Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

- fizika;
- ximiya;
- biologiya;
- sotsiologiya.1
Bu klassifikatsiyani u ikki shart-sharoit bilan asosladi. Kontning 
fikriga ko‘ra, bunday ketma-ketlikning sababi: birinchidan, ulardan 
har biri o ‘zidan oldingi fanga tayanadi, keyingisi uchun esa tayanch 
bo‘lib xizmat qiladi. Ikkinchidan esa, bu fanlar o'zining shakllanishi 
tarixiga ko‘ra joylashtirilgan, ya’ni nisbatan qadimgisidan to nisbatan 
yangisigacha.
Zamonaviy til bilan aytganda biz bu omillarni tarixiy (u yoki bu 
fanning paydo bo‘lishi vaqti va ketma-ketligi, biridan ikkinchisiga 
o‘tish mobaynida tadqiqot predmeti murakkabligining ortishi) va 
mantiqiy (abstraktlikdan konkretlikka qarab borish) omillar deya 
nomlagan bo‘lardik. Bundan tashqari, Kont bu ketma-ketlikni 
fanlaming amaliyot bilan bog‘liqligi darajasi bilan ham tushuntiradi, 
ya’ni fanning mavhum bo‘lishi uning amaliyot bilan unchalik uzviy 
aloqada emasligini ko‘rsatadi. Bundan kelib chiqib, sotsiologiya eng 
yangi, murakkab, aniq va amaliy fan sifatida namoyon bo‘ladi.
Kont sotsiologiyaning alohida rolini ta’kidlaydi, uni boshqa 
fanlaming “gumanitar” maqsadini belgilab beruvchi, ular ustidan 
“hukmronlik” qiladigan o‘ringa loyiq, deb biladi. Sotsiologiya 
jamiyatni yaxlit holda o‘rganar ekan, unga sotsial organizm sifatida 
yondoshadi. Sotsial, Kontning ta’kidlashicha, ijtimoiy, jamoaviy.
Bundan kelib chiqadiki, individ bilan har qanday narsa 
sotsiologiya fani daoirasidan chetga chiqib biologiyaning ob'ektiga 
aylanadi. Shunday qilib, Kontning sotsiologiyasida sotsial harakat 
subyekti, ijtimoiy faollikning real manbasi sifatida individ e'tibordan 
chetda qoladi. Umuman olganda, Kont jamiyatdan alohida individ 
masalasini umuman tadqiqot predmeti sifatida umuman hisobga
1 Qarang: К онт О. Дух позитивной философии // Западно-европейская социология X IX века: 
Тексты. — М., 1996. — С. 85.
43

---

olmagan. Aniqrog‘i, Kontning sotsiologiyasi antiindividualistik ruhda 
bo‘lgan deb aytish mumkin.
Kont o‘zi yashayotgan davr jamiyatini inqirozli holatda, deb 
baholagan. Inqirozni u kompleks tarzda - sotsial, m a’naviy, 
intellektual nuqtai nazarlarda qarab o‘tgan. Inqirozning sababini Kont 
bir necha sabablarda ko'rgan, lekin asosiy sabab sifatida eski sotsial 
institut, me'yor va aloqalaming parchalanishi, yangilarining esa xali 
shakllanmaganligini oladi. 
Inqirozdan chiqishning asosiy vositasi 
sifatida Kont jamiyat to‘g‘risidagi yangi “pozitiv” fanni yaratish va 
uni targ‘ib qilishni oladi. Buni u sotsiologiyaning realligi va to‘qima 
gaplardan xoli ekanligida deb biladi (oxirgisi 1830-yillargacha 
ko‘plab jamiyat nazariyalariga xos edi). Yangi fanni Kont aw aliga 
sotsial fizika, keyinchalik (1839-yil) sotsiologiya deb nomlaydi. 
Buning sababi, jamiyatning fundamental qonunlarini ajratib oladigan 
va tushuntira oladigan maxsus fanni yaratish zaruriyati bilan 
bog‘laydi.
Kont yangi pozitiv fan yordamida jamiyatni o‘zgartirish mumkin, 
deb hisoblaydi. Uning fikricha, ijitmoiy tuzum va uning faoliyati 
jamoatchilik fikriga asoslanadi. Buni uning «Pozitivizmning umumiy 
ko‘rinishi» kitobidagi ayrim boblaming nomlanishida ko‘rish 
mumkin: «Jamoatchilik fikridagi tub o'zgarishlarning ma’naviy va 
siyosiy kuchi», «Jamoatchilik flkrini tashkil etish», «Jamoatchilik 
flkrining falsafiy idoralari», «Jamoatchilik fikri uch elementining 
zaruriy birikmasi: ta’limot, kuch-qudrat va idora». Ko‘rinib 
turganidek, Kont ongni ijtimoiy taraqqiyotning asosiy vositasi 
darajasiga olib chiqadi. 
Olamni va jamiyatni o‘rganishda asosiy 
metodologik tamoyil sifatida Kont yaxlitlilik va tizimli yondoshuvdan 
foydalanadi. Jamiyat elementlari o‘ziga xos fimksiyani bajaruvchi va 
uning talablariga xizmat qiluvchi organizm, sotsial tizim sifatida 
namoyon bo‘ladi. Sotsiologiya esa ushbu tizimning funksionallashuvi 
va rivojlanishi qonunlarini ochishga xizmat qiladi. Qonunlar haqida 
fikr yuritib, Kont jamiyatning aqliy, ma’naviy, axloqiy taraqqiyoti 
qonunlarini nazarda tutadi, iqtisodiy, mehnat, ishlab chiqarish, kasbiy 
strukturasi biian bog‘liq holatlarini e'tiborga olmaydi. Kont umuman 
mehnat masalasiga e'tibor qaratmaydi, desak, xato boMadi. U mehnat 
taqsimoti haqida fikr yuritib, uni iqtisodiy munosabatlar (jamiyat 
barqarorligini belgilashda ulaming rolini rad etadi) taraqqiyoti bilan 
emas, balki sinflar, sotsial guruhlar va hatto oilalaming birdamligi
44

---

mustahkamlanishi bilan tushuntiradi. Yarim ' 
, aqt o‘tib ijtimoiy 
mehnat 
taqsimoti 
orqali 
jamiyatdagi 
sotsial 
birdamlikni 
mustahkamlash g‘oyasi jahon sotsiologiyasining yana bir mumtoz 
vakili - E.Dyurkgeym tomonidan ilgari suriladi.
4. 
Sotsiologiya O.Kontning fikriga ko‘ra, oxir-oqibat yagona 
asosiy fanga aylanishi nazarda tutilgan, u ham sotsial statika (mavjud 
sotsial strukturalar), ham sotsial dinamika (sotsial o‘zgarishlar) bilan 
shug‘ullanishi lozim edi (flzikadagi statika va dinamikaga mos 
ravishda). Sotsial statika jamiyatni uning barcha sotsial elementlarini 
barqaror muvozanat holatida o ‘rganadi. Sotsial dinamika esa 
jamiyatning taraqqiyoti tahliliga murojaat qiladi. Ulaming har ikkisi 
ham sotsial hayot qonunlarini topish bilan shug‘ullansada, Kont 
sotsial dinamikani sotsial statikaga nisbatan muhimroq deb 
hisoblagan. 0 ‘zgarishlarga ko‘proq e'tibor qaratishi uning sotsial 
islohotlarga nisbatan, qisman Fransuz inqilobi va M a’rifatchilik 
natijasida amalga oshirilgan islohotga qiziqishini aks ettirardi. Kont 
inqilobiy yo‘l bilan o‘zgarishlar qilish tarafdori emas edi, chunki u 
jamiyatning tabiiy evolyutsiyasi ijobiy natijalarga olib keladi, deb 
hisoblar edi. Islohotlar esa bu jarayonni qo‘llab-quvvatlash uchungina 
amalga oshirilishi lozim1.
Sotsial uyg‘unlik qonuni Kont tomonidan sotsial statikaning 
asosiy qonuni sifatida e’tirof etiladi. U sinflar uyg‘unligini ijtimoiy 
tuzumning tabiiy h