Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

Partikulyaristik muvaffaqiyatga erishish namunasidagi jamiyatlar 
uchinchi tipga kiradi. Agar o‘tgan ikki tipdagi jamiyatlarda maqsadga 
erishishlar (birinchi holda) va ko‘rsatmalar (ikkinchi holda) umumiy, 
universal xususiyatga ega boisa, uchinchi tipdagi mamlakatlarda 
hayotning qandaydir cheklangan sohalarida erishilgan yutuqlar haqida 
gapirish 
o‘rinlidir. 
Shuningdek, 
bu 
iqtisodiyoti 
monokultura 
xususiyatiga ega boigan jamiyatlar ham boiishi mumkin. Bunday 
tipdagi jamiyatga tarixiy misol qilib, sotsiolog qadimgi Xitoyni 
keltirgan edi. Bu mamlakatda oilaviy va jamoaviy aloqalar butun 
mamlakat hayoti uchun muhim ahamiyatga ega edi, chunki ijtimoiy 
o‘zaro ta’sirlaming butun strukturasi va ierarxiyasiga singib ketgan 
edi (imperator hokimiyatiga qadar). Shuningdek, ayrim odamlaming 
muayyan faoliyat turlarida yutuq va muvaffaqiyatga erishish istagini 
hisobga olmagan munosabatlaming qat'iy subordinatsiyasi hukm 
surgan edi.
Nihoyat, Parsons partikulyaristik ko‘rsatma berish namunasidagi 
jamiyatlami to‘rtinchi tipga kiritgan. Bu tipdagi mamlakatlarda 
odamlar yutuqlami rejalamaydi, ko‘rsatmalar esa cheklangan 
xususiyatga ega. Aholisi esa mehnatga nisbatan sust va hatto salbiy 
munosabatda. Turmush tarzi an’analarining uzoq saqlanishi va hatto 
konservatsiyasi sotsial strukturaning yetarli ifodalanmasligiga va 
uning sekin-asta, 
noizchil o‘zgarishiga olib keladi. 
Bunday 
sharoitlarda, sotsiolog fikricha, hokimiyatni tortib olish va alohida 
rejimlar diktaturasini o‘matish mumkin. Ular keng ijtimoiy negizga va 
aholining ommaviy qoilab-quvvatlashiga ega emasligi va buning 
ustiga, o‘z mohiyatiga ko‘ra poraxo‘rlikka berilgani sababli, qisqa 
vaqt o‘tgach boshqa o‘xshash diktatorlik rejimlari ulaming o‘mini 
egallashi mumkin. Bunday tipdagi jamiyatlarga xos misol tariqasida, 
Parsons Lotin Amerikasi mamlakatlarini keltiradi.
Parsons 
tomonidan 
taklif 
etilgan, 
juft 
holdagi 
“tipik 
o‘zgaruvchilari”ni (universalizm — partikulyarizm, maqsadga erishish
4 2 2

---

— ko‘rsatma berish) qo‘llashga asoslangan jamiyatlar tasnifi ancha 
keng va mavhum tusga ega. Shu bilan birga, u bir qator mamlakatlar 
ichun xos bo‘lgan ba’zi umumiy, o‘ziga xos yashash va rivojlanish 
tamoyillarini tushunishga imkon beradi. Bu tamoyillar ularning ham 
iqtisodiy, ham siyosiy xususiyatlari bilan bog‘liqdir.
Parsons nazariy mulohazalarining murakkabligiga qaramay, 
ularda sotsiologiyaning bosh vazifasi - jamiyatning sotsial tizim 
sifatida 
barqarorligini 
ta’minlay 
oladigan 
strukturalar 
va 
mexanizmlami o‘rganish yotadi. Jamiyat to ‘rtta o‘zaro bog‘langan 
asosiy elementlar strukturasi: 
qadriyatlar, me'yorlar, rollar 
va
jamoaviy tashkilotlar sifatida namoyon bo‘ladi. Qadriyatlarni Parsons 
ijtimoiy va madaniy tizimlaming bosh bog‘lovchi elementi sifatida 
ko‘zdan kechiradi. Me'yorlami esa, qadriyatlardan farqli ravishda, 
asosan sotsial tizimelementlari sifatida ta’riflaydi. Rollar shaxsni 
jamiyat bilan bogiaydigan element bo‘lib xizmat qiladi, jamoaviy 
taslikilot esa ichki sotsial strukturani mustahkamlaydi.
Bu elementlaming har birini, Parsons konsepsiyasiga ko‘ra, 
asosiy funksional kategoriyalar bilan solishtirish mumkin. Masalan, 
me'yorlar, asosan, integratsiya funksiyasini bajaradi, qadriyatlar
sotsial tizimfaoliyati namunalarini saqlaydi, jamoaviy tashkilotlar bu 
tizim manfaati yo'lida maqsadlarga chindan-da erishish bilan 
bog'langan, 
rollar 
esa 
shaxs 
adaptatsiyasi 
samaradorligiga 
vo‘naltirilgan.
Strukturaviy funksional tahlilda uning birinchi qismi —
strukturaviylikka urg‘u berib, (ikkinchi qismni, ya’ni sotsial tizim 
funksiyalarining ahamiyatini ta ’kidlagan Mertondan farqli o‘laroq), 
Parsons strukturaning sotsial tizimlarga nisbatan barqarorligini 
isbotlashga e'tibor qaratgan edi. Tizimning struktura bilan o‘zaro 
bog‘langan holdagi barqarorligi tushunchasiga ta’rif berib, Parsons 
shunday yozgan: «Agar tizim strukturasi va uning ichida yuz
beradigan jarayonlar, u va uning doirasi o'rtasidagi nisbat, biz
struktura deb atagan xususiyatlar va munosabatlar o‘zgarmas bo‘lsa, u 
holda tizim barqaror va nisbatan muvozanatda bo‘ladi»’.
Strukturaviy funksional tahlil tizimning barqarorligini asoslash 
vazifasini hal etishga qaratilgan edi. Unga ko‘ra, jamiyat va uning 
kichik tizimlari muayyan funksiyalami bajarishlari nuqtai nazaridan
1 Парсонс Т. С истем а координат дейсгвия и общая теория систем действия: культура, личность и 
место социальных систем // А мериканская социологическая мысль. Тексты. - М., 1996. - С. 464.
423

---

o‘z strukturalari orqali ko‘zdan kechiriladi. Bunda sotsial hodisalar 
tahlilining strukturaviy va funksional jihatlari turlicha birikuvda 
uchraydi. 
Strukturaviy yondashuvda ob'ekt bir qator o‘zaro 
bog‘langan elementlarga differensiatsiyalash orqali muhokama etiladi, 
funksional yondashuvda esa, umuman, elementlar o‘rtasidagi aloqalar 
aniqlanadi.
1960-yillarda shu narsa ayon bo‘ldiki, ijtimoiy jarayonlar Parsons 
kabi tahlil etilgudek bo‘lsa, ziddiyatlar, beqarorlashuv, nizolar, ko‘p 
anomal hodisalami tushuntirish qiyin bo‘lar ekan. Shu bois, 
strukturaviy-funksional tahlilni chuqurlashtirish zaruriyati tug‘ildi. 
Merton bu ishni disfunksiyalar (noqulay oqibatlar), yaqqol va latent 
funksiyalar 
(anglanadigan 
va 
anglanmaydigan 
oqibatlar) 
tushunchalarini keng qo‘llash hisobiga bajardi. Parsons esa o‘z 
konsepsiyasini kuchaytirishning boshqa yoilarini izladi.
6. 
Shu tarzda Parsonsning neoevolyutsionizmi vujudga keldi, u 
jamiyatning strukturaviy differensiatsiyasi tahlili bilan bog‘liq edi. 
Evolyutsion xarakteristika nuqtai nazaridan, u bosqichma-bosqich -
jamiyatning primitiv holatidan (birinchi bosqich) zamonaviy holatiga 
(uchinchi 
bosqich) 
tomonga 
qarab 
sotsial 
strukturaning 
murakkablashuvini anglatar edi. Bu esa jamiyat va uning kichik 
tizimlari barqarorligini zaiflashtirardi. Agar primitiv jamiyatda 
differensiatsiya mavjud boim asa, oraliq tipdagi jamiyatda u asta- 
sekin o‘zini namoyon etishni boshlab, zamonaviy jamiyatda o‘zini 
ro‘y-rost ko‘rsatadi. «Ibtidoiy jamiyatdan oraliq jamiyatga o‘tish 
chog‘ida, — yozgan edi Parsons, awalambor, madaniy tizimning bir 
qismi bo‘lmish til muhim rol o ‘ynaydi. Oraliq jamiyatdan zamonaviy 
jamiyatga o‘tish chog‘ida esa, sotsial strukturaga xos bo‘lgan va u 
bilan huquq tizimi orqali bogiangan me'yoriy tartibdagi kodlarning 
institutsionallashuvi xuddi shunday rolni 
0
‘ynaydi»1.
Ibtidoiy jamiyatdan oraliq jamiyatga o‘tish chog‘ida yozuv 
muhim o‘rin egallaydi, chunki u «madaniy tizimning jamiyatning 
yanada o‘tkinchi ehtiyojlaridan mustaqil bo‘lishiga yordamlashadi»; 
qonun esa, zamonaviy jamiyatga o‘tish chog‘ida zarur darajaga qadar 
rivojlangach, «sotsial struktura me'yoriy komponentlarining siyosiy va 
iqtisodiy manfaatlar majburiyatidan ozod bo‘lishiga yordamlashadi»2.
1 Qarang: С истема координат действия и общ ая теория систем действия. Ф ункциональная теория 
изменения. Понятие общ ества // А мериканская социологическая мысль. - М ., 1996. - 462-525.
2
0 ‘sha joyda.
4 2 4

---

Parsons zamonaviy jamiyatning evolyutsiyasiga alohida e'tibor 
ajratadi, u kengayish va bir bosqichdan boshqasiga o ‘tish jarayonida 
inqiloblaming izchil almashinuvini boshidan kechiradi. Albatta, bu 
yerda gap ijtimoiy inqilobni Markscha tushunishda emas. Parsons 
zamonaviy jamiyatning uch inqilobi - sanoat, demokratiya va ta’lim 
inqiloblari haqida so‘z yuritmoqda. Sanoat inqilobi jamiyatning 
iqtisodiy 
va 
siyosiy 
tizimlarini 
bir-biridan 
“ajratadi”, 
differensiyalaydi. Demokratik inqilob esa siyosiy va sotsial tizimlami 
ajratadi. Ta’lim inqilobi esa madaniyatni sotsial tizimdan ajralgan 
holda tiklashni ko‘zlaydi.
Zamonaviy jamiyat hayotida evolyutsiya va inqilob nisbati 
muammosini nazariy jihatdan ilgari surish o‘ziga e'tibor qaratadi. 
Nazariy sotsiologiyada Parsons bunday muammoga nafaqat e'tibor 
bergan, balki evolyutsiya va inqilobning haqiqiy bir-biriga ta ’sir etish 
mexanizmlarini 
ochib 
bergan 
va 
ulami 
qanday 
o‘rganish 
mumkinligini ko'rsata olgan Parsonslardan biri edi.
Sanoat inqilobini u fabrika ishlab chiqarishi tizimining, bozor va 
kredit-moliya munosabatlarining paydo boiishi va rivojlanishi bilan 
chambarchas 
bogiaydi. 
Aynan 
ular 
sotsial 
strukturaning 
differensiatsiyasiga, yangi professional rollaming paydo bo‘lishiga, 
millatlaming vujudga kelishiga olib keldi. Sanoat inqilobi negizida 
demokratik inqilob amalga oshirildi, u esa, inson erkinligi, 
jamiyatning 
mansabdor 
shaxslar 
ustidan 
nazorati 
(saylovlar 
mexanizmi) sezilarli o‘sishini, fuqarolik jamiyati va huquqiy 
davlatning paydo bo‘lishini anglatdi. Nihoyat, ikkala inqilob (sanoat 
va demokratik inqilobiar) har bir odamga m a’lumotli bo‘lish borasida 
teng imkoniyatlami taqdim etgan ta’lim inqilobiga olib keldi. 
Parsonsga ko‘ra, bu inqilob natijasida ijtimoiy tabaqalanish negizi 
o‘zgardi, chunki endilikda boylik va hokimiyat emas, balki 
qobiliyatlar, bilim, ma’lumot hal qiluvchi ahamiyatga ega b oigan edi. 
Xronologiya 
nuqtai 
nazaridan, 
sanoat 
inqilobi 
kapitalizm 
taraqqiyotining 
boshlangich 
bosqichini, 
uning 
tugilishi 
va 
shakllanishini, demokratik inqilob esa — rivojlangan kapitalizm 
bosqichini qamrab oldi; ta’lim inqilobi esa, Parsons fikricha, XX 
asming ikkinchi yarmi uchun xos b o iib qoldi.
Parsons hayotligidayoq uning butun sotsiologik konsepsiyasi —
buni strukturaviy funksionalizm paradigmasi deb ataymiz — o‘zining 
konservativligi, jamiyatdagi ziddiyatlar va tangliklami tahlil etishdan
425

---

qochishi tufayli, bir necha bor tanqidga uchradi. Ammo, keng tizimi i 
orientatsiyasi bilan ajralib turuvchi strukturaviy funksionalizmning 
o‘ziga xosligi ana shundadir. U Parsons shunday fikr yuritganligi 
uchun emas, balki o‘z tabiatiga ko‘ra, ya’ni, konseptual jihatdan 
konservativdir. Uni yanada rivojlantirish va ba’zi qarashlami
o‘zgartirish yo‘lida qanday urinishlar qilinmasin, u ijtimoiy
hamjihatlikni hamda jamiyatdagi tartib va birlikka intilishni 
ta’kidlovchi konsepsiya b o iib qolaveradi.