Jismoniy tarbiya ta`limi. Ametov B

mazmuni avtomatlashmay ayrim harakatlarning ijrosi jareni ayrim 

---

elemetnlar tuzilish (masalan nerv-muskul jaraenlarini koordinatsiya qilish 
munosabatlari, harakat va vegetativ komponentlarning uzaro aloqasi) 
avtomatlashadi. 
4. Uquvchining onga asosan uzak komponentlarga sharoitning 
uzgarishi hisobiga va harakat vazifasining ijodiy hal qilinishiga yunaltiriladi. 
Zaruriyatga qarab uquvchi, urganuvchi har bir harakatning bajarilishini 
nazorat qilishi mumkin, shuningdek ijroga lozim bulgan uzgarishlar kiritishi 
eki boshqa faoliyatni bajarishga utib ketishi mumkin (masalan qulda eki 
boshni erga quyib turishda muvozanatni yuqotsa. Uquvchi «grupperovka» 
«yig`ish tirinish» qilib oldinga «perekat» qilishi mumkin). 
5. Harakat malakasi yuqori turg`unlikka ega. Bu tshuni kursatadiki, 
boshqa sharoitda harakat faoliyati bajarilishining buzilishiga oz imkoniyat 
buladi. (masalan boshqa sport zal, boshqa jihozlar va hokazolar), uqvchilarga 
odatlanmagan kuzg`atuvlarning ta`siri (tomoshabinlar). 
6. Harakat malakasi uchun harakatlardagi ma`lum tizimning 
mavjudligi va uziga xosligi. Bu alohida ajratilgan harakatlarning bir butun 
harakat faoliyatiga ortiqcha harakatlar ushlaninishini yuqotish bilan 
birlashtirishda ifodalanadi. Harakatlarning aniqligi ortadi, ularning ritmi 
takomillashadi, bir butun faoliyat kursatishning shakllanishi analizatorlar 
funktsiyasini qayta taqsimlash bilan kuzatiladi. Harakat analizatorining roli 
ortadi, harakat nazoratida muskul hissieti etakchi ahamiyat kasb etadi. 
Suzuvchining suvni, futbolchining tupni his qilishi va boshqalar. 
M a l a k a n i n g a h a m i ya t i. Jismoniy tarbiyada bilim, ma`lumot 
berishning asosiy mazmuni harakat malkalari tizimini shakllantirish 
hisoblanadi. Maktab, kasb-hunar va akademik litseylar uquvchilari, kolledjlar 
talabalarining jismoniy bilimlari dasturi harakat faoliyatlarining shunday 
tizimini uqitishni nazarda tutadiki, ular haetga, mehnatga, vatan mudofasiga 

---

va sport faoliyatiga hamda turmushning boshqa haetiy faktorlariga 
kompleksli tayerlanadilar. 
Shakllangan harakat malakalarning hajmini oshirish-kengaytirish 
jismoniy faoliyatini barcha turlarda muvaffaqiyatni oshiradi. Inson ongining 
maydoni chegarasiz emas, shu sababli qator harakatlarni boshqarishning 
avtomatlashini darajasigacha olib borish ishni nisbatan engillashtiradi. Ongni 
harakatning har bir elementini nazorat qilish lozimligi bilan uta band 
qilmaydi, aksincha faoliyatni ijodiy bajarish uchun ongni ma`lum darajada 
bushatadi. 
Malakning fiziologik mexanizmi I M Sechenov va I P Pavlovlarning 
ilmiy tadqiqotlari orqali erkin harakatlarni shakillanshining fiziologik 
mexanizmlari ilmiy asoslangan. 
Harakat aktini muskullar bilan bajarishni boshqarish vaqtli aloqalarni 
vujudga kelishi deb uqtirdilar. Shunday ilmiy nazariya asosida birinchi 
tartibdagi shartli reflekslarning, oliy tartibdagi, manipulyatsiyali reflekslar va 
boshqalarning vujudga kelishi haqida fikr bildirganlar. Oxirgi reflekslarning 
ahamiyatiga katta e`tibor berish lozimligi, chunki ular meros bulib nasldan 
naslga utmagan javob reaktsiyalari bilan bog`liqligini uqtirdilar. 
Harakat malakasining shakllanishi jaraeni shartli ravishda fiziologik 
uchfazaga bulinadi, bunda gap harakat faoliyatini qaytarish bilan aynan 
bog`liq bulgan fiziologik fazalar ustida boradi. 
1-faza shartli reflektor aloqalari markaziy nerv tizimi quzg`alish 
jaraenining keng irradiatsiyasi bilan xarakterlanadi. Tashqaridan bu harakat 
faoliyatining tashqi kurinishi (surati) ni yaratilishi bilan ifodalanib aniq 
bulmagan va kupincha keragi yuq harakatlar ham qushilib bajarilishi orqali 
boradi. 
hh-faza 
shu 
bilan 
farqlanadiki, 
quzg`alishning 
ortiqchaliligi 
tormozlanish jaraeni rivojlanishi bilan chegaralanib, markaziy nerv 

---

faoliyatlarining vaqt va fazoda aniqliliga erishish bilan kuzatiladi. Bunga 
harakat faoliyatini nisbatan tug`riroq bajarish, ortiqcha harakatlarni yuqotish 
muvofiq keladi. Ammo quzg`alish va tormozlanish jaraenining uzaro 
takomillashmagan holdagi urin almashishlarining hali etarli darajada emasligi 
harakatlarda ortiqcha zuriqish, muskullar tarangligini oshirib yuborish bilan 
kuzatiladi. 
hhh-faza harakatning dinamik steriotipi shakllanishining tugallanishi 
bilan xarakterlanadi. Bu harakatlarni nisbatan takomillashgan darajada 
bajarilishiga imkon beradi. Malaak yuqorida aytilgan barcha belgilariga ega 
bulib boradi. 
Demak, harakatning dinamik steriotipning vujudga kelishi bilan harakat 
malakasining shakllanishi tugallanadi, ya`ni narv jaraenlari puxta, bir 
maromdagi va aniq tizim asosida vujudga kelgan shartli reflekslarning 
mexanizimi asosida boradi. 
Standart faoliyatlarining harakatlari tizimining fiziologik asosini 
dinamik steriotip deb qaraladi (yulkada yugurish), chunki uning tarkibidagi 
barcha 
harakatlar 
steriotip 
tarzida 
usha 
bir 
xil 
ketma-ketlikda 
takrorlanaveradi. Agarda faoliyat nisbatan steritip bulmagan sharoitda amalga 
oshirilsa, (noteks joyda yugurish) eki kutilmagan uzgarishlar faoliyatning 
samarasi asosiy steriotipni variatsiyalash orqali ta`minlanadi («avariyali 
steritiplar» nazariyasi tajriba oshishi bilan asosiyga rezerv bulgan 
steriotiplarning shakllanishini nazarda tutadi). 
Harakat malakasining shakllanishining fiziologik fazasining harakat 
faoliyatining uqitish etaplari bilan aralashtirib bulmaydi («Ta`limning 
tuzulishi» mavzusiga qarang). Fiziologik fazalar jaraenlar bulib, ular 
organizmda harakat faoliyati orqali sodir buladi. 
Ta`lim (uqitish)ning etaplari bu pedogogik jaraen, uqituvchi va 
uquvchining harakatni uzlashtirish, mustahkamlashdagi uzaro faoliyatlaridir. 

---

Biologik qonuniyatlarni bilish bilan ta`limning shunday metodlari va 
vositalarini tanlash mumkinki, ular malakaning shakallanishini tazlashtiradi 
va osonlashtiradi. 
Harakat malakasi shakllanishining hfazasi harakatni qila bilish (bajara 
bilish)ning belgilari bilan xarakterlansa, hhh faza-oliy tartibdagi qila 
bilishning belgilarini kurish imkonini berishi lozim. 
hhh fazada harakatning avtomatlashuvi sodir buladi. Uning 
qonuniyatlarini bilmaslik ta`lim jaraeni savodsizlarcha tuzish, uni amalda 
shunday shakllashga olib keladi. 
M a l a k a n i n g s t a b i l l a sh u v i v a p l a s t i k l i g i. 
Harakat malakasi shakllanib bulgandan sung uning rivojlanishi davom 
etadi. Agar ratsional takorlash davom ettirilsa unda, malakaning yana ham 
takomillashuvi sodir buladi. Bunda stabillashuvi davom etaetgan malaka va 
uni nisbatan moslashuvchanlik kuzatiladi. Shunday malakani haetdagi afzal 
malaka deb qaraladiki, uagarda turli qarshiliklarga turg`unroq (uquvchiga 
yuqori tempiratura, shovqin va hokazolarning ta`siri), boshqa tomondan, 
etarli darajada moslashuvchan, kerak bulsa uzgaruvchan sharoitda qayta 
shakllantirish (gimnastika mashqlarini boshqa jihozlarda bajarish, chuqurlik 
ustidan sakrashdagidek va boshqalar) imkonini bersin. 
Malaka shakllanishining asta-sekinligi va noteksligi. Harakat 
malakasining vujudga kelishi asta-sekinligi uning fazaliligida aks ettirilgan, 
nisbatan uzoqroq vaqt ichida malaka qator, mayda yangilanishlar orqali 
vujudga keladi. 
Malakaning noteks shakllanishining turt turi mavjud. 
1. M a l a k a n i n g «s a l b i y t e z l i k» b i l a n sh a k l la n i sh i. 
Bu degani, ta`limning boshlanqich etaplarida harakat faoliyatini uzlashtirish 
ancha tez amalga oshadi, keyinchalik uning sifatini yahshilash susut boradi. 
Bu yusindagi malaka shakllanishi engil harakat faoliyatlarini egallash uchun 

---

xarakterli bulib uquvchi faoliyat asosini oson uzlashtiradi, uning detallarini 
uzlashtirish esa nisbatan uzoq davom etadi. 
2. M a l a k a n i «i j o b i y va z u d l i k» b i l a n sh a k l l a n i sh i. 
Bu shuni ifodalaydiki ta`limning birinchi etaplarida malakaning sifat usishi 
ahamiyatli darajada emas. Sung u keskin usadi. Malakaning shu kurinishidagi 
shakllanishi nisbatan qiyin harakat faoliyatini uqitish uchun xarakterli bulib, 
ma`lum vaqt utishi bilan tashqaridan sezilmay tuplanaetgan sifat uzgarishlari 
tuplami, uzining harakat faoliyatini yuqori darajada uzlashtirilganligi 
kurinishida namaen qiladi. 
3. M a l a k a n i n g r i v o j l a n i sh i n i s e k i n l a sh u v i. Malaka 
belgilangan mahorat darajasiga etganda, ikki hil kurinishdagi tezlik bilan 
shakllanishi sodir bulishi mumkin. Malaka qanchalar takomillashmagan 
bulsa, uz navbatida, uni yanada yahshilash uchun shunchalar katta pedogogik 
mahorat va kuch qiladi. 
4. M a l a k a r i v o j l a n i sh i n i n g u sh l a n i sh i («plato»). 
Ushlanishning ikki sababilariga olib keluvchi organizmdagi sezilmas 
darajada boraetgan moslashuv jaraenining borishi. 
-ta`limning notug`ri metodikasi eki etarli darajada rivojlanmagan 
harakat sifatlari orqali kelib chiqadigan sabablar. 
Agarda sabab tug`ri aniqlansa, unda ushlanishni engish undan tezroq 
utish uchun faqat vaqt (birinchi sabab) eki ta`limning vosita va metodlarini 
(ikkinchi sabab) keskin uzgartirish talab qilinadi. Ushlanishning sabablari 
turlicha bulishi mumkin. 
M a l a k a n i n g s u n i sh i. Harakt malakasi barcha shartli reflekslar 
qatori, agarda mustahkamlanib turilmasa sunadi. Sunish malakaning ketma-
ketligiga uxshash ketma-ketlikda eki uning teskarisi tartibida sodir buladi. 
Boshlanishida malakani namoen qila olish hali sifat jihatdan uzgarishga 
olib kelmaydi, lekin uquvchilar uz kuchlariga ishonmay quya boshlaydilar, 

---

ayrim paytlarda bu faoliyatni bajarishda uzulishlarga duch kelinadi. Sung 
harakatlarni aniq defferentsiyalash qobiliyati yuqolaboshlaydi, harakatlar 
oralig`idagi qiyin koordinatsion munosabatlar buzila boshlaydi. Oldin kup 
vaqt sarflab erishilgan texnika ijrosidagi individuallik yuqoladi. Tashqaridan 
bu harakat faoliyatining emonlashuvi bilan kuzatiladi. Uquvchi uloqtirishda 
emon natija kursatadi, gimnastika mashqlarining ijrosida xatolar sodir buladi 
va boshqalar. Mashq qilishning tuxtatib quyilishi bu hodisani yanada sezilarli 
darajada kursata boshlaydi. Nihoyat, uquvchi ayrim qiyin harakatlarni bajara 
olish qobiliyatini yuqotadi. 
Uz navbatida malakaning namoen bulishining sifati (tez yugurish, 
balandroq 
sakrash 
va 
boshqalar) 
tizimsiz 
mashg`ulotlarsiz 
iezda 
emaonlashadi. Lekin harakat malakasi butunlay yuq bulmaydi. Uning asosi 
juda uzoq saqlanishi mumkin va qator takrorlay verishlardan sung tezda 
tikalanadi. Mashq qilmay quyish orqali odam tez, erkin katta kuch sarflamay 
chiroyli suzish qobiliyatini yuqotishi mumkin, lekin u hech qachon uz ish 
qobiliyatini yuqotmaydi. 
Maxsus izlanishlar orqali ( V V Belinovich, 195h) aniqlanishicha, 
kon`kida uchishdek qiyin koordinatsiya talab qilinadigan mashqda 10-1g` yil 
kon`kida turmagan, yurmaganlar bitta mashg`ulotning uzidaeq uzining eski 
malakasini tiklashlari mumkin ekan. 
Harakt malakasi mashqni takorlamay quyish orqaligina emonlaymay, 
harakat sifatlarining darajsini, organizmning funktsional imkoniyatlari 
pasayishi orqali ham sodir etishi mumkin. Masalan, stayerlarning eshi 
kattaligi sababli kislorodni maksimal sarflashning emonlashuvi hisobiga sport 
yutug`i kamayadi. Keyinchalik sportcht qachonlardir yuqori natija kursatgan 
harakat malakasini tula yuqotish mumkin. kari gimnastlar «max» bilan 
bajariladigan texnik jihatdan engil mashqlarni juda osonlik bilan 

---

(perekladina, brus`yada) bajarsalar, halqada kuch bilan bajariladigan 
mashqlarni uddalay olmaydilar. 
M a l a k a n i k u ch i sh i (utishi). Jismoniy tarbiyaning bilim berish 
vazifalaridan biri belgilangan harakat malaaklari tizimini yaratishdir. 
Natijada bir vaqtning uzida eki biri ketin bir necha harakat malakalari 
shakllanib, bir-biriga ta`sir kursatishi mumkin. Fiziolgiya nuqtay nazaridan 
malakalarning uzaro ta`siri shunday jaraenki bir vaqtning uzida eki birin 
ketin koordinatsion strukturasining uzgarishidir (bir vaqtning uzida bir necha 
harakat faoliyatiga uqitish, masalan, darslar seriyasida, bitta darsda eki bitta 
faoliyatni urgatishda boshqasiga ham urgatidilar). Malakalarning uzaro ta`siri 
bir necha turga ajratiladi. 
I j o b i y k u ch i sh malakaning uzaro shunday munosabatiki, unda 
oldin hosil bulgan malaka keyingi yangisining shakllanishiga eldam beradi. 
Jumladan, tennis tupini uloqtirish malakasi granata uloqtirish malakasini 
uzlashtirishni asonlashtiradi. Yangi hosil bulaetgan malakalar haetiy tajriba 
va uqitish natijasida va avval shakllanganlariga tayanadi. Bunda oldingi 
shakllanganlarining tuzilishi jihatidan uxshash elementlari yangisini 
shakllantirishda foydalaniladi. 
S a l b i y k u ch i sh-bu oldin shakllangan malaka yangisining 
shakllanishi jaraenida qiyinchilik tug`dirishi bilan belgilanadi. U uz navbatida 
ta`lim jaraenining chuzilishiga sabab buladi, jismoniy sifatlarning 
rivojlanishini orqaga suradi. Masalan, suvga sakrovchidan, gimnastdan 
sprinter tayerlash eki kurashchidan tennischi tayerlashdek og`ir jaraenni aytib 
utish mumkin. 
Jismoniy tarbiya dasturlarini ishlashda, uquv jaraenini rejalashtirishda, 
yullanma beruvchi mashqlar tizimini tanlashda malakalarining uzaro ta`siri 
munosabati xarakterini urganish va hisobga olish jismoniy mashqlarni 
klassifikatsiyalashda qul keladi. Bunda ijobiy kuchishning foydaliy 

---

effektidan iloji boricha samarali foydalanish va salbiy kuchish elementlaridan 
ogoh bulish malakasi shakllanishi jaraeni osonlashadi.