|
madaniyatni
«ma’lum jamiyat yoki guruh a’zolari uchun
xarakterli boigan xulq-atvomi boshqaruvchi me'yoriy qadriyatlar
yigindisi»,
sotsial strukturani
esa «jamiyat yoki guruh a’zolari
turlicha ishtirok etadigan
ijtimoiy munosabatlar yig'indisi»
deb
ta’riflaydi1. Anomiya «madaniyat me'yorlari va maqsadlari hamda
guruh a’zolarining ijtimoiy shakllangan ular bilan muvofiq ravishda
harakat qilish layoqatlari o‘rtasida jiddiy kelishmovchiliklar mavjud
boiganda» yuzaga keladi2.
Ya’ni,
o‘zining jamiyat
sotsial
1
М ертон P. Социальная теория и социальная структура
/У
Социс,
1 9 9 2 .-X ®
2. - С.
118-119.
2 М ертон Р. Социальная теория и социальная структура // Социс,
1992.
- № 2. - С.
118-119.
4 4 4
strukturasidagi o‘mi tufayli ba’zi odamlar me'yoriy qadriyatlarga
muvofiq harakat qilish layoqatiga ega emaslar. Madaniyat sotsial
struktura to‘sqinlik qiladigan m a’lum xulq-atvor turini talab etadi.
Masalan, Amerika jamiyatida madaniyat moddiy yutuqqa katta
ahamiyat beradi. Biroq, sotsial strukturadagi mavqyei tufayli ko‘plar
bunday yutuqqa erishish imkoniyatiga ega emaslar.
Agarda inson tug‘ilganidan past ijtimoiy-iqtisodiy tabaqaga
mansub bo‘lsa, buning oqibatiga ko‘ra, eng yaxshi holatda oliy o‘quv
yurti bitiruvchisi darajasinigina olishi mumkin b o isa, uning rasm
bo‘lib qolgan usullar bilan (masalan, odatiy ish kasbi bo‘yicha
muvaffaqiyatlarga erishgan bo‘lsa) iqtisodiy yutuqlarga erishish
imkoni juda kam bo‘ladi yoki umuman bo‘lmaydi.
Bunday holatlarda, (ular esa zamonaviy Amerika jamiyatida
keng tarqalgan) oqibati deviant xulq an'anasi bo‘ladigan anomiya
mavjudligi haqida gapirish mumkin boiadi.
Ushbu kontekstda deviant xulq ko‘pincha iqtisodiy yutuqqa
erishishning muqobil, jamiyatda qabul qilinmagan va ba’zan,
noqonuniy vositalari shaklini oladi. Shunday qilib, iqtisodiy yutuq
uchun narkotik savdosi yoki fohishalik bilan shug‘ullanish madaniy
qadriyatlar va ularga erishishning ijtimoiy-strukturaviy usullari
o‘rtasidagi nomuvofiqlik natijasida yuzaga keladigan deviant xulqqa
misol b o iib xizmat qilishi mumkin. Bu strukturaviy funksionalizm
nuqtai nazaridan jinoyatchilik va deviant xulqni tushuntirish
usullaridan biridir.
Shunday qilib, mazkur misolda Merton sotsial (va madaniy)
strukturalami ko‘rib chiqadi, lekin uni bu strukturalaming funksiyalari
unchalik kuchli qiziqtirmaydi.
U mazkur holatda o‘zining funksional paradigmasiga muvofiq,
anomiya tadqiqotida disfunksiyaga e'tibor qaratadi. Aniqrog‘i,
Merton, anomiyani deviant xulq bilan bogiaydi va buning yordamida,
madaniyat va struktura o‘rtasidagi kelishmovchiliklar disfunksional
oqibatlarga ega ekanligini, xususan, jamiyatdagi deviant xulqqa olib
kelishini ta’kidlaydi.
Destruktiv adaptatsiya haqida gapirib, Merton ta ’kidlaydiki, shaxs
ko‘z o‘ngida sotsial voqyelik total anomiya sifatida namoyon boiishi
mumkin, bunda qandaydir kuch ishlatishning hojati yo‘q, chunki
baribir u muvaffaqiyatsizlikka uchraydi.
Bu pozitsiya quyidagi subyektiv omillar bilan mustahkamlanadi:
445
1) hokimiyat tepasidagi
insonlar oddiy xalq talablarigs
befarqligiga ishonish;
2) o‘z maqsadlariga erishish va o‘z hayotiy masalalarini yechish
imkoni yo‘qligiga ishonish;
3) taqdim etilgan ijobiy usullaming yuzakiligiga ishonish;
4) davlat institutlari tomonidan qo‘llab-quvvatlanishni kutish
kerak emasligiga ishonish.
Natijada samarali, lekin axloq va huquqiy me’yorlar bilan
taqiqlangan vositalami qidirish vazifasi yuzaga keladi. Natijada
amoral xulqning huquqiy me'yorlardan ustuvorligi - A1 Kapone
singari kriminal gangsterlaming kumirga aylanishini kuzatish mumkin
boiib qoladi.
Jamoatchilik fikri yutuqlar alohida modelini yuqori ko‘tarsa,
sotsial tashkilot esa unga yetishish qonuniy vositalariga erishish
imkonini keskin chegaralaydi. Bunda ko‘pchilik ko‘z oldida “maqsad
vositani oqlaydi” shiori faoliyat tamoyiliga aylanadi. Insonlar ongida
maqsad va vositalar orasida destruktiv emas, konstruktiv xarakterdagi
bog‘ hosil boisa, u individual psixikaga anomiya, frustratsiya
holatlarini chetlab o‘tish imkonini yaratadi.
E'tibor berish lozimki, Mertonning anomiyaga bagishlangan
ijodida sotsial stratifikatsiyaga boigan tanqidiy munosabat (masalan,
ba’zi sotsial maqsadlarga erishish uchun vositalaming to‘sib qo‘yilishi
tufayli) ko‘zga tashlanadi.
Shunday qilib, agar Devis va Mur stratifikatsiyalashgan jamiyatni
ma’qul
ko‘rgan
boisalar,
Mertonning
ijodi
strukturaviy
funksionalistlar sotsial stratifikatsiyaga tanqidiy munosabat boiishlari
mumkinligini koVrsatadi1.
Deviatsiyaning sotsial va madaniy omillarini o‘rgana turib,
Merton jamiyatning sotsial strukturasida turli statuslar egalaming
madaniy
maqsadlar
va
institutsional
vositalarga
(me'yorlar)
moslashuvi turlariga e'tibor qaratdi. Natijada u besh turdagi
moslashuvni taklif etadi.
Ular quyidagi jadvalda sxematik tarzda ifodalangan («+» qabul
qilishni, «-» rad etishni, «+-» esa hukmron qadriyatlarni rad etishni
va ulami yangilari bilan almashtirishni anglatadi)2.
1 George Ritzer. Sociological Theory. Eighth Edition. M e Graw-Hill. 2010. - P. 258.
2 Qarang: М ертон P. Социальная теория и социальная структура // Социс, 1992. - № 3. - С. 105.
4 4 6
Do'stlaringiz bilan baham: |
