konservativ strukturaviy
funksionalistlar jamiyatimizdagi hayotning kamchiliklarini emas,
balki uning iqtisodiy afzalliklarini alohida ta’kidlaydilar.
Ehtimol, strukturaviy funksionalizm
haqiqatda faqat u inobatga
olmaydigan holatlarga (o‘zgarishlar, tarix, ziddiyatlar) emas, balki u
o‘z tahlili markaziga joylashtirishni afzal bilgan narsalarga nisbat
bergan konservativ og‘ishga ega bo‘lishi mumkin. Birinchidan,
strukturaviy funksionalistlar madaniyat, me'yorlar va qadriyatlarga
diqqatni jamlashga moyil bo‘lganlar.
Devid Lokvud, masalan, Parsonsni jamiyatdagi me'yoriy tartibga
ortiqcha e'tibori uchun tanqid qiladi.
Yanada umumiyroq jihatdan,
Persi Koen ta’kidlaydiki, strukturaviy funksionalistlar bunday
yondashuv
nazariyaning
o‘ziga
xos
bo‘lmasada,
me'yoriy
elementlarga diqqatni jamlaydilar. Passiv deb talqin qilinayotgan aniq
omilning roli strukturaviy funksionalizmning madaniy va sotsietal
omillarga boigan qiziqishiga javob beradi va uni konservativ
moslashuvga olib keladi. Insonlami madaniy va sotsial kuchlar tiyib
turadi, deb hisoblanadi. Strukturaviy funksionalistlarga (masalan,
Parsonsga) insonni dinamik, ijodiy tushunish yetishmaydi. Gouldner
aytganidek, strukturaviy funksionalizmga o‘z
tanqidiy munosabatini
uqtirish uchun, «insoniy mavjudotlar sotsial tizimlardan o‘zlari ular
tomonidan foydalanilayotgan darajada foydalanadilar»1.
Strukturaviy funksionalistlarning jamiyatning sara namoyandalari
qonunlashtirgan me'yorlami yanglish tarzda sotsial voqyelik deb qabul
qilishlari an'anasi ulaming madaniyatga b o igan qiziqishi bilan
bogiiq.
Me'yoriy
tizim
aslida u tezroq jamiyatning
sara
namoyandalari tomonidan deklaratsiya qilinadigan va uning a’zolari
uchun mavjud boigan mafkuraviy tizim ko‘rinishida ko‘rib chiqilishi
lozim boigan vaqtda, butun jamiyatning aksi, deb talqin qilinadi.
Bayon etilgan mazmunga xos tanqid ikkita asosiy yo'nalishga
boiinadi.
Birinchidan,
shubhasiz
tuyuladiki,
strukturaviy
funksionalizm uchun ijtimoiy olamning bir qator muhim muammolari
va jihatlariga murojaat qilish imkonini bermaydigan yetarli darajada
tor nuqtai nazar xarakteriidir.
Ikkinchidan, bu nuqtai nazar o ‘ta
konservativ hisoblanadi; o‘tmish amaliyotida, va qaysidir darajada
1 George Ritzer. Sociological Theory. Eighth Edition. Me Graw-Hill. 2010. - P. 259.
4 5 2
hozirgi kunga qadar, strukturaviy funksionalizm mavjud narsalar va
hukmron sara namoyandalami quwatlashga harakat qilgan.
Eng ko‘p bildiriladigan tanqidiy dalillardan biri - strukturaviy
funksionalizm ko‘proq xira, noaniq va ikki ma’noli
xarakterga ega
ekanligini ta’kidlashdir. Masalan: strukturani qanday qilib aniq
belgilash mumkin? Funksiya nima? Sotsial tizim? Sotsial tizim
elementlari bir-biri bilan va yirikroq sotsiaf tizim bilan qanday
bogianishda bo‘ladilar? Qisman ikki m a’nolilik shu bilan bogiiqki,
o‘z predmeti sifatida strukturaviy funksionalizm real jamiyatlar
o‘rniga mavhum sotsial tizimlami tanlaydi.
Bu bilan navbatdagi tanqidiy dalil bog‘liq: tarix davomida biron-
bir yirik sxema barcha jamiyatlaming
tahlili uchun hyech qachon
qoilanilmagan boiishiga qaramay, strukturaviy funksionalistlami shu
maqsadda qoilanilishi mumkin bo‘lgan bitta nazariya yoki, hyech
bo‘lmaganda konseptual toifalar to‘plami mavjud, degan e'tiqod
ilhomlantirgan. Ko‘pgina tanqidchilar, sotsiologiya umid qilishi
mumkin boigan narsalardan eng yaxshisi - bu «o‘rta darajadagi» eng
tarixiy aniq nazariyalar deb bilgan holda, bu «katta» nazariyani ham
xayol deb hisoblashadi.
Boshqa
metodologik
tanqidlar
orasida
strukturaviy
funksionalistlarga taalluqli muammolami o‘rganishning
adekvat
(o‘xshash) usullari mavjudmi, degan savol mavjud. Persi Koenni,
masalan, tizim bir qismining butun tizimdagi hissasini o ‘rganish
uchun qanday qurollami qoilash mumkinligi qiziqtiradi. Metodologik
rejaning yana bir tanqidiy dalili shundan iboratki, strukturaviy
funksionalizm solishtirma tahlilni qiyinlashtiradi. Agar tizim element!
faqat o‘zi mavjud boigan sotsial tizim kontekstidagina ma’noga ega
boiishini faraz qilsak, qanday qilib biz
uni boshqa tizimning shunga
o‘xshash elempnti bilan taqqoslashimiz mumkin? Masalan, Koen
savol beradi: agar ingliz oilasi faqat ingliz jamiyati sharoitlaridagina
ma’noga ega boisa, qanday qilib biz uni fransuz oilasi bilan
taqqoslashimiz mumkin?1
Do'stlaringiz bilan baham: 
