Jismoniy shaxslar daromadlaridan olinadigan soliq

Soliq stavkalari
10 -jadval Jismoniy shaxslardan undiriladigan daromad solig‘i stavkasini dinamikasi
Eng kam oylik ish haqi darajasi	2000 y.	2001 y.	2002 y.	2003 y.	2004 y.	2005 y.	2006 y.	2007 y.	2008 y.
1 barobari	-	12%	13%	13%	13%	13%	13%	13%	13%
2 barobari	15%
3 barobari
4 barobari	25%
5 barobari		25%
6 barobari	36%		23%	22%	21%	21%	20%	18%
7 barobari									18%
8 barobari
8 barobaridan yuqori		36%
9 barobari
10 barobari
10 barobaridan yuqori	40%		33%	32%	30%	30%	29%	25%	25%

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 18 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasining 2007 yildagi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida”gi 532-sonli qaroriga (O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2007 yil 20 fevralda 1110-6-son bilan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasining 2007 yil 31 yanvardagi “Jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliqni hisoblab chiqarish va byudjetga to‘lash tartibi to‘g‘risidagi Yo‘riqnomaga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi 16, 2007-13-sonli qaroriga) hamda Soliq kodeksining 55-moddasiga binoan, 2007 yil 1 yanvardan boshlab jismoniy shaxslar daromadlaridan olinadigan soliq stavkalari belgilandi. (11-jadval).

11-jadval

Jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan soliqning

2007-2008 yil uchun stavkalari

Jami daromad miqdori		Soliq summasi
2007 y	2008 y
Eng kam ish haqining besh baravari miqdorigacha	Eng kam ish haqining olti baravari miqdorigacha	Daromad summasining 13 foizi
Eng kam ish haqining besh baravari miqdoridan (+1 so‘m) o‘n baravari miqdorigacha	Eng kam ish haqining olti baravari miqdoridan (+1 so‘m) o‘n baravari miqdorigacha	Eng kam ish haqining besh baravari miqdoridan olinadigan soliq + besh baravaridan oshadigan summaning 18 foizi
Eng kam ish haqining o‘n baravari miqdoridan (+1 so‘m) va undan yuqori miqdoridan	Eng kam ish haqining o‘n baravari miqdoridan (+1 so‘m) va undan yuqori miqdoridan	Eng kam ish haqining o‘n baravari miqdoridan olinadigan soliq + o‘n baravaridan oshadigan summaning 25 foizi

Jismoniy shaxslarning mehnatga haq to‘lash shaklida oladigan daromadlariga ish haqlari, mukofot pullari va boshqa daromadlaridan soliq belgilangan tartibda ushlanadi. Bunda ish haqidan soliq, soliq solish maqsadlari uchun eng kam ish haqining miqdori yil boshidan e'tiboran, yuqorida aytib o‘tilganidek, ortib boruvchi yakun bilan hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi zararli va og‘ir sharoitli ishlarda band bo‘lgan jismoniy shaxslarning ayrim toifalari uchun, shuningdek tabiiy iqlim sharoitlari yomon joylarda ishlash bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha to‘lovlar bo‘yicha imtiyozlari daromad solig‘i stavkalarini o‘rnatgan. Shuningdek, og‘ir mehnat sharoitlarida ishlash uchun koeffitsientlar (tuman koeffitsientlari, yuksak tog‘lik, cho‘l, suvsiz xududlarda ishlaganlik uchun) ham belgilangan.

To‘lov manbaida soliq solish, to‘lov O‘zbekiston Respublikasi ichida yoki uning tashqarisida amalda oshirilganidan qat'iy nazar, tadbiq etiladi.

Jismoniy shaxslarning ba'zi bir daromadlarini soliqqa tortishda maxsus shartlar mavjud:

• 
  Jismoniy shaxslarga to‘lanadigan dividendlar va foizlarga 10 foizlik stavka bo‘yicha to‘lov manbaida soliq solinadi.
  

Bunda soliq solish maqsadida:

dividendlarga aksiyalar bo‘yicha hamda tashkiliy-huquqiy shaklidan qat'iy nazar, xo‘jalik yurituvchi sub'ektning ustav sarmoyasida ulushbay ishtirokidan keladigan daromadlar kiradi;

foizlarga depozit qo‘yilmalar, qarz majburiyatlari va boshqa qimmatli qog‘ozlardan olinadigan daromadlar kiradi.

• 
  O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 12 maydagi “Imtiyozli shartlarda pensiyaga chiqish huquqini beradigan ishlab chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, lavozimlar va ko‘rsatkichlarning ro‘yxatlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 250-son qarori bilan tasdiqlangan ishlab chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, lavozimlar va ko‘rsatkichlarning 1, 2 va 3-son ro‘yxatlariga kiritilgan o‘ta zararli, o‘ta og‘ir, zararli va og‘ir sharoitli ishlarda band bo‘lgan xodimlarning daromadlarini soliqqa tortish keltirilgan.
  

Bunda yuqorida aytib o‘tilgan fuqarolar toifalaridan daromad solig‘i olish darajasi 25 foizdan oshmasligi lozim. Bunday ishchi va xizmatchilarning daromadlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 1 martdagi «Mehnat qilish sharoitlari g‘oyat og‘ir va zararli, o‘ta og‘ir ishlab chiqarishlarda ishlaydigan fuqarolarning ayrim toifalari daromadlaridan imtiyozli soliq olish to‘g‘risida»gi 72-sonli qaroriga muvofiq imtiyozli soliqqa tortiladi.

Ushbu toifadagi fuqarolarning daromadlarini soliqqa tortish quyidagicha amalga oshiradi:

1. 
   soliq umumiy belgilangan tartibda hisoblanadi (yil boshidan hisobot davri uchun);
   
2. 
   yil boshidan umumiy daromadga nisbatan hisoblangan daromad solig‘ining qismi aniqlanadi:
   

hisoblangan daromad solig‘ining summasi *100%

yil boshidan umumiy daromad summasi

3. 
   agar hisoblangan soliq summasining qismi 25 %dan ortmasa, u holda daromad solig‘i qiymati o‘zgarishsiz qoladi (ya'ni 1-bandda hisoblanganligicha).
   

Agarda hisoblangan daromad solig‘ining qismi 25 %dan oshiq bo‘lsa, u holda 25 %dan ortgan qismi hisoblangan soliq summasidan chegirib tashlanadi (ya'ni imtiyozli sharoitda mehnat qilib topgan daromaddan undiriladigan soliq umumiy daromadning 25 % qismidan oshmasligi lozim). Soliq undirish vaqtida avval undirilgan soliq summasi chegirib tashlanadi (avvalgi davr uchun).

Bunday turdagi soliq to‘lovchilar uchun imtiyozli soliq solish ish joyining sharoitidan kelib chiqib, attestatsiya asosida belgilanadi.

• 
  O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 12 may 250-sonli qarori bilan tasdiqlangan 1-son ro‘yxatning 3-qismi hamda 2-son ro‘yxatining 1-qismida kayd etilgan o‘ta zararli, o‘ta og‘ir, zararli va og‘ir sharoitli ishlarda band bo‘lgan ishlar, xunarlar va lavozimlarda band bo‘lgan ayollarning daromadidan soliq solish. Bunday turdagi ayollarning daromadlariga soliq solish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 17 martdagi «O‘ta zararli va o‘ta og‘ir mehnat sharoitlarida ishlayotgan ayollarning daromadiga imtiyozli soliq solish to‘g‘risida»gi 117-sonli qaroriga asosan 1999 yil 1 apreldan boshlab qo‘llanila boshlangan. Ushbu tartibga asosan soliq solish xuddi yuqorida keltirilgani kabi amalga oshiriladi, ammo uning soliq undirish darajasi 20 %dan oshmasligi lozim.
  

O‘ta zararli, o‘ta og‘ir, zararli va og‘ir mehnat sharoitlariga ega bo‘lgan ishlab chiqarishlarda band bo‘lgan xodimlarning daromadlariga soliq solish “Jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni hisoblab chiqarish va byudjetga to‘lash tartibi to‘g‘risida”gi Yo‘riqnomaga (Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasining Adliya vazirligi tomonidan 2002 yil 14 martda 1110- son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan qarori bilan tasdiqlangan) 1a-ilovada keltirilgan tartib asosida amalga oshiriladi.

Ushbu hujjatga ko‘ra, ishlab chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, lavozimlar va ko‘rsatkichlarning 1, 2 va 3-son ro‘yxatlariga kiradigan o‘ta zararli, o‘ta og‘ir, zararli va og‘ir mehnat sharoitlariga ega bo‘lgan ishlab chiqarishlarda band bo‘lgan xodimlarning daromadlari umumbelgilangan tartibda daromad solig‘i stavkalarining progressiv jadvali bo‘yicha soliqqa tortiladi.

2007 yil uchun jismoniy shaxslardan daromad solig‘ining eng yuqori stavkasi 25 % miqdorida belgilangan. Bunda o‘ta zararli, o‘ta og‘ir, zararli va og‘ir mehnat sharoitlariga ega bo‘lgan ishlab chiqarishlarda band bo‘lgan xodimlarning daromadlari umumbelgilangan tartibda daromad solig‘i stavkalarining progressiv jadvali bo‘yicha soliqqa tortilganda, olinadigan soliq darajasi 25 %dan oshmaydi. Shu bois yuqorida keltirilgan imtiyozli soliq stavkasi zararli va og‘ir mehnat faoliyatlari 1-sonli ro‘yxatning 3-qismi va 2-son ro‘yxatning 1-qismida ko‘rsatilgan ishlarda band bo‘lgan ayollarnigina daromadiga qo‘llaniladi. Chunki ulardan olinadigan soliq darajasi ana shunday mehnat sharoitlarida olingan daromadlarning 20 %dan oshmasligi lozim.

Noqulay tabiiy-iqlim sharoitlari bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha to‘lovlar (ish stajiga ustamalar, baland tog‘lik, dasht va suvsiz tumanlardagi ishlar uchun belgilangai koeffitsientlar bo‘yicha to‘lovlarga) uchun soliq 13 %lik stavka bo‘yicha undiriladi.

Misol. Noqulay tabiiy-iqlim sharoitlarida ishlagan ishchining yil davomida daromadi 540 ming so‘mni tashkil etgan. Noqulay tabiiy-iqlim sharoitlari bilan bog‘liq va belgilangan koeffitsientlar bo‘yicha bo‘lgan ish haqiga qo‘shimcha to‘lov 128 ming so‘mni tashkil etgan.

Ish haqiga daromad solig‘i umumiy belgilangan tartibda soliq shkalasini qo‘llagan holda hisoblanadi va yil uchun 142 ming so‘mdan iborat bo‘ladi.

Noqulay tabiiy-iqlim sharoitlari bilan bog‘liq va belgilangan koeffitsientlar bo‘yicha bo‘lgan ish haqiga qo‘shimcha to‘lov 13 foizlik soliq stavkasi bo‘yicha undiriladi va u quyidagini tashkil etadi; (128000 * 13%) = 16,6 ming so‘m.

Shunday qilib, umumiy daromad solig‘i 142+ 16,6= 158,6 ming so‘m.

• 
  Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan jismoniy shaxslar uchun qat'iy soliq summasini belgilash yo‘li bilan aloxida soliq solish tartibi belgilangan.
  

Jismoniy shaxslar daromad solig‘ini hisoblashning turli tizimlari, ko‘pincha jamlovchi va jamlamaydigan tizimlari qo‘llaniladi. Jamlamaydigan tizimda soliq to‘lovchining har bir olgan to‘lovi ilgari olingan daromadlarini hisobga olmasdan alohida tarzda soliqqa tortilishi mumkin. Bunday tizim 90-yillargacha fuqarolardan daromad solig‘ini olishda qo‘llanilgan: soliq summasi bundan oldingi oydagi berilgan to‘lovlarni va ushbu to‘lovlar uchun ushlab qolingan soliqni hisobga olmasdan har bir oy uchun alohida tarzda belgilanadigan stavkalardan kelib chiqqan holda hisoblangan.

Fuqarolarning daromad solig‘ini hisoblashning bunday tizimi o‘zining afzalliklari va kamchiliklariga ega. Bu tizimning soliq to‘lovchilar daromadlarining, ular to‘lagan manbalarning murakkab hisob-kitob qilinishi, masalan, o‘z xodimlarining daromadlaridan daromad solig‘ini hisoblaydigan korxonaning bunday hisob-kitoblar qilinishini talab etmasligi uning afzalliklariga kiradi. Bunday tizimning soliq to‘lovchi uchun jiddiy noqulayliklar tug‘dirishi esa uning kamchiliklariga kiradi. Chunki bunda yilning natijalariga ko‘ra daromadning murakkab tarzda qayta hisob-kitob qilinishini talab etadigan vaziyat vujudga keladi va qo‘shimcha ravishda katta summadagi soliqni to‘lash zaruriyati paydo bo‘lib qolishi mumkin.

Soliq undirishning jamlovchi tizimida soliqning hisoblashini o‘sib boruvchi yakunga binoan amalga oshiriladi. Bunday tizim yilning aniq sanasigacha olingan daromad summasini, shuningdek, soliq to‘lovchining shu muddatgacha to‘lagan soliqlarning umumiy summasini belgilash imkoniyatini beradi. Shuning uchun faqat bir manbadan daromad oladigan soliq to‘lovchi yilning oxiriga borib daromadining qayta hisob-kitob qilishini va qo‘shimcha soliq to‘lash zarurati bo‘lmaydi.

Soliqni hisoblashning jamlovchi tizimi aksariyat hollarda, jismoniy shaxslardan daromad solig‘ini olishda qo‘llaniladi. Ilova hisob varag‘i har bir daromadni to‘lash paytidagi to‘lovlar manbasi muayyan soliq to‘lovchi uchun yil boshidan beri bunday to‘lovlarning umumiy summasini belgilab beradi. Soliq daromadlarining umumiy summasidan o‘sib boruvchi yakun bo‘yicha hisoblab chiqilgan chegirmalarni hisobga olgan holda hisoblanadi.

Fuqarolar to‘lagan soliqni hisoblashning jamlovchi tizimida xodimga to‘langan to‘lovlarni va ushlangan summalarni aniq hisobga olib borishini taqozo etadi. Aks holda bu soliqning ortiqcha summalarining to‘liq undirilmay qolishiga olib keladi.

Jamlanmaydigan tizimdan jiddiy qiyinchiliklar uchramaydi. Bir davr uchun soliq summasini hisoblash uchun, ushbu davr uchun hisoblangan daromad miqdorini va soliq stavkasini bilish kifoya. Biroq bunda yil davomida daromadlar notekis bo‘lganida soliqlarning ortiqcha to‘lanishiga doir muammo paydo bo‘ladi. Bunday hol mavsumiy ishlarda ishlaydiganlar, shuningdek qalam haqi oladigan ijodiy xodimlarga taa'luqli bo‘ladi. Soliqqa tortish maqsadida fuqarolarning asosiy ish joyidan hamda qo‘shimcha ish joyidan yoki yakka tartibdagi tadbirkorlik faoliyatidan olgan daromadlari farqlanadi. Asosiy ish joyidan daromad deganda, asosiy ish (xizmat, o‘qish) joyi sifatida qabul qilingan, korxona, muassasa yoki tashkilot bilan mehnatga oid va unga tenglashtirilgan munosabatlar o‘rnatgan fuqarolar kalendar yili davomida faqat ana shu korxona, muassasa yoki tashkilotda olgan ish haqi va ish haqiga tenglashtirilgan daromadlar tushuniladi.

Mehnat munosabatlari va unga tenglashtirilgan majburiyatlar deganda, fuqarolar korxona, muassasa, tashkilot bilan tuzgan mehnat shartnomasi (bitimi) asosida muayyan mutaxassislik, malaka, lavozim bo‘yicha ishlashi yoki kooperativga, dehqon (fermer) xo‘jaligiga, jamoat yoki diniy tashkilotga, advokaturaga a'zolik munosabati bilan, shuningdek, xizmat va o‘qish bilan bog‘liq mehnat faoliyati olib borishi tushuniladi.

Yuqorida qayd etilgan sub'ektlardan olingan barcha daromadlar yig‘indisi jami daromadni tashkil etadi.

Fuqaro bir yil mobaynida asosiy ish (xizmat, o‘qish) joyini o‘zgartirsa, u yangi ish joyidagi buxgalteriyaga dastlabki ish haqi olguniga qadar joriy yilda to‘langan daromadlar hamda ushlab qolingan soliq summasi haqidagi ma'lumotnomani taqdim etishi shart. Yangi ish (xizmat, o‘qish) joyi bo‘yicha soliqni hisoblab chiqarish taqvim yili boshidan ilgarigi va yangi ish (xizmat, o‘qish) joyida olingan jami daromaddan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Avvalgi ish joyidan ma'lumotnoma taqdim etilmagan xollarda soliq solinadigan daromaddan eng yuqori stavka, ya'ni 25 foiz bo‘yicha soliq undiriladi. Ma'lumotnoma keyinroq taqdim etilsa, u holda umumbelgilangan tartibda qayta hisob-kitob qilinadi.

Yana shunday xolatlarni ko‘rsatib o‘tish lozimki, masalan, ishchi korxonada yil davomida ishlamasdan ma'lum bir oylarda ishlaydi, vaholanki, qolgan davrda u hyech qaerda ishlamagan.

Demak shunday xolatlarda ishchiniig qaysi davr uchun daromad solig‘iga tortilishidan qat'i nazar, shu davr uchun xarakatda bo‘lgan soliq shkalasi bo‘yicha hisob-kitob ishlari amalga oshirilishi lozim, ya'ni aprel oyida ishlagan — aprel oyining shkalasi, may oyida — may oyining shkalasi bilan hisoblanishi lozim.

Avvalgi asosiy ish joyidagi mehnat majburiyatlarining xodim tomonidan bajarilishi bilan bog‘liq mukofot va boshqa to‘lovlar unga ishdan bo‘shatilganidan so‘ng to‘langan bo‘lsa, mazkur mukofot va to‘lovlar umumbelgilangan tartibda, imtiyozlar qo‘llanmasdan (agarda qonunda belgilangan bo‘lsa ham), ularni to‘lash chog‘ida jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliqqa tortiladi. Bunga korxonada ishlamaydigan pensionerlarga moddiy yordam ko‘rsatilgan holatlar xam kiradi. Bu fuqarolarga to‘langan daromadning hamda ushlab qolingan soliqning umumiy summasi haqida korxona, muassasa, tashkilot bir oy muddatda istiqomat joyidagi davlat soliq xizmati organiga ma'lum qilishi shart.

Asosiy bo‘lmagan ish joyidan olingan mehnat haqi to‘lovlari va boshqa to‘lovlardan jismoniy shaxslar daromadiga solinadigan soliqni hisoblab chiqarish yil boshidan o‘sib boruvchi yakun bilan soliq solinadigan jami daromad summasidan har oyda taqvim yili boshidan, imtiyozlarni qo‘llashlarsiz, umumiy belgilangan (13 %-25 %) stavkalar bo‘yicha (agar bunday daromadlar to‘langan bo‘lsa) daromadlarning to‘lov manbaida amalga oshiriladi. Misollar keltirib o‘tamiz.