Jiyanmuratova G. S0TS10L0 I d I y

Integratsiya - интеграция - integration — 
nisbatan mustaqil 
sotsial ob'ektlar o ‘rtasida optimal aloqalaming o ‘matilishi jarayoni.
“Organik” sotsiologiya — органическая социология -
organic sociology 
- G.Spenser tomonidan asos solingan jamiyat va 
tabiatning aynanligiga asoslangan sotsiologik konsepsiya.
Sotsial-darvinizm - социальный дарвинизм - social
darwinism -
sotsial evolyutsiyaga guruhlar yoki jamiyatlar 
o‘rtasidagi 
kurashning 
taraqqiyot 
asosi 
sifatida 
muhimligini 
ta’kidlovchi qarash.
Sotsial differensiatsiya - социальная диференциация -
social differentiation 
- jamiyatning qismlarga bo‘linishi, uning 
tarkibiy qismlarining ixtisoslashuvi, ularda yangi strukturalaming, 
maqomlar va funksiyalaming paydo boiishi jarayoni
Tizim 
-- 
система - system 
- o‘zaro munosabat va aloqada 
boigan, muayyan yaxlitlikni hosil qiluvchi ko‘p qismlar majmui.
81

---

SO T SIO L O G IY A D A PO Z IT IV IST IK -N A T U R A L IST IK
M A K T A B L A R
Reja:
1.
Evolyutsionizm - naturalistik maktablaming negizi sifatida
2.
Mexanistik maktab
3.
Sotsial-darvinizm
4.
Bioorganik maktab
5.
Geografik maktab
6.
Irqiy-antropologik maktab
1. 
Sotsiologiyaning XIX asr o‘rtalari va ikkinchi yarmidagi 
rivojlanish bosqichida biz fanni talqin etishning ikki yo'nalishini 
ko‘rishimiz mumkin boiadi. Bular: antipozitivizm (marksistik 
sotsiologiya va “tushunuvchi” sotsiologiyaga olib kelgan), “bir omil” 
poztitivistik-naturalistik maktablar (O.Kont va G. Spenser tomonidan 
ilgari surilgan pozitivistik an'ana davomchilari). G‘arb ilmiy tafakkuri 
tabiiy 
fanlar 
muvaffaqiyati 
va 
pozitivistik-naturalistik 
dunyoqarashning gullab-yashnashiga erishdi. Biz bunda Ch.Darvin 
tomonidan ilgari surilgan turlaming evolyutsion nazariyasining kuchli 
ta’sirini sezamiz. Bu davrda vujudga kelgan evolyutsionistik nazariya 
ko‘pgina olimlaming o‘y-hayoliga kirib o‘mashdi. Bizga ma’lumki, 
bu nazariya tabiat va jamiyat qonunlarini, tabiiy va ijtimoiy fanlar 
metodlarini umumiyligini keng targ‘ib etgan.
Evolyutsionizm nazariyasi jamiyat va madaniyat genezis 
muammolarini 
hal 
etishda 
sotsiologiyani 
etnologiya 
bilan 
chambarchas 
bog‘lashga 
kirishadi. 
Shu 
tufayli 
o ‘sha 
davr 
sotsiologiyasini ibtidoiy tarixga va imlosiz xalqlaming ijtimoiy 
institutlarini paydo bo‘lishi va rivojining qiyosiy tadqiqotlariga 
qiziqishi juda baland edi.
Biologik-evolyutsion maktablarda sotsial evolyutsiya biologik 
evolyutsiyaning davomi yoki bo‘lmasa tarkibiy qismi, deb talqin 
qilina boshladi. Bu maktablar vakillarining fikricha, organizmning 
o‘sish qonuniyatlariga o‘xshab ijtimoiy institutlaming qandaydir 
organik rivojlanish qonuni ham mavjuddir va u o‘zgarishlami 
bosqichma-bosqich hamda doimiy xarakterini belgilaydi. Bunda biz 
Ch.Darvinning kuchli ta’siri ostida G.Spenser tomonidan yaratilgan
82

---

differensiatsiya tamoyiiiga asoslangan evolyutsionizm nazariyasi 
sotsiologik 
tafakkurda 
sotsial 
evolyutsiyaning 
chiziqli 
konsepsiyasining uzoq muddat mutlaqlashtirilishiga olib keldi. 
Shuningdek, naturalistik-evolyutsion sotsiologiya sotsial falsafadan 
tarixni «harakatlantiruvchi dastlabki kuch» metafizik muammosini 
meros qilib oldi.
Pozitivistik-naturalistik yo‘nalishlar jamiyatni tabiatning bir qismi 
deb tan olib, bu tushunchani m a’lum bir ma’noda empirik holatga olib 
kelmoqchi bo‘ldilar. Jamiyat rivojini ular tabiiy ob'ektiv kuchlar 
sifatida tushunuvchi, ma’lum bir determinatsiya qiluvchi omillar 
harakati bilan bogiamoqchi bo‘ldilar.
Ijtimoiy taraqqiyotning tabiiy qonunlarini izlash va ob'ektiv 
ma’lumotlami fanga taqdim etishining ijobiy ahamiyatiga qaramay 
naturalistik-pozitivistik evolyutsion sotsiologiyaning sust joyi - bu bir 
yoqlamalik naturalizm (asosan biologik) bo‘lib, u tarixni insonning 
faollik jarayoni deb e'tirof etishga yo‘l bermaydi.
U yoki bu tabiiy omillami sotsial taraqqiyotni harakatlantiruvchi 
kuchi sifatida birinchi pozitsiyaga ko‘tarish, ayrim hollarda m a’lum 
bir tabiiy fanning metodologik namunasi naturalistik maktablami 
tasniflashga asos b o iib xizmat qildi.1