Ozbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi ajiniyaz atindagi Nokis Mamleketlik Pedagogikaliq Instituti

OZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HAM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
Ajiniyaz atindagi
Nokis Mamleketlik Pedagogikaliq Instituti
“Pedagogika” fakulteti
Muzika talim bag‘dari

“___________________________________________”

Pa‘ninen
Tema:________________________________________


Òz betinshe jumis


Qabillaģan : _______________________
Òrinlaģan : _______________________


Jòbasi:

1. 
   Kirisiw bòlimi
   

2. 
   Tiykarģi bolim
   

3. 
   Juwmaqlawshi bolim
   

4. 
   Paydalanilģan adebiyatlar
   

XALI'Q AWI'ZEKI DO'RETPESI HAQQI'NDA TU'SINIK Basqa xali'qlar si'yaqli" qaraqalpaq xalqi" da ele ozinin” xat jazi'wi'na, baspaso'zine iye bolmastan a'dewir buri'n-aq, o'zinin" awi'zeki do'retpelerin «da'stanlar», «ertek- ler», «qosi'qlar», «jumbaqlar», «ayti'slar» ha'm t.b. da ata- malar menen ju'ritip kelgen. Olarda xali'qti'n” arzi'w-a'rmanlari', tilekleri, qorshag'an ortali'qqa degen ko'zqaraslari" sa'wlelengen. Keyin ala awi'zeki do'retpelerdi qoldan ko'shirip, jazba tu'rinde xali'q arasi'na taratqan. Xali'q awi'zeki do'retpelerinin" o'zine ta'n wo'zgesheligi sonnan ibarat, olardi'n” o'z atqari'wshi'lari” bolg'an. Xali'q awi'zeki do'retpelerinin" bizge shekem jetip keliwinde atqa- ri'wshi'lardi"n? xi'zmeti og'ada u'lken. Ma'selen, da'stanlardi! baqsi'-ji'rawlar atqarg'an, qi'ssaxanlar oqi'g'an. Bulardan basqa, xali'q awi'zeki do'retiwshiliginin” ha'rqi'yli” janrlari'ni'n! ken'nen tarali'wi'nda yertekshiler, qosi'qshi'lar, shayi'rlar, naqi'lshi'lar, qullasi” so'zge sheshen adamlar u'lken xi'zmet islegen. Qosi'qlar menen da'stanlardi", terme-tolg'awlardi” milliy namalari'mi'zg'a qosi'p, ji'raw menen baqsi'lar qobi'z ha'm duwtar ja'rdeminde atqarg'an. Xali'q awi'zeki do'retiwshiliginin! u'lken bir bo'legin balalar qosi'qlari", jan'i'lipashlar, jum- baqlar, naqi'l-maqallar quraydi". Olar kishkenelerdin” sana- sezimin o'siriwde, til alg'i'sh, haq kewilli insan boli'p ka'malg'a keliwinde u'lken a'hmiyetke iye. Balalarg'a arnalg'an «Tu'lkishek», «A'welemen-du'welemen», «Ha'kke qayda?», «Ha' tu'yeler, tu'yeler» si'yaqli” qosi'qlar, sonday-aq yertekler, naqil-maqallar, jumbaqlar, da'stan! do'retilgen. Bul do'retpeler aradan bimeshe ju'z jillar òtiwine qaramastan, atadan-balag'a, a'wladtan-a'wladqa o'tip, bu'gingi ku'nge jetip kelgen. Onday do'retpeler bizin! zamani'mi'zg'a wo'zgerissiz kelip jetpesten, olardi" aytqan ha'rbir adam oni'n” geypara jerlerine o'z betinshe qosi'p, ayi'ri'm jerlerin qaldi'r'p ketip aytqan. Sonli'qtan, onday shi'g'armalardi0 uluwma" mazmuni" saqlang'an” menen, olar ha'r tu'rli boli'p ayti'lg'an. Demek, xali'q awi'zeki a'debiyati” a'yyemgi zamannan berli ha'rbir xali'qti'n! Eñ ag'la ruwxi'y du'nyasi” boli'p tabi'ladi". Sonli'qtan, oni'n" wo'sip kiyati'rg'an jas a'wlad- ti'n” ha'r ta'repleme jetilisken, ka'mil insan boli'p jetilisiwindegi a'hmiyeti ju'da" u'lken.
iii DASTANLAR HAQQINDA TUSINIK Qaraqalpaq ham basqa xaliqlardin awizeki doretpe- terini ishinde dastanlar alken orin tutadi. Dastanlar хайдий talabin, irmanin, umtiliwlarin 6z ishine alip, putini menen bir eldin. xaliqtin jirin jirlawga qaratilgan. Dastanlarda kobinese xaliq ozinin watandi suyiwshiligin, adillik ham batirligin jirlaydi. Watandi dushpanlardan qorgawda qaharmanliq korsetken batirlar jirlanadi. Dastanlarda xaliqlardin 6z watanin suiyiwshiligi haqliq ham adilliktin (ейди ulken isenim menen suwretlenedi. Bul dastanlar xaliqti dushpanlarina qarsi guresiwge ham watandi qorgawga shaqiradi. Dastanlar bizge kop zamanlardan beri awladtan awladqa, awizdan awizga tip kelgen ham usi kunge shekem saqlanip qalgan. Ertek ham qosiq siyaqli dastanlar da xaliq poeziyasi bolip esaplanadi. Dastanlar tiykarinan qosiq turinde ham azi-kem prozaliq bayanlaw tiykarinda doretiletugin shigarmalar. Adette, olardi baqsi, jirawlar jirlaydi. Qaraqalpaqstannin barliq jerlerinde, asirese, Shimbay, Xojeli rayonlarinda talantli baqsi, jirawlar kop bolgan. Olardan Qurbanbay, Xojambergen, Nurabulla, Qiyas ham tagi basqalar. 28 Dastan aytiwshi baqsi, jirawlar dastandi duwtar yamasa qobiz benen turli namaga salip atqargan. Adette, baqsilar dastanlardi diyqanshiliq isleri pitkennen keyin keshqurinlari aytqan. Olardi xaliq Кума hurmetlegen. Qaraqalpaq xalqinin awizsha atqarilatugin dastan- lari kolemi jaginan 5 mur qatardan 20 mir qatarga shekem jetedi. Dastanlar bay waqiya, ken mazmunga iye boliw menen qatar janrliq jaqtan da har qiyli boladi. Dastanlardi. izertlewshi alimlar qaraqalpaq dastan- larin qaharmanliq, liro-epikaliq, socialliq-turmisliq ham tariyxiy dastanlar dep 4 ke boledi. Bular formaliq jaqtan bir-birine uqsas bolgan menen waqiya qurilisi ham syujetlik mazmuni boyinsha bir-birinen ayirilip turadi . Qaharmanliq dastanlarda tinish otirgan elge, sirtqi dushpanlardin. topilisi, olarga qarsi xaliq batirinin guresi soz etiledi. Misali, «Alpamis», «Qirq qiz», «Qoblan» ham basqa dastanlar. Al liro-epikaliq dastanlarda shanaraq quriw, turmisliq masele soz boladi. Bugan «Garip-ashiq», «Sayatxan-Hamre», «Yusup-Zliyxa» dastanlari kiredi. Socialliq-turmisliq dastanlarda turmistin ishki qarama-qarsiliqlari s6z etiledi. Bugan «Sharyar» dastani kiredi. Tariyxiy dastanlarda tariyxta bolgan adamlar sòz etiledi. Dastannin bul turine «Edige», «Er Shora» t.b. kiredi.
«ALPAMIS» DASTANI Qaraqalpaq xalqi dastanlarga ogada bay xaliqlardini biri. Solardin ishinde «Alpamis» dastani ayriqsha orin iyeleydi. Bul dastan barliq jirawlardin repertuarinda bolgan. Jane kopshilik qazaq, ozbek, bashqurt, tatar, altay siyaqli xaliqlardin arasinda da kennen taragan.
Dastan ozinin teren xaliqligi menen ayrilip turadi. Sonliqtan da xaliq bul dastandi siiyip tulagan, oni ideyasi, korkemlik ozgesheligi, syujetlik qurilisi, unamli obrazlardini. xaliq birligi ushin islegen gtiresleri xaliqti jareginen kefinen orin algan. Dastanmin ideyasi bolinip ketken ruw, qawimlerdi biriktiriw, putin bir tutas el, xaliq bolip jamlesip jasaw ideyasin alga stiredi. Bunnan tisqari dastanda sirt el basqinshilarinan garezsiz jasaw, basqinshiliqti qaralaw, adamgershilikti, dosliqti qadirlew siyaqli paziyletler joqari bahalanadi. «Alpamis» dastaninda da barliq eposlardagi siyaqli xaliq idealindagi unamli obrazlar menen birge, olar- ga qarama-qarsi basqinshi, jawiz unamsiz kushler arasindagi glires soz etile Dastannini bas qaharmani — Alpamis. OI kuta jas waqtinan-aq batirligi menen kozge tusedi. Jalgiz zi jat elde jurgen Gulparshindi alip qaytiw ushin qiyinshiliglardan, jat eldegi dushpanlardan qorqpastan qalmaq jurtina atlanadi. Onin ushin ozine munasip tulpar Bayshubardi tanlay biledi ham kop jilqinin ishinen quyriginan uslap toqtatadi, oni ozine bagindirip, minip aladi. Alti kunshilik jolda kiyatirgan Alpamistin Bayshubar atinini tuyaginin` sestinen jata almagan Qarajannini hawligiwi, atinin qorqip, seskeniwi, Alpamistini batirliginan. derek beredi. Darbent jolda jatirgan Qarajan menen Alpamistirni ushirasip gureske (0574), qalmaq elinin ataqli batiri Qarajan menen gtiresip, omi jemiwi asqan palwan- liqtin, batirliqtiri belgisi esaplanadi. Sebebi Qarajan da qalmaqlardin. en kitishli, batiri, Tayshixan patshanin barliq lashkerlerine jalgiz 6zi teni keletugin batir. Bul ushirasiwda Alpamis martliktin ilgisin korsetedi. OL hesh qorqpastan, birinshi gezekti Qarajanga beredi. Onnan Alpamis basim kelip gureste jenedi. Dastanda Alpamis, obrazindagi, batirliqqa qosimsha
adamgershilik, miyrimlilik qasiyetler de bar. OL dar- bent jolda Qarajannini tistinen jeniske eriskennen son, keshirim berip, martlik etedi. Jenilgen Qarajan menen dos boladi. Bul dosliq eki el arasindagi dosliqtiri korinisi boladi. Ozinin Bayshubar atin Gulparshinga belgi, dalil sipatinda korsetiwge soragan Qarajanga hesh ekilenbesten tulpar atin isenip tapsirip jiberedi. Bul bir tarepten dosliqqa sadiqliqti, isenimdi bildirse, ekinshi tarepten batirdini isengishligin, anqawligin bildiredi. Alpamis kop qiyinshiliqlar menen qalmaq eline koship ketken qalinligi Gulparshindi jat eldegi dush- panlarinan qorqpastan, alti ayshiliq joldan jalgiz ozi alip qaytadi ham gozlegen maqsetine erisedi. Alpamis bunnan soni qalmaq jurtina ekinshi ret atlanis jasap, jalgiz 6zi Tayshixannin esap-sansiz kop lashkerine qarsi uris jargizip, Ozin zindannan qutqariwga sebep- shi bolgan shopan Ashimdi qalmaq eline patsha etip qoyadi. Bul Alpamistit 6z wadesinin ustinen shigiwi edi. Son qalmaq eline keship ketken xalqin 6z eline qaytarip alip qaytadi. Bunnan batirdin 6z ruwin, oz xalqin birlestiriwge umtiliwi ayqin korinedi. Solay etip, dastanda Alpamis obrazi batir, palwan, mergen, sheber sazende, dostina miyrimli, haq kewil, hadal niyetli etip siwretlenedi. Onin obrazindagi bul sipatlar xaliqtin katken armanina muwapiq jasalgan. Oz elin jawdan qorgaytugin batir, er jirekli bala bolsa eken degen xaliqtin armaninin sawlesi. Dastandagi unamli obrazlardin biri Gulparshin obrazi. Gulparshin dastanda hammesinen burin batir- ga ilayiqli 6mirlik joldas, asqan aqilli ham zeyinli etip korsetiledi. OL ozinin tuwgan jerin shin jurekten sayedi. Gualparshinmin ikesi Baysari qudasi Baybori menen okpelesip, 6z eli Baysindi taslap qalmaq eline koship baratirganda, Guilparshin anasi menen birge Акезиий tuwilgan jerin taslap, basqa jurtqa ketiwineqarsiliq bildiredi. OL tuwilip 6sken jeri Baysin elinen ayrilganina qatti qaygiradi, 6z eline bolgan suyiwshilik, xoshlasiw sozlerin aytadi. Onin ozine tan artiqmash bir minezi—aldagini sezgirlik, zeyinlilik ham tapqirliq penen biliwi. OL Ozinin aqilliligi menen en qiyin jagdaylardan qutiliw jolin tabadi. Gulparshin sonini menen birge, 6z sozinde turatu- gin, bergen wadesinen taymaytugin, turaqli etip korsetiledi. Ol ozinin dushpanlarina bergen wadesin de aqlap shigadi. Misali, Alpamis Tayshixannin eline kelip Gulparshindi. 6zinin eline alip qaytpaqshi bolganda, Gulparshin Alpamisga Tayshixan ham Qarajannin jibergen adamlarinin aldinda wade etkenligin ham usi wadesin orinlamagansha qaytpaytuginin bildiredi. Gulparshin batirdini tek siiygen yari gana emes, sonin menen birge ol qiyinshiliq jagdayda batirga ozinin aqili menen komek beretugin aqilgoy dosti da boladi. «Alpamis» dastaninda usinday unamli obrazlar menen qatar unamsiz obrazlar da orin algan. Olar qalmaq patshasi Tayshixan, Ultan qul, Mastan kempir tagi basqalar. Olar dastanda kushli jek koriwshilik penen suwretlenedi. Dastanda Tayshixan patsha adil- sizlik, zulimliqtin belgisi sipatinda hareket etse, onin qorrandozi, Mastan kempiri, jagimpaz wazirleri zulimligti iske asiriwshi qurallar sipatinda jumsaladi.

Biyil O'zbekstan hu'kimeti o'zbek xaliq da'stani “Alpamishtin” 1000 jillag'in. 1999-jil belgilewge qarar shig'ardi. Qa- rarda “Alpomish” da'staninin' qaraqipaq xalqina da tiyisli ekenligin esapqa alp, qaraqalpaqsha variantlarmin' ishinde en" jaqsisin baspadan shig'asriw, “Alpa- mis” de'stani haqqinda ilmiy izertlew ju- maslarin ken" tu'rde alip bariw, xalqimiz arasinda ken' tu'rde propagandalaw isi ko'rsetilgen. “Alpamis” tu'rkiy tilles xaliqlardin! ko'pshiliginde derlik bar, en" ken" ta- ralg'an da'stanlardin' biri. Onin' ha'mme xaliqlarda da bar, variantlarinin' o'zi ju'zden aslam, taraliwi jag'inan onin' me- nen hesh bir d'astan jarisa almaydi. Da'stannin' taraliwi Altaydan baslap Orayliq Aziya, Volga boylari, Qazaqstan, Awg'an, Iran, Tu'rkiya, Qitayg'a shekem baradi. Ol tu'rki tilinde g'ana emes, раг- s1 tilinde de o'z variantlarina iye. “Alpa- mis” da'stani xaliq arasinda ku'ta' su'yip tm'lanatug'in, jirawlar ta'rspinen ken" tu'rde atqarilatug'in da'stanlardan esap- lang'an. Qaraqalpaq xalqi “Alpamis” da'sta- ninin' o'z milliy versiyasina iye. Qaraqal- paq jirawlarinin" repertuarinda turaqli tu'rde saqlan'g'an, jirawlardin' o'zinin" sheberlik talantin sinap ko'retug'in da'stanlarinin" biri bolg'an, yag'niy “AL- pamis”ti atqarmag'an jiraw bolmag'an. Bizge belgili bul da'standi barliq jirawlar derlik jirlawmina qaramastan 8 varianti g'ana jazip aling'an. Jiyemurat jiraw, O'ziz jiraw, Karam jiraw, Arzumbet jiraw, Sonin" ishinde O'ziz jiraw varianti to'rtret (1937, 1941, 1981, 1996), Qiyas jiraw varianti bir ret (1957), Esemurat jiraw varianti bir ret (1960) basilip shiq, “Al- pamis” da'staninin' en” eski nusqasi 1896-jil A.Divaev ta'repinen jazip ahng'an qaraqalpaq jirawi Jiyemurat Bekmuxammed uli varianti. Bul vari- antti A.Divaev rus tilindegi awdarmasi menen 1901-jili “Qirg'iz poemasi” degen at penen bastirip shig'aradi.! 1922-jili Tashkentte “Batirlar” degen kitapqa kir- gizilip basladi. Usi variantin S.Seyfullin 1931-jil Qizil-Orda qalasinda 1899-jili Kazan qalasinda basilip shiqqan “Qissa- i Alfamish” (Ju'sipbek Sheyxuslam bas- tirg'an) varianti menen biriktirip, “Qa- zaqtin eski a'debiet nusqalari” degen at penen bastirip shig'aradi. Bul variant 1939-jili S.Muqanovtin" redaktorlig'inda “Batirlar” degen kitapta qaytadan shig'ariladi. Bunnan basqa bir neshe xrestomatiyalarda, i..taplarda usi nus- qasi basiladi. Bizge belgili A.Divaev “AL- pamis"ti qaraqalpaq jirawi Jiyemurat Bekmuxammed ulman jazip aling'an va- riantin ja'riylay otirip, oni negedur “qa- zaq eposi” dep ataydi. 01 1901-jili ba- silg'an basilmasinda da biraz so'zlerin qazaqshag'a jaqinlastirip qayta isleydi. “Alpamis batir” shin qazaq xalqinin" o'len'-jiri bolsa da, bularg'a qon'osi otirg'an qaraqalpaq aqini ta'repinen ja- zilg'anliqtan ishinde, arab, parsi so'zleri ko'p ushirar edi. Buni awdarg'an waqit- ta qolimizdan kelgenshe so'zdin" ma'nisi» ne joqin keliwine tiristiq",-deydi A.Diva- ev. Ol da'standi A'miwdarya bo'liminin" belgili qaraqalpaq baqsisi Jiyemurattanjazip alindi dep edi. Jiyemurat jiraw qa- raqalpaq jirawlarinin' ishinde en' ataqli jirawlardin' biri bolg'an. Sonliqtan ol qa» raqalpaq xalqinin' arasinda en” su'pip tm'lanatug'in da'stanlardin! ba'rin jir- lag'an. Bul da'stannin' Jiyemurat jiraw- dan wazip aling'an varianti bu'gingi ku'nge shekem jazip aling'an segiz vari: anti menen syujetlik qurilisi, ko'rkemli» lik o'zgesheligi, obrazlari jag'inan joqin turadi. Bul Jiyemurat jiraw jirlag'an va- riantinin' qaraqalpaqsha vermiyalari- min" tiykarg'ilarinin'o biri ekenligin ko'rsetedi. A.Divaevtim' pikirine kele- tug'i bolsaq ol jasag'an da'wirde “Alpa» mis"tin” basqa variantlari (Qissa-i-Alfa» mush"tan basqa) belgisiz edi, ol sol da'wir shinlig'inan shig'ip o'z pikirin aytip ket- ti. A.Divaevtin' bul pikirlerinin' tiykarsiz ekenligin belgili qaraqalpaq folkloristi 1.Sag'iytov waqtinda dura kritikaladi. Jiyemurat jirawdan a.Divaev o'zi jamp alg'an ba, ol tekst qayaqta degen soraw tuwadi. Tekst arabsha, qol jazbasi O'z IAKK. bo'liminin qol jazba fondinda saqlawh. A.Divaev sol qol jazbarun' qisqa mazmu» nun arab imlasinda beredi, son'inan orun” russha awdarmasin beredi. Abubakir Di- vaov 1856-jil Orinbor qalasinda tu- wilg'an, 1876-jih Orinbordag'i Nepyuov kadet korpusini” Aziya bo'limin pitke- rip, To'rkstan bo'limine jollama aladi. Sonnan baslap o'mirinin' aqirina shekem A?Divaev Orayliq Aziyadag'i tu'rki tilles xahqlardin” xalq miyrasin jiynawg'a, bastirip shig'ariwg'a belsene qatnasadi. “Alpamis” haqqinda tyurkologiye ilimin. de birinshi ret pikir aytonn A?Divaev boldi. 01 1898-jili “Zapiski Vostoshnogo otdeleniya Russkogo arxelogisheskogo obshestva” jurnalinin' betinde (t.1) bul da'stan haqqinda qisqasha mag'liwnat beredi. Jiyemurat jirawdin' qol jazbasi“Alpamis batir hikayasi” degen at pe- nen Sirda'rya oblastinin' A'miwda'rya bo'liminin" bashig'! M.D.Razgonov ta'repi» nen og'an jiberiledi. M.D.Razgonov bul dastandi qalay jazdirtip aldi, jirawdin! o'z awzinan ba, yaki jirawdin' qol jazba» sima ol bizge belgisiz. Biraq, berilgen mag'luwmatta qol jazba arab ha'ribi me- nen jazi g'an, ja'ne qaysi jirawdin" vari» anti ekenligi haqqinda toliq mag'liwmat berilgan. Bunda Jiyemurat jiraw To'rtku'l bolishg'inda jasawshi qaraqal. paq baxshisi dep beriledi. Bizge baqqa variantlar menen biriktirilmegen M.D.Razgonovtin' qol jazbasi a'hmiyetli. Bu'gingi ku'nge shekem sol qol jazbanin' ta'g'diyri belgisiz. A.Divaev usi qol jazba- mu 1897-jili baspag'a tayarlap, ol 190 hi “Sbornik materialov diya statis tiki Sirdarinskoy oblasti” toplaminda shig'aradi. Biraq bul baspasinda ol biraz o'zgerisler menen shig'arip atirg'anlig'in aytadi. Bul qol jazba qaraqalpaq jirawla- rinan jazip aling'an “Alpamis” da'stani- nun' en' birinshi qol jazbasi, sonin” menen birge tu'rki tilles xalqlardin' oshinde xab ju'zine tu'sken ha'm ilimge birinshi ret belgili bolg'ani ust Jiyemurat jiraw qol jazbasi. Ha'zirgi ku'nde biz usi nusqa ni tawip, oqiwshilar jurtshilg'ina tarus- tiriwimiz, xalqimizdin" miyrasina qosiwi- muz aldimizda tur'gan a'diwli waziypa» lardin' biri dep oylayman. So'ytip oqiws- hu jurtshilig'» Jiyemurat jiraw ha'm J.Sheyhuslam nusqasin birinin'-biri jal- g'am retinde tanip keldi. Al, bunnan son' qazaq folkloristleri Mayket Sandibaev, Sultanbek Aqxojaev, J. Jaqipov, E.Bek- tursinov ha'm t.b. ta'repinen 8 varianti jazip almadi. Qazaq folkloristlerinin' pi- kiri boyinsha “Alpamis” tin" en tolig'i M.SAndibaev, S.Aqxojaev varianti. Endi “Alpamis” da'stanin qazaqshag'a jaqin» lastinp A.Divaevtin' gayta islepshig'arg'an varianti da'stannin' qazaq xalqi arasinda ken' tu'rde taraliwina alp keldi. Bul so'zimizdin' di'lili retinde A'.Qon'oratbaev , ta'repinen 1946-jil Tashkent wa'layatinin' Qawinshi degen jerinde turawshi belgisiz bir adamnin' qol jazbasinan jazip alg'an nusqasi tiy- karinan us: Jiyemurat jiraw variantinin” bir nusqasi dep esaplasa boladi. Qazaqstan ilimler Akademiyasinin' Orayliq kitapxana fondi, inv. 351. Syujetinde geroylardin' alimi- wina hesh qanday o'zgeris joq. Bunnan biz Jiyemurat jiraw variantinin tuwis- qan qazaq xalqinin" ma'deniy mu'lkine aynala otirip, ol eki xaliqtin ma'deniya- tin bir biri menen jaqinlasiwina, bir-bi» rin bayrtiwmina u'lken u'les qosqanlig'in ko'remiz. Endi Jiyemurat jiraw jirlag'an “Al- pamis"tin” qaraqalpaqsha variantin qa- raqalpaq ilimpazlari N.Da'wqaraev, Q.Ayimbetovlar tu'rkiy tilles q xaliqlari variantlarinin' ishinde en" eskisi, taza saqlang'an tu'ri retinde joqari baha bere- di. Jiyemurat jiraw variantinda waqi- ya Alpamis penen Gulparshinni'n' tuwi- hiwi, Gulparshinnin" ata-anasinin' Tays» haxannin' eline keliwi, Alpamistin' to'p qiyinshiliq jen'ip Gulparshindi alip ke- liwi menen waqiya tamamlanadi. Q.Ayimbetov da'standag'i Alpamistin' ekinshi ret Tayshaxannin' eline keliwi ha'm bunnan son'g'i syujetti jurawlar o'zleri toqig'an, al Alpamistin” tiykarg'y syujeti Ziyemurat jiraw jirlag'an varian- ti deydi. Bul pikir menen toliq kelisimge keliw qiyin. Sebebi qaraqalpaqsha segiz variantinda da, o'zbekshe, qazaqsha ver- siyalapinda da, sonday-aq altay, tatar, qipshaq variantlarinda da ALpamistin' Tayshaxannin' eline ekinshi ret keliwi bar. Sovet hu'kmeti jillari ishinde onin" baspadan shiqqan u'sh variantinda da biraz o'zgerisler boldi. Jiyemurat jiraw varianti ele qaraqalpaqsha shiqqan jop. Al, Sovet hu'kmeti jillari ishinde baspa» dan shiqqan o'giz jiraw, Qiyas jiraw, Ёзе- murat jiraw variantlari o'z orginalinan o'zgertilip, biraz redaktorlenip shiqti. Da'standi qaraqalpaqsha variantla» rirun' ishinde syujeti jag'inan en" tolig'i, tu'rkiy tilles xalqlarda bar variantlari» tun" ishinde de en" kelisimli Esemurat ji- raw varianti. Misali: o'zbekshe Fazil Yul- dash varianti 14000, qazaqsha Mayket Sultangqul varianti 4000 qatarg'a jaqin, qaraqalpaqsha Qiyas jiraw varianti 16600 qatar, Esemurat jiraw varianti 19000 qatar'g'a jaqin qosiqtan ibarat. O'giz jiraw variantirun' 1937 jili Moskvada shiqqan nusqasi latin imla» sinda basildi. Avtordin' o'zi 1941-jili shiq- qan nusqasi 1937- jilg'a nusqasin toliqti» rip shig'ardim deydi. Bunnan son'g'i basilimlarinda 1941-jilg'i nusqasi tiykarinda alind De- gen menen 1937-jilg'i ha'm 1941-jilg'a ha'm 1981-1996 jilg'a nusqalarin salis» targ'anda biraz o'zgerisler son'g' nusqala- rna kirgizilgen ko'riwge boladi. Qiyas jiraw variantin A'.Karimov ta'repinen jazip alinip 1957-jibaspadan shig'arildi. Bul variantinda orginal me- nen salstirg'anda “redaktorlaw”, qasqa- tiw siyaqli o'zgerislerge ishiradi. Bul va- riantirun bir a'hmiyetli jeri onin" toliq teksti namasi menen Tashkentte jazip ahng'an. Al qalg'an variantlarinin' teksti namasi menen toliq sazip alinbadi. Ko'lemi jag'inan tu'rkiy tilles xaliq» larda bar “Alpamis” da'stanirun” variant- larinin' ishinde Esemurat jiraw varianti en" ko'lemlisi. Bul variantin Rambergen Xojambergenov 1957-jili Esemurat ji- rawdan jazip aladi. Bun: 1960-jiliQ.Maqsetov penen Q.Mambetnazarov- un' tayarlawinda baspadan shig'adi. Or- ginal varianti O'z TAQQ bo'liminin" qol jazba fondinda saqlawi Esemurat jiraw- din" varianti magnit plenkasina toliq tu'rde jazip alinbag'an, biraq ayirim bo- Jimleri N.Da'wqaraev atindag'i Til ha'm a'debiyat institutinin” qaraqalpaq folkla- ri boliminin" muzikani jizow labaratori- yasinin' fondinda saqlawh. Esemurat ji- raw varianti O'giz jiraw ha'm Qiyas ji- raw variantlarina salistirg'anda da ku'ta' ko'p: “redaktorlenim” menen ba- silg'in. Bir neshe qatar qosiq qatarlari epizodlari qisqartilg'an. Al, Qalg'an Ta'n'irbergen jiraw, Ka- ram jiraw, Arzi jiraw variantlari ele jariq kormedi. Biyilg'i “Alpamis” da'staninin' 1000 jiliq yubileyin belgilew aldinda biz bul da'stannin' ha'mmemizge belgili ha'z zirgi ku'nde biz xalqimizdin" en" su'yikli da'stani esaplang'an “Alpamis” tin” 1000 yubeleyi qarsaninda qaraqalpaqsha va- riantlarinin” toliq nusqasin xalqimizg'a jetkiziwdin" za'ru'rligin aytqimiz keledi.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

2.