Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

1
992, - № 3. - С 110.
2
0 ‘sha joyda.
448

---

jamiyat odatda retritizmni qat'iyan qabul qilmaydi va daviatdan ularga 
qarshi murosasiz kurashishni talab etadi. Retritizmdan, bu adaptatsiya 
usuli va chetga og‘uvchi xulq-atvor turiga kiruvchi odamlar, 
hayotning bosh maqsadi sifatida omadga erishishga intilishdan va 
jamiyatda qabul qilingan institutsional vositalardan bosh tortganligi 
uchun nafratlanishga sazovor bo'ladi, deyiladi. O lz mohiyatiga ko‘ra, 
retritizm jamiyatdan o‘zini olib qochish, yakkalanish, u bilan aloqa 
qilishdan voz kechish usulini anglatadi.
Nihoyat, adaptatsiyaning va shu bilan birga, deviatsiyaning 
beshinchi usuli - isyon. U jamiyatda hukmron maqsad va vositalarni 
inkor etishni va ulami yangilariga almashtirishni anglatadi. Jamiyatda 
qabul qilingan maqsad va vositalarni, xuddi shunday inkor etuvchi 
retritizm bilan qiyoslaganda, isyon chetga og‘uvchi xulq-atvor usuli 
sifatida jamiyatni, hatto inqilob yo‘li bilan bo‘lsa ham tubdan 
o‘zgartirishga tayyor - bu eng radikal adaptatsiya usuli bo‘lib, u ham 
maqsadlar nuqtai nazaridan, ham unda qabul qilingan jamiyatni 
o‘zgartirish vositalari nuqtai nazaridan, mavjud jamiyat hayotimng 
qaysidir muhim jihatlari poyoniga yetganida vujudga keladi.
Ko‘rib chiqilgan chetga og‘uvchi xulq-atvor tipologiyasi va 
individual adaptatsiya usullari shuni ko‘rsatadiki, shaxs muayyan 
moslashuv reaksiyalarini ishlab chiqib, anomiyaga qarshi turishga 
harakat qiladi. Merton ifodalab bergan adaptatsiyaning aynan shu besh 
usuli shaxs va jamiyat o‘rtasida muvozanatni izlashning asosiy yo‘llari 
hisoblanadi.
Shuni ham ta’kidlash o‘rinliki, bu yoMlarni avvalo jamiyat emas, 
balki individ izlaydi. 0 ‘zining jamiyatda tutgan o‘mi haqida birinchi 
navbatda uning o‘zi qayg‘uradi. Zamonaviy rivojlangan sotsial 
tizimlaming vazifasi - unga yordam qo‘lini cho‘zish, hamfikrlilikni, 
o‘ziga xos “murosa”ni izlashni yengillashtirish, qulay faoliyat 
sharoitlarini yaratishdir, bu esa xulq-atvordagi sotsial buzilishlar 
imkoniyatini kamaytirgan bo‘lar edi.
5. 
T.Parsons, R.Merton timsolidagi strukturaviy funksionalizm 
mavzusiga yakun yasab, shuni alohida qayd etish lozimki, ular 
tomonidan yaratilgan konsepsiya va nazariyalar yangi paradigmalar, 
yo‘nalishlar, oqimlar va maktablaming vujudga kelish jarayoniga 
sezilarli ta’sir ko‘rsatib, bu fanning ko‘p yillar va o ‘n yilliklarda 
rivojlanishini belgilab berdi. Fan tarixidagi hyech bir sotsiologik 
nazariya strukturaviy funksionalizm kabi qiziqish uyg‘otmagan. 1930-
4 4 9

---

yillaming oxiridan 1960-yillar boshiga qadar u AQShdagi eng nufuzli 
sotsiologik nazariya sifatida umuman rad etib boim aydigan maqomga 
ega edi. Biroq, 1960-yillarga kelib bu nazariya jiddiy tanqidlarga 
uchray boshlagan, va nihoyat, tanqid maqtovdan ustun kelgan. Mark 
Abraxamson vaziyatni o‘ta jonli tarzda tasvirlagan: «Shunday qilib, 
majozan aytganda, funksionalizm chivin chaqqanini ham sezmasdan, 
hatto yopirilayotganlar galasi unga og‘ir ziyon yetkazayotganda ham, 
ulkan fil singari qadam bosgan»1.
Strukturaviy funksionalizmning ko‘pgina g ‘oyalari 1980-1990- 
yillarda neofunksionalizm tomonidan qo‘llandi. Integral nazariyalar 
esa sotsiologiyaning so‘nggi 
15 
yil davomidagi 
rivojlanish 
tendensiyalarini belgiladi. 0 ‘rta darajadagi nazariya esa, xuddi 
avvalgidek, bir tomondan, aniq tadqiqotlar maiumotlarini ortiqcha 
mavhumlashtirishdan, 
boshqa 
tomondan 
esa, 
“sudraluvchi 
empirizm”dan, ishchi taxminlar darajasida nazariy anglamay turib, 
aniq ma’lumotlami yig‘ishga berilib ketishdan saqlovchi yaxshi vosita 
boiib qolmoqda.
Shunday boisada, ushbu paradigmaga otilgan toshlami qarab 
o‘tib, ularning qanchalik asosli ekanligini ko‘rish imkoniyatiga ega 
boiish ma’qul hisoblanadi.
Asosiy 
tanqidlardan 
biri 
shundan 
iboratki, 
strukturaviy 
funksionalizm tarixni yetarli darajada inobatga olmaydi, ya’ni o‘z 
mohiyatiga ko‘ra, tarixga ziddir. Aslida, strukturaviy funksionalizm, 
oz boisa-da, ma’lum darajada tanilgan antropologlaming tarixiy 
evolyutsion yondashuvlaridan ta’sirlanish natijasida rivojlangan. 
Aslida, Parsonsning sotsial o‘zgarishlarga bagishlangan ijodi, ko‘rib 
o‘tganimizdek, 
strukturaviy 
funksionalistlaming 
istasalar 
o'zgarishlami ham ko‘rib chiqish qobiliyatlarini aks ettiradi.
Strukturaviy funksionalistlar, shuningdek, sotsial o‘zgarishlar 
jarayonini samarali tarzda o ‘rganishga layoqatsizlikda ayblanadilar. 
Strukturaviy funksionalizm, umuman olganda, o ‘zgarishlar jarayonini 
emas, balki statik strukturalami ko'rib chiqadi. Ayrim mualliflar 
kamchilikni strukturaviy funksional nazariyada yotadi, deb hisoblasa, 
qolganlari muammo nazariya bilan emas, balki sotsiologlar bilan 
bogiiq, deb hisoblaydi.
1 George Ritzer. Sociological ТЬеоту. Eighth Edition M e Graw-Hill. 2010. - P. 258.
450

---

Ayrim 
tadqiqotchilaming 
fikrlariga 
ko‘ra, 
strukturaviy 
funksionalistlar 
ko‘pincha 
o‘zgarish 
masalalariga 
murojaat 
iilmaydilar, agarda murojaat qilsalar ham, revolyutsion nuqtayi 
nazardan emas, balki evolyutsion nuqtayi nazardan murojaat qiladilar. 
Shunga 
qaramay, 
ular 
strukturaviy 
funksionalistlar 
sotsial 
/zgarishlam i tahlil qila oladilar, deb ta’kidlash uchun asos yo‘q, deb 
■sisoblaydilar. Muammo nazariya bilan bog‘liqmi yoki nazariyotchilar 
bilanmi, ammo strukturaviy funksionalistlaming asosiy hissasi statik, 
o‘zgarmas sotsial strukturalami o‘rganishdan iborat1.
Ehtimol, strukturaviy funksionalizmning eng ko‘p yangraydigan 
tanqidi - bu uning ziddiyatni samarali tahlil qilishga layoqatsizligini 
ia’kidlashdir2. Bu tanqid turli shakllarda namoyon bo‘ladi. Alvin 
Gouldner ta’kidlashicha, Parsons strukturaviy funksionalizmning bosh 
vakili sifatida uyg‘un munosabatlaming rolini bo‘rttirishga moyil 
bo'lgan. Irving Luis Gorovits strukturaviy funksionalistlar ziddiyatga 
muqarrar vayron qiluvchi va jamiyat doirasidan tashqarida sodir 
bo‘ladigan hodisa, deb qarashga moyildirlar, deydi3. Abraxamson esa 
strukturaviy funksionalizm jamiyatdagi hamjihatlik, barqarorlik va 
integratsiyani 
bo‘rttirib 
ko‘rsatadi 
va, 
aksincha, 
ziddiyat, 
kelishmovchilik va o‘zgarishlami inobatga olmaslikka moyildir, deb 
hisoblaydi. Yana savol tug‘iladi, bu nazariyaga xosmi yoki 
interpretatsiya - sotsiologlar tomonidan qo‘llanish usuligami. Fikrlar 
bir-biridan qanchalik farq qilmasin, shunisi aniqki, strukturaviy 
funksionalizm sotsial ziddiyat muammosi bo‘yicha nisbatan kam 
narsa taklif qila oldi.
Strukturaviy funksionalizmni tarix, o‘zgarishlar va ziddiyatni 
к о'rib chiqishga layoqatsizligi haqidagi ommaviy ayblovlar shunga 
olib keldiki, ko‘pchilik strukturaviy fimksionalizmning konservativ 
og‘machiligi to ‘g‘risida gapira boshladilar. Bu haqda Gouldner 
hammadan ko‘ra yaxshi fikr bildirdi: «Parsons yarmigacha suv bilan 
toidirilgan stakanni tirishqoqlik bilan