Jismoniy tarbiya ta`limi. Ametov B

Harakatlarni bajara olish qobiliyati va harakat malakasi 
Jismoniy tarbiyaga xos bulgan kup qirrali vazifalarning barchasi 
harakatni bajara olish (qila olish) va harakat malakasining shakllanishiga 
bog`liqdir. Bu jaraenga xos qonuniyatlarni bilish harakat faoliyatlarini 
uqitishning barcha etaplaridagi mazmunni tug`ri va ratsional bulishini, 
harakat faoliyatlarini egallashdagi notekislarga barham beradi va ta`lim 
variatsiyasini yulga quyish uchun imkoniyat yaratadi, darslar tizimini 
nisbatan talab darajasida tuzish, tayerlov va yullanma beruvchi mashqlardan 
samarali foydalanib malakaning «ijobiy» va «salbiy» kuchishini ta`minlaydi. 
T a ` l i m j a r a e n i d a h a r a k a t f a o l i ya t l a r i n i r i v o j l a 
n t i r i sh. Harakat faoliyatlarini uqitish jaraenida tananing u eki bu qismi 
(bulagi) da harakatning boshqarishning xarakteri uzgaradi, natijada haarkat 
faoliyatini egallashning darajasi ortadi. Sxema tarzida B A Ashmarin bu 
jaraenni quyidagicha ifodalagan. 
Harakat faoliyatini uqitish 
Harakatni qila Harakat malakasi Oliy tartib- 
bilishni shakllantirish dagi harakat 
shakllantirish 

---

Maxsus bilimlarga ega bulish 
Uquvchi (shug`ullanuvchi) maxsus bilimlar bazasida va sistemali 
mashqlar natijasida harakat faoliyatini bajarish uchun chegaralangan 
imkoniyatlarga ega bula orib, takomillashtirish uchun chegaralanmagan 
ilg`ori (perespektiv) imkoniyatlarga ega buladi (oliy tartibda harakat qila 
bilish). 
Ha r a k a t f a o l i ya t i n i e g a l l a sh n i n g u ch b o s q i ch g a b 
u l i n i sh i sh a r t l i d i r. Bosqichlarning stabil chegaralarini mavjudligi 
bilim berish vazifalarini belgilash va uni hal qilish uta qulaydir. 
Eski tajribalar, bilimlarga tayanib qila bilish (qila olish) ning 
shakllanishi harakat faoliyatini egallash jaraenidan boshlanadi. 
H a r a k a t n i b o sh q a r a o l i sh l i (qila bilish)-bu harakat 
faoliyatining har bir bulagiga uquvchining diqqat e`tiborini tuplash 
(kontsentratsiyalash) 
sharti 
bilan 
urganilaetgan 
harakat 
faoliyatini 
bajarabilishdir. 
Harakterli alomatlari - tula bir butun harakat faoliyati tarkibidagi 
harakatlarni boshqarish avtomatlashmagan holda boradi. Natijada uqvchining 
ongi harakatning har bir elementini qanday bajarilishi sintezi bilan uta band 
bulib, ish yuqori qilinmay, ahamiyatli darajadagi charchashga dosh berish 
hisobiga bajariladi. 
-harakat vazifasini bajarish usuli stabil emas (takrorlashlarning maromi 
turlicha buladi). Bu bosqichda harakat vazifasining oson hal etish usuli 
izlanadi. 
-harakatni qila bilish, harakat faoliyatini birinchi urganaetganlar chetlab 
utadigan hatolardan holi bulgan faoliyat emas. Tug`ri, utish davrining 

---

uzunligi darajasi malakagacha turlicha va u uqvchi harakat faoliyatining tula 
tarkibining oson eki qiyinligiga va hakozalarga bog`liq. 
A h a m i ya t i. Harakatni boshqara olish asosan ijodiy izlanishlar 
orqali, taqoslash, solishtirishlar, harakatni bajarish usullarini baholash, ularni 
bir butun harakat faoliyatiga birlashtirish bulib bilim berish uchun katta 
imkoniyatlarni ochadi. Harakatni qila bilish, harakat faoliyatini egallashning 
shunday darajasiki, xarakteriga kura u barcha yullanma beruvchi mashqlarga 
tenglashtiriladi. Agarda ular stabillashib qolsa, uzlashtirilaetgan harakat 
faoliyati malakasining shakllanishida muammolar vujudga kelishiga sabab 
buladi (ma`lumki, tula harakat tarkibidagi ajaratilgan, izotsiyalangan bulak 
urganilaetgan, tula harakat tarkibiga kirganda ma`lum uzgarishlarga 
uchraydi). 
Harakatni qila bilishni kup marotabalab nisbatan doimiy sharoitda 
tizimli namoen qilish ta`lim jaraenida qila bilishning malakaga aylanishiga 
olib keladi. 
H a r a k a t m a l a k a s i - bu faolitni bajarishi shunday holatiki, 
shug`ullanuvchini bajarish qobiliyatini, uta diqqat qilish bilan, faoliyatning 
natijasi va sharoitiga yunaltirib, uning tarkibiga kiradigan ayrim h a r a k a t
l a r g a n i s b i y e ` t i b o r bilan bajara olish tushuniladi. 
M a l a k a n i n g x a r a k t e r l i b e l g i l a r i 
1. Harakat faoliyati tarkibiga kiruvchi alohida harakatlarning 
bajarilishiga unchalar e`tibor bermay bajarish. Bunga harakatni bajarish 
jaraeni avtomatlashuvining boshlanish hisobiga erishiladi. 
2. Harakatni avtomatlashgan darajada bajarish-bu uqitish natijasi eki 
haetiy tajriba amalieti natijasidir. 
3. Harakat faoliyatining avtomatlashgan holda bajarilishida ongning 
etakchi rolini inkor etib bulmaydi. Harakat malakasi shakllanishida faoliyat