Jismoniy tarbiya ta`limi. Ametov B

---

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ 
TA`LIM VAZIRLIGI 
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedgogika instituti 
Jismoniy madaniyati fakul`teti 
Jismoniy madaniyat mutaxassisligi 
(5112000) 
 
 
3- D kurs talabas
û
Ametov Bekzod Maksetbay o`g`lining
«Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi» fanidan 
KURS IShI 
Tema:
Jismoniy tarbiya ta`limi va uning 
xususiyatlari 
Bajargan. B.
Ametov
Qobillagan. T. Iskenderov 
NUKUS
-
2015 yil

---

Ðåæà
Ðåæà
Ðåæà
Ðåæà
 1.Kirish 
2. Jismoniy tarbiya ta`limi va uning xususiyatlari 
3.Harakatlarni uddalay olish qobiliyati va harakat 
malakasi. 
4.Harakatni bajarishning oliy maqomi
5. Xulosa 
 6
. 
Adabiyotlar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

K I R I Sh 
Jismoniy tarbiya ta`limi jaraenida «uqitish» muhim urinni egallaydi. Bu 
jaraenda harakat faoliyatini eki uning ma`lum bulagini bajarishga urgatiladi, bu 
harakatni mashq qilish-takrorlash orqali amalga oshiriladi. Ushbu jaraen. Uz 
navbatida shug`ullanuvchida shu harakat haqida nazariy bilimning shakllanishiga, 
jismoniy sifatlarni rivojlantirilishi tarbiyalanishiga olib keladi. Demak jismoniy 
tarbiya jaraenida ta`lim maxsus bilim va harakatni bajara olishni uzlashtirish va uni 
uqvchiga quyishdir, eki jismoniy ma`lumot berishdir. 
Uqitish praktikasida «harakat faoliyati ta`limi», «harakatka urgatish», 
«harakat malakasi», «harakat kunikmasi», «nazariy bilim», «qila bilish», 
«tarbiyalash», «rivojlantirish» va hokazodek atamalardan foydalaniladi. Maqsad 
bitta u ham bulsa, yuqorida qayd qilinganidek jismoniy ma`lumot berishdir.
«Harakat faoliyatini urganish» (eki jismoniy mashqni),-nisbatan qisqa 
pedogogik vazifadir. «Harakat faoliyatini urganish» (eki jismoniy mashqni uqitish) 
atamasi harakat faoliyati aniq bulib uning nazariy bilimi berilgandagina 
qullaniladi. 
Harakat faoliyatining tarkibiga bir necha harakatlar kiradi, undan bu atmaga 
loyiq bulgan «harakatlarga urgatish» iborasi qullaniladi. Harakat faoliyatini 
urgatishda (uqitishda) harakat malakasi shakllanadi, kunikma vujudga keladi, bir 
vaqtning uzida muvofiq jismoniy harakat sifatlari, kuch, tezlik, chidamlilik, 
chaqqonlik, muskullar egiluvchanligi va bug`inlar harakatchanligi rivojlanadi. Shu 
sababli pedogogik jarenda e`tibor aniq bir narsaga, ta`limga (malakani 
shakllantirishga) eki harakat sifatlarini rivojlantirishga qaratilishi lozim. 
Harakat faoliyatini uqitishning xususiyatlari. Harakat faoliyatining uqitish 
jarenida faqatgina bilim berish va tarbiyalash vazifalari qushib hal qilinmay, 
sog`lomlashtirish vazifasi ham hal qilinadi. Hech qaysi umumta`lim predmetida 
bunchalar yaqqol namoen bulmaydigan sog`lomlashtirish vazifasi harakat 
faoliyatini uqitishda erkin namoen buladi. 

---

Jismoniy tarbiya ta`limi va uning 
xususiyatlari
Harakat faoliyatini uqitishda bilim berish vazifalari ham uzini 
xususiyatlariga ega. Uquv materiallarini uzlashtirish jarenining etakchi 
komponenti uquvchilarning aktiv harakat faoliyatidir. Ularning uquv mehnat 
faoliyati hammadan avval potentsial jismoniy kuch sarflashni talab qiladi. 
Uquvchining uquv faoliyatining ayrim qonuniyatlarini bilish insonning ish 
qobiliyatining umummiy qonuniyatlarini hisobga olish kerakligini taqazo 
etadi. 
Ish qobiliyati bir necha faktorlarga bog`liq: 
-avlodidan (ota-onasidan) meros qobiliyatlar
-
haetiy jaraenda tuplangani va aniq ma`lum belgilangan sharoitda 
faoliyatini boshqara olishi usullari. 
Bu faktorlar qanchalar yaxshi rivojlangan bulsa, inson shunchalar katta 
ishchanlik (qobiliyati) ni namone qila oladi.Odatdagi sharoitda inson uzining 
ish qobiliyatining bir qismidangina foydalanaoladi. Zahirasidagi deb 
hisoblangan btoshqa qismi faqat oshirib quyilgan maksimal talablarga javob 
berishda namoen bulishi mumkin. Odatdagidan tashqari tashqi sharoit muhim 
rezerv ish qobiliyatining namoen bulishiga sharoit yaratibgina qolmay, 
odamda qobiliyatni maksimal mobilizatsiya qilaolishni tarbiyalaydi. 
Maksimal mobilazatsiya qobiliyatini rivojlantirish, uz navbatda, sharoitga 
bog`liqdir. Optimal sharoit avvalo, harakat faoliyatini uqitish jaraeniga 
qullaganda ta`lim metodlarini takomillashtirish orqali ifodalanadi. Harakat 
faoliyatini uqitishning boshqa xususiyati h a r a k a t m a l a k a l a r i t i z i 
m i n i shakllantirish hisoblanadi. Faqat harakat faoliyatlari tizimigina 
uquvchi jismoniy tayergarligining xarakterini belgilaydi. Tizimlarning
variantlari juda ham turli tumandir. Uz navbatida ular jismoniy tarbiyaning 

---

yunalishi va uning vazifalariga qarab tanlanishi lozim. Bu tizimlarni belgilash 
usullari u eki bu harakat faoliyatlarini qullashni kup yillik tajribasiga va 
ularning nazariy, eksperimental asoslariga tayanib foydalaniladi. Masalan, 
maktab uquvchilari jismoniy tarbiya dasturidagi harakat faoliyatlari tizimi 
haetiy-amaliyligi printsipiga amal qilingan holda shunday faoliyatlar tanlab 
ajratilganki ularning kupchiligini turmushda, amalietda qullab kelganlar eki 
keyinroq qullashlari mumkin. Tizimning amalietda qullanilishi uchun undan 
bir-birini takrorlaydigan eki ikkinchi darajali bulgan faoliyatlar chiqarib 
tashlangan. Bu jaraenni ob`ektivlashtirib uchun hozirgi kunda matematik 
hisoblash (statistika) uslubiyatidan foydalanilmoqda. Ular erdamida harakat 
faoliyatlari tarkibidagi uzaro bog`liq bulgan va bir biriga uxshash elementlar 
miqdorining xarakteri kuzatilib urganilmoqda. Uxshash elementlar miqdori 
uquvchilar eshi va jinsiy xususiyatlarining chegarasi e`tiborga olinmoqda. 
Masalan, 20 m ga yugurish 60 m ga yugurish bilan solishtirilganda uni 
boshqa harakat faoliyatlari bilan kup sonli bog`lanishlarga ega ekanligi va 
shuning uchun u bolaning rivojlanishi lokamiyatsiyasi (M.A.Godik 
1966)darajasining umumlashtirilgan kursatkichi sifatida qaralishi mumkin 
ekan. Tirmashib chiqish va muvozanat saqlash mashqlari esa boshqa 
harakatlar faoliyatlari tizimiga nisbatan qaram emas. Boshqacha qilib 
aytganda, bu faoliyatlarning ta`siri natijasi boshqa faoliyatlarnikidan yuqori 
eki past bulishi mumkin, shu sababli ular uqituvchilar uchun ishlangan 
tizimga albatta tavsiya qilingan bulishi shart (K D Bakuneno 196u). 
Uchinchi xususiyati ta`limni ikki yunalishda amalga oshirishda harakat
sifatlarini kompleks rivojlantirish bilan aloqadir. 
1) harakat malakasini harakat sifatlarini rivojlanishi bilan bog`liqdir. 
Eng avvalo shu harakat malakasiga oid harakat sifatlari rivojlanadi. 

---

2`) harakat malakasi uchun maxsus xususiyatga ega bulgan harakat 
sifatini rivojlantirish bir vaqtning uzida boshqa sifatlarni rivojlantirishdan 
samaraliroq kechadi. 
Masalan qisqa masofaga .gurishni uqitishda tezlik rivojlanadi, lekin 
tezlik kuchni chidamlilikni va boshqalarni optimal rivojlantirgandagina 
effektliroq rivojlanadi. 
Harakat faoliyatlarini uqitishning samaradorjigi jismoniy bilim va 
jismoniy rivojlanganlik darajasi kursatkichlari bilan aniqlanadi. Bilimlar 
tizimi va harakat faoliyatlarining egallanishini tug`ri tashkillangan pedogogik 
jaraeni albatta jismoniy rivojlanganlik kursatkichlarning oshishi bilan 
kuzatiladi. 
Bilim berish vazifalarining hal qilinishi tarbiyaviy vazifalarning amalga 
oshirilishi bilan organik birlikdadir. 
Ta`limning tarbiyaviy xarakteri haqidagi tushuncha jismoniy 
tarbiyaning asosiy qonuniyalaridan biri tarzida yuzaga chiqmoqda. 
Maxsus tashkillanmagan jaraen sifatida jismonyi mashqlardan 
foydalanish jaraeni hech qanday pedogogik qimmati ega emas, ularning 
tarbiyaviy ta`siri tulaligicha pedogogik jaraenning sifatiga bog`liq. 
Uz davridaek P F Lesgaft muskullarga mashq berish (jismoniy 
mashqga) inson psixikasiga va uning intelektiga ta`sir etishning kuchli 
vositasi deb qaragan. 
Barcha fanlarning uqituvchilari qatori jismoniy madaniyat uqituvchisi 
ham tarbiya jaraenida tarbiyaning barcha elekmnetlari kompleksini uz 
tizginida ushlab turishga odatlanish lozim. Tarbiyaning umumiy vazifalari hal 
qilinishiga uquv fani uz ta`sirini utkazmay qolmasligi mutaxassislarga 
aenligicha qaramasdan, jismoniy tarbiya uchun xarakterli bulgan ayrim 
xususiy vazifalarni ham oldinga suradi. 

---

-J i s m o n i y m a sh q l a r b i l a n sh u g` u l l a n i sh g a o d a t l 
a n t i r i sh. Bu odat ayniqsa, hozirgi zamondoshimiz uchun zarur. Kam 
harakat qilish, organizmga jismonyi yukning kamligi harakat faolligining 
susligini engish muammosini hal qiladi, mustaqil jismonyi mashq bilan 
shug`ullanish mashg`uloti uchun vaqt topishga urgatadi. 
-J i s m o n i y q i y i n ch i l i k l a r n i e n g i sh v a m a r d o n a v 
o r l i k n i tarbiyalash. Kupchilik harakat faoliyatini uzlashtirish ma`lum 
darajadagi xavf, tavakkalchilikni maksimal jismoniy va psixik zuriqishni 
talab qiladi, ahamiyatli darajadagi nagruzkani organizm sarflagan energiyasi 
tiklanib ulgurmagan fonda bajara olishga-chidashga urgatadi. 
-G i g i e n i k m a l a k a va o d a t l a r n i t a r b i ya l a sh . 
Jismoniy mashqlarning samaradorligi asosan gigienik omillardan tug`ri 
foydalanish bilan bog`liq. Harakat faoliyatlarini uqitishning jaraeni ish 
rejimiga rioya qilishni, ovqatlanish, uyqi, tana va badanini parvarishlash, 
kiyim bosh va boshqalarni uz ozoda tutishga urgatishni tarbiyalashni uz 
ichiga oladi 
-u q u v ch i l a r o r a s i d a u z a r o m u n o s a b a t l a r n i t u g` r 
i sh a k i l l a n t i r i sh g a erishish. Chunki harakat faoliyatlarini 
uzlashtirish, takomillashtirish kollektivchilikka tayanib munosabatlarni 
tashkillash emotsionallik bilan aloqador. Shug`ullanuvchilarning, ayniqsa 
turli jinsdagilarning yuqori aloqasi, dustlik, urtoqchilik, ug`il bolalar va qizlar 
orasidagi .qori ahloqiy munosabatlarning shakillanishida bebaho vositasidir. 
-h a r a k a t f a o l i ya t l a r i d a v o m i d a m u s t a q i l l i k n i 
tarbiyalash. Uquvchioarning sport zali eki sport maydonida harakatlanishiga 
nisbatan mustaqillik berish, bir tomondan uquvchilarning uz uzlarini 
boshqarishiga imkon bersa, ikkinshi tomonidan, uz faoliyatiga javobgarlikni 
his qilish uchun sharoit yaratadi, uz harakat aktivligiga ongli munosabatni va 
uni amalga oshirish usulini uylashga urgatadi 

---

-u m u m i y va h u s u s i y t a r b i ya v i y v a z i f a l a r n i h a l q 
i l i sh uqituvchi bilan uquvchini yuqori darajadagi va hususiy aloqasi 
(uqituvchining kommunikativlik komponenti) sharoitida amalga oshiriladi. 
Tarbiya vazifalarini ta`lim jaraenida tulaqonli amalga oshirish uchun 
uni sistemali ravishda b i l i m o l i sh v a z i f a l a r i n i hal qilish bilan 
qushib olib borilmasa, kutilgan natijaga erisha olmaslik amalietida 
isbotlangan. 
-s o g` l o m l a sh t i r i sh v a z i f a l a l a r i harakat faoliyatlarini 
uqitishda jismoniy tarbiyaning barcha vositalarini kompleks ravishda qullash 
orqali xal etiladi. Ta`lim predmetining uzi uquvchiga xos fizik va psixik 
funktsiyalarga intensiv ta`sir bilan bog`liq. 
Ta`lim jaraeni tibbiet kursatkichlariga muvofiq differentsiallashtiriladi 
va u q u v ch i l a r a s o s i y, t a y e r l o v va m a x s u s t i b b i y
guruhlarga ajratiladi. 
Uquv materiali mazmuni va uning uquvchilarga beradigan jismoniy 
yuklamasi ularning eshi, jinsi va jismoniy tayergarligiga qarab qa`tiy d i f f e 
r e n ts i a l l a sh t i r i l i sh i lozim.
Bu 
talabning 
buzilishi 
faqatgina 
uquv 
materialini 
uzlashtirmasligigagina olib kelmay, uquvchining salomatligiga ham katta 
putur etkazishi mumkin. 
Uzlashtirish jaraenining uzida, hatto eng qondali qilib uyushtirilgan 
ta`limda ham, jarohat olish havfi mavjud. Bu tabiiy ravishda, uqituvchidan 
jismoniy mashq bilan shug`ullanish joyini juda ham puxta tayerlash, 
uquvchilar faoliyatini tashkillashtagi uyushqoqlikka rioya qilish va uquvchiga 
erdam berish eki uni xavsizligini ta`minlashga (stroxovka) tayerlikni doimo 
xusherlikni talab qiladi. 
Ta`limning samarasiga tashqi faktorlar (sport anjomlari va jihozlarning 
soz bulishi) sog`lamlashtirish vazifalarining hal qilishi (mashg`ulolot 

---

joyining tozaligi, havo va boshqalar) a h a m i ya t l i d a r a j a d a t a ` s i r 
qiladi. 
Harakat faoliyatlarini uqitishning yuqorida qayd qilingan xususiyatlari 
uqituvchidan psixolfiziologik bilimlarnigina talab qilib qolmay yuqori 
darajadagi anatomo-fiziologik va metodik tayergalikka ega bulishni taqazo 
etadi.