1-мавзу: бугунги кун шеъриятининг тамойиллари
Download 1,7 Mb.
|
portal.guldu.uz-HOZIRGI ADABIY JARAYON
|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI FARG’OYANA DAVLAT UNIVERSITETI FILOLOGIYA FAKULTETI O’ZBEK ADABIYOTSHUNOSLIGI KAFEDRASI “HOZIRGI ADABIY JARAYON” FANI BO’YICHA Bakalavriatning B 220100 – o’zbek filologiyasi yo’nalishi talabalari uchun MA’RUZALAR MATNI FARG’OYANA - 2008 YIL Muallif: Qahhorjon Yo`lchiev. Taqrizchi: Sabirdinov A.G`. f.f.d. Mazkur ma’ruza matni O`zbekiston Respublikasi Vazirliar Mahkamasining 2001 yil 16 avgustdagi 343-sonli qarori bilan tasdiqlangan Davlat Ta’lim Standartlari va Farg`oyana davlat universiteti o`zbek adabiyotshunosligi kafedrasining 2008 yil 29- avgustdagi 1- yig`ilish qarori bilan tasdiqlangan ishchi dastur asosida tayyorlandi. Ma’ruza “Hozirgi adabiyo jarayon” fanidan dars o`tuvchi professor-o`qituvchi va o`zbek filologiyasi yo`nalishi talabalariga mo`ljallangan. Ma’ruza matni FarDU o`zbek adabiyotshunosligi kafedrasining 2008 yil ____________dagi __- yig`ilishida muhokama etilgan va tasdiqlangan Kafedra mudiri: Y.Solijonov, f.f.d. 1- MAVZU: KIRISH. FANNING MAQSAD VA VAZIFALARI REJA: Kursning mazmuni, asosiy maqsadi va vazifalari. Kursni qamrab olgan davr va ijtimoiy sharoit. XX asr o`zbek adabiyotining taraqqiyot yo`llari. TANCH SO`Z VA IBORALAR: estetik tamoyil, modernizm, postmodernizm, adabiy jarayon. “Hozirgi adabiy jarayon” fan sifatida doimiy o`zgarib boruvchi, kishidan tinimsiz ravishda yangi asarlarni mutolaa qilishni talab qiluvchi murakkab fandir. Chunki, unda hali siyohi qurimagan roman, qissa, hikoya, esse, ocherk, she’r, poema kabi asarlarni o`qib, badiiyatning mezonlari bilan o`lchash, baho berish va asar yayaratilish jarayonini kuzatish lozim bo`ladi. So`zga, ijodga ozgina bo`lsa-da havasi bor kishi uchun bu jarayon qiziqarli, jozibalidir. Sababi hozirgi adabiy jarayon shu davrda yashab, biz har kuni ko`rib yurgan kishilarning fikr-mulohazalari, kechinmalari, dunyoqarashi, orzu-umidlari, ishonchi, intilishi kabilarni aks ettiradi. O`zing va atrofingdagilar haqida asardan o`qish maroqli bo`lishi tabiiy. Fanning bosh maqsadi hozirgi ijtimoiy muhitda badiiy tafakkurning o`rni, badiiy tafakkur rivoji, estetik dunyoqarash va uning taraqqiyoti haqida ma’lumotga ega bo`lishdir. Mazkur vazifalarni amalga oshirish uchun fanning muayyan vazifasi bor. O`zbek tilida yayaratilayotgan badiiy asarlar bilan tanishish, ularning munosib bahosini berish, adabiy jarayonni kuzatish kabi yumushlar shular jumlasidandir. Hozirgi adabiy jarayon va undagi har bir asar biz hozirgacha o`zlashtirib olgan nazariy qoidalar qay darajada aks etganiga qarab emas, Olloh ato etgan umrigacha yashaydi. Har bir asarga yondashganda, uni ijodkor iste’dodi tabiatiga qaqrab o`rganish, asar betakrorligini o`sha adibga Olloh bergan buyuk ne’mat – iste’dod hosilasi deb qarash kerak. Qolaversa, bunday o`lmas asarlaning umrzoqligi kitobxonlarimizning did – farosatlariga ham bog`liq. Ozod Sharafitdinovning “Ijodini anglash baxti”, Qozoqboy Yo`ldoshevning “Yoniq so`z”, Ulug`bek Hamdamning “Yangilanish ehtiyoji”, A.Rasulovning “Badiiylik–bezavol yayangilik” kabi asarlari, Umarali Normatov, Ibrohom G’oyafurov, Nazar Eshonqul, Xurshid Do`stmuhammad, Bahrom Ro`zimuhammad va boshqalarning adabiy-tanqidiy maqolalari orqali bugungi kunda yaratilayotgan asarlar, adabiy jarayonning harakat yo`nalishi, yechimini kutayotgan muammolari, masalalari bilan tanishish mumkin. Yuqorida nomlari keltirilgan va keltirilmagan bir qancha muallifning betakror fitrati va ularning badiiy asarlarni tushunishga intilishlari, ijodiy qiyofani anglashlari adabiyotimizningulkan yutug`idir.
2-MAVZU: HOZIRGI O’ZBEK SHE”RITINING TARAQQIYOT TAMOYILLARI REJA: Bugungi kun she’riyatiningo`ziga xos xususiyati. Ozodlik va istiqlolga ishonch tamoyili. Dini g`oyalarga, diniy mavzularga qaytish tamoyili. 4. So`z san’at va uning o`ziga xosligi tamoyili. 5. She’riyatda milliy g`oya va milliy mafkuraningifodasi. Tanch so`z va iboralar: tamoyil, milliylik, diniy-ma’rifiy g`oya, so`z san’ati, estetik qadrit. Istiqlol tufayli ma’naviy qadritlarga, madaniyatga, jumladan, so`z san’atiga nisbatan munosabat tubdan o`zgardi. ngi davr nafaqat adabiyotimiz tarixiga, balki zamonaviy adabiy-badiiy jarayonga ham ngicha g`oyaviy - estetik mezon bilan yondoshishni taqozo qiladi. XX asr o`zbek she’riyatiningerk uchun olib borgan kurashi e’tiborga loyiqdir. U ikki bosqichga egadir: birinchisi, asrimizningilk bosqichiga, ikkinchisi esa, oltmishinchi yillarga to`g`ri keladi. Hozirgi o`zbek she’riyatiningma’naviy miqyosi, badiiy, salohiti kundan - kunga o`sib borpti. SHu ma’noda hozirgi o`zbek adabiyotida lirika alohida o`ringa ega. Unda zamondoshimiz qalbida kechayotgan his - tuyg`ularni aks ettirish barobarida, jamitimizninghar bir a’zosida mustaqillikka shukronalik, porloq kelajakka bo`lgan ishonchni mustahkamlashga xizmat etmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimovning«Odamlarda o`zligini anglash, milliy g`urur, orit, o`tmishdan faxrlanish, porloq kelajakni o`z qo`limizga olganimizdan g`ururlanish kabi tuyg`ular kamol toppti, ularningbugungi va ertangi ishonchi ortib borapti», - degan fikr bugungi she’riyatga ham tegishlidir. Bu kun she’riyatiningtabiati va uningzamiridagi falsafiy g`oyani ochib berish, uningetakchi g`oyaviy - badiiy tamoyillarini aniqlash, o`zbek she’riyatiningistiqboldagi taraqqiyotini ham oldindan belgilashga imkon beradi. Ma’lumki, ijtimoiy hayotda kechayotgan evrilishlar birinchi navbatda lirikada aks-sado beradi. Bu narsa uningtamoyillarini ham belgilaydi, Bugungi adabiy jarayonda to`rt tamoyil etakchilik qiladi. Birinchi navbatda, O`zbekistonningmustaqillik maqomiga ega bo`lishi bilan milliy uyg`oyanish g`oyalari balqib turgan she’rlarga alohida e’tibor berish lozim bo`ladi. Biz Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Rauf Parfi, SHavkat Rahmon, Oydin Hojieva, Halima Xudoyberdieva, Jamol Kamol, Usmon Azim, Azim Suyun, Gulchehra Nurullaeva, Muhammad YUsuf, Xurshid Davron, Iqbol Mirzo, Zebo Mirzo, Xosit Rustamova kabi shoirlarningngi she’rlarida kitobxonni ngi tarixiy voqelikni his qilishga, ngilanish va poklanishga chorlovchi g`oyalarni ko`ramiz. Bu g`oyalar avvalgidek hayqiriqlar tarzida baland pardalarda aytilgan, ammo yurakka etib bormaydigan so`zlar bilan tarannum etilgan emas. Aksincha, yurak qa’ridan, yurak qonlariga qo`shilib chiqqan, shuning uchun ular boshqa yuraklarga ham etib bordi va bormoqda. SHu tarzda xalqni - mustaqillik yo`liga chiqib olgan xalqni uyg`oyatuvchi, unda milliy g`urur, istiqlol va istiqbolga ishonch tuyg`ularini ardoqlovchi she’rlar bugungi adabiy jarayondagi birinchi va etakchi tamoyil hisoblanadi, Ikkinchi tamoyil dini g`oyalarga, diniy mavzularga qaytish tamoyilidir. Totalitar tuzum va uningmafkurasi milliy respublikalar xalqlariningtarixidan, madaniyati ildizlaridan ma’rum etibgina qolmay, diniy an’analari va urf-odatlarini ham payhon qilib tashladi. Diniy madaniyat o`rniga bu xalqlarga berilgan markscha-lenincha-ta’limot esa ular imkonini salomat olib qololmadi. So`nggi yillarda dinga erkinlik berilishi,islom ta’limotiga oid ilmiy ommabop asarlarningpaydo bo`lishi va boshqa tadbirlar natijasida o`zbek she’riyatida islom asotirlari vag`oyalari bilan sug`oyarilgan she’rlar paydo bo`ldi. Abdulla Oripov «Haj daftari» va «Hikmat sadolari» turkumi bilan XX asr o`zbek she’riyatiga diniy-ma’rifiy g`oyalarni birinchi bo`lib olib kirdi. U Rabg`oya`ziyning«Qissai Rabg`uziy» asari va Ismoil Buxoriyning«Hadis»larini o`rganish, «Qur’oni karim»ni o`qish asosida ularda bayon qilingan diniy-ma’rifiy g`oyalar butungi yosh avlodni yuksak insoniy madaniyat, imon va e’tiqod ru’ida tarbilash mumkinligini zukkolik bilan sezdi. SHoir ellik she’riy hadisni o`z ichiga olgan «Hikmat sadolari» turkumida diniy manbalardan o`rin olgan syujetlar, hikmatlar va orzulardan samarali istifoda qilgan holda kishilarni poklikka da’vat etuvchi, ular qalbiga ezgulik urug`larini sepuvchi va hidot yo`liga etaklovchi lirik qahramon, XX asr o`zbek she’riyatiningetakchi qahramonidan shu bilan farqlanadiki, u avvalo Tangri ta’loningmavjudligiga ishonadi, ishonibgina qolmay, bu dunyodagi barcha voqealar uningamri bilan yuz beraetganiga qanoat qiladi va har bir odam orttirgan gunohlari, sodir etgan jinotlari uchun oxiratda jazolanishiga shubha qilmaydi, U o`zidagi ana shu ishonchni boshqalar qalbiga ham singdirishni o`ziningmurod-maqsadi deb biladi: U senga ko`rsatdi hidot yo`lin, YUrg`il yo yurmassan, o`zingbil, inson. Balki sen tutgaysan Iblisningqo`lin ratgan Xoliqqa barchasi ayon. Pishqirgan daryoningsohilida gar, Tashnayu zor qilsang, aybdor o`zing. Boshingga nogohon balolar yog`ar, Labingdan uchgan chog` jaholat so`zing. Bu borada Abduvali Qutbiddin ham samarali ijod qilapti. U o`z g`oyasini g`ayri-tabiiy usul, g`aroyib manzaralar, tasvirlar zamiriga singdiradi. Sirtdan qaraganda uningtashbehlariga yuklangan fikr, tuyg`ular ko`ngil ko`zida aks ettan mutlaqo noreal, tushdagi kabi tartibsizlikday ko`rinadi, Lekin chuqurroq mushohada qilinsa, uningmohiti anglashiladi. CHunki diniy qarash falsafa ob’ekti real hayot emas, inson ruhiti, ruhiy hayot, boqiy dunyodir. Zeroki shunday ekan, tasvirningg`ayria tabiiy bo`lishi hayron qolarli hol emas. Biroq gap tasvir va tashbe’larningrealligida emas, uningzamirida yotgan fikr hamda uningmohiti muhimdir. Bu holni A.Qutbiddinning«Imon» degan she’rida ko`zatish mumkin: Tush ko`rdim, zulmat o`rmonini qa’ri. Boyo`g`li qizlari terurlar chanoq. Yo`lbarsday sochadi tegraga qa’rin, Umr manzil ko`rib bebosh, beadoq. Tush ko`rdim, ufqningayollari o`ynar, SHamol siynasida entikar xayol. lpiz beshiklarida tongni tebratar, Bo`yrada lpizlar undirgan ayol... «Imon» so`zi, tushunchasi, obrazi kabi mumtoz she’riyatimizningboy merosiga Abduvalida havas kuchli. Buningquvontiradigan bir jihati ulkan va ulug` merosga shoirningmunosib vorislikka intilishida, borliqni anglash va talqin qilishda tasodif bilan doimiylikni farqlab ish ko`rishidadir. Bugungi o`zbek she’riyatida ko`zga tashlangan uchinchi tamoyil adabiyotningso`z san’atligi, uningo`ziga xos xususiyatlari bilan bog`liq, Oybek yosh kitobxorxlarga murojat etib, ularga she’riyatni sevish, undan bahramand bo`lish lozimligini ta’kidlar ekan, bunday yozgan edi; «She’riyat dunyosi, mo`jizasiningsehrli kuylari, bahor shabadasi kabi, sizningqalbingizga enggo`zal inson husnini beradi, nafis zavq bag`ishlaydi. SHe’riy va muzika dunyosida xulqingiz nozik go`zallik, chuqur hissiyot kashf etadi. Taassuflar bo`lsinki, sovet davrida she’riyatningana shu, bahor shabadasi kabi, inson kalbiga enggo`zal inson husnini vazifasini ado etishga ramadi. U grajdanlik g`oyalari deb atalgan zalvorli yukni ko`tarishdan nariga o`tmadi. She’riyat bunday og`ir yuklardan bir qadar ozod bo`lgan hozirgi davrda endi o`zining birlamchi vazifasini bajarishi kishilar qalbiga nazokat va nafosat gullarini sochishi, tuyg`ularini tarbilashi, zavq-shavq bag`ishlashi lozim. Bu borada M. YUsufning«Ishq kemasi», E. SHukurovning«Sochlari sumbula sumbul» H. Ahmedovaning«Tungi marvarid gullar», H. Asqarning«Tongningbedor ko`zlari» to`plami va yoshlarningqator she’rlari misol bo`le oladi. To`rtinchi tamoyil sof milliy xususiyatga, ’ni millat ruhitiningbor ko`rinishi, o`z ifodasini topgan she’riyatningyuzaga kelishi. Milliy mustaqillikningijtimoiy-siyosiy ko`rinishi bu milliy mafkura bilan xarakterlanadi. Milliy istiqlolningasosiy shartlaridan biri mafkuraviy mustaqillikdir. U o`zida millat taraqqiyotiningg`oyaviy yo`nalishini aks ettiradi. Mafkura o`z mazmuni va mohitiga ko`ra ham ngilayotgan jamitningyo`nalishini, uningqiyofasini belgilab beradi. Milliy mafkura taraqqiyotida milliy an’analarga, qadritlar, madaniy merosiingahamiti katta CHunki mafkuraningmilliylik xususiyatlari xalqningan’analari va qadritlaridan kelib chiqadi. Mafkura konsepsisi esa xalqningtarixiy rivojlanishidagi tajribalarini asos sifatida qabul qiladi. Bu o`rinda esa milliy an’analar va qadritlar millat mafkurasiga ham mo’it, yo`nalish, mazmun va shakl beradi. SHu boisdan ham milliy mafkura taraqqiyotini milliy an’analarsiz tasavvur qilib bo`lmaydi, Bu borada lirika katta rol o`ynaydi va o`ynapti. Bunga SHavkat Ra’monningshe’riyati qqol misol bo`ladi. Uning«Bo`sag`a» she’rida quyidagi satrlarni o`qish mumkin: Panoh so`radimmi borimni echib, o`zni urdimi yo biron eshikka? Qaltis lahzalarda orimdan kechib, Kirdimmi sichqonlar kirgan teshikka?! qaltis la’zalarda sinalar paytim dunyoningko`ziga qaradim qattiq... Bu o`rinda ajdodlarimizga xos bo`lgan insoniyg`urur, jo`mardlikni anglab olish qiyin emas, ’ni katta insoniy qadritni. Uning«Eski she’r», «Turkiylar», «SHarhi hol», «Tariqat» kabi she’rlari ilgari surilgan fikrlar milliyg`oya va milliy mafkuraningshakllanishiga xizmat qilishi shub’asizdir. SHarq she’riyatida yaratilgan «Arbain» larda avval hadisntngarabcha, forscha yoxud turkiy tarjimasi keltiriladi. Keyin nasriy bayoni beriladi. A. Oripovda esa hadisningasl shakli keltirilmay o`zi berilaveradi chunki gap shaklida emas, mazmun va mohitdadur. Bugungi she’riyatga A.Oripov « Haj daftari » va « Hikmat sadolari» turkumi bilan hozirgi o`zbek she’riyatiga diniy mag’rifiy g`oyalarni birinchi bo`lib olib kirdi. Mag’lumki insonni yomon illatlardan forig` bulishga dag’vat etish insoniy yulga yullashdir. Insoniy illatlardan biri g`iybatdur. A. Oripov xuddi shu holatni «g`iybat » she’rida aks ettiradi. Yulningkanorida- shundoq sarxadda O`limtik er edi Allaqanday zot. Nogox Rasulullox boqib xayratda, Jabroilga dedi:- bu kimdir, xoyxot! Jabroil aytdikim:- Bunda xar kimsa, Jazosin olgaydur qilmishiga xos O`limtik eguvchi bul banda esa, Umrini g`iybat bilan o`tkazgan xolos. A. Oripovningto`plamidan joy olgan boshqa she’rlari xam shunday xususiyatga egaligi bilan ngi tamoyil kasb etadi. YOsh shoirlardan biri Abduvali qutbiddin xam islomiy yulida tag’lay sherlar yozgan. Uningsherlarini maxsus tayyorgarliksiz mag`zini chaqish qiyin. Bu uchun mag’lum darajada islomiy bilimga ega bulmoqdarkor. Sirojiddin Saidningaksarit she’riyati xam islom asotiri va g`oyalari ruhida yozilgan. U «Dunyo masali» nomli sherida shunlay yozadi: Ranju g`am azaldan barobar kelur, Alar bir-biriga birodar kelur. Nechun sevinchlaringbir xil, ayo, Dune , Nechun armonlaringbunchalar rangin? Degan savol qo`yr ekan, insonlarningtutgan ishidan hayron buladi. ’ni xoru zabunlikda qolgan insonlarga ko`makka o`z jinsi emas, sut emizgan jayronlar kelganidan, insonlarningbadbinligidan kuyunadi. SHoir buningsababini, albatta, o`zi biladi. SHeg’rxonningesa mag’lum islomiy bilimga ega bo`lmasdan anglashi qiyin. O`zbekiston xalq shoiri X. Xudoyberdieva milliy g`oya va mafkurani o`zgacha idrok etadi va ko`radi. Uningshe’rlarida ayollar siymosi ularningjamitdagi pesh qAdam o`rinlarda ekanligini o`z sherlarida aks ettiradi. Ayollrningbadiy siymosini tarixiy ildizlardan o`zmagan xolda chizadi. Uayolni bexad ezozlaydi, unga kata ishonch bildiradi: Ayol- olov, ayol-gul, Sochlar- arsloniy yollar, Ishqda yonmay bo`lsa qul Xayf- ey, olov ayollar Umuman olganda she’rdagi xalqona oxangmilliy jozibadorlikni yuzaga keltirsa, zamiridagi fikr milliy mafkurani tag’minlaydi. NAZORAT UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1. Butungi kun talabi adabiyotga qanday yondoshishni taqozo qiladi? 2. Bugungi kun she’riyatiningtabiati qanday? 3. Ijtimoiy hayotdagi evrilishlar birinchi navbatda nimada (qaysi janrda) aks-sado beradi? Totalitar to`zim mafkurasining salbiy ta’siri nimalarda ko`rinadi. Bugungi she’riyatda nechta tamoyil etakchiik qiladi? Milliyg`oya va milliy mafkura nima? Uningshakllanishida she’riyat qanday rol o`ynaydi? FOYDALANILGAN MANBAALAR: Solijonov Y. Romanningoydin yo`li. “SHarq YUlduzi” 2004 y. 1-fasl. Solijonov Y . Nutq va uslub. 2002. Solijonov Y. Olimningolami. Solijonov Y . SHoir ko`p, ammo she’r-chi? “O`zAS”. 18.07.2003 y. Ochilov E. Siz she’r aytasizmi? “O`zAS”. 17.09.2004 y. N.Rahimjonov. Mustaqillik davri o`zbek she’riyati. 2007 J.Kamol. Lirik she’riyat. T., 1980 H.Karomatov. Qur’on va o`zbek adabiyoti. T., 1993 B.Norboev. Istiqlol va iste’dod. T., 1996 .Qosimov, Uyg`oyanish sadolari. T., 1991 I.G`afurov. Lirikaningyuragi. 1982 13. www. Adiblar uz. 14. www. Ziyo istagan qalblar uchun.uz. 3- MAVZU: HOZIRGI O’ZBEK SHE’RIYATIDA HIS-TUYG’U VA G’OYAYA BIRLIGI Reja: His-tuyg’u va g’oya birligi tushunchasi. Tuyg’u va fikr birligini ifodalovchi vositalar. Badiiy mukammallik namunalari. Tanch so’z va iboralar: his-tuyg’u va g’oya birligi, matn badiiyligi, ta’sir kuchi, estetik quvvati, tasviriy vositalar, she’riy kompozitsiya. His-tuyg’u va g’oya she’riy mazmun va she’riy shaklning tarkibiy qismlari sifatida doimiy ravishda she’riy asarda bo’lishi talab qilinadi. Rus tanqidchisi N. A. Dobrolyubov ham she’r uchun uchta xususiyat: go’zallik, ezgulik, donolik bo’lishini ta’kidlaydi. Bu erdagi go’zalik bevosita his-tuyg’u, ezgulik va donolik g’oya, mafkura bilan bog’liq jihatdir. Demak, she’ritdagi his-tuyg’u va g’oya tabiiy holda bo’lishi kerakligi haqida olimlarimiz bitta fikrga egalar. Muayyan element, obraz to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’lish uchun she’rda g’oya va his-tuyg’u mutanosibligi saqlanishi lozim. Agar ulardan biri oshib ketsa, yoki kam bo’lsa, matn badiiyligi, ta’sir kuchi, estetik quvvati yo’qoladi. Shuning uchun unga doimo e’tibor qaratiladi. Bir davrlar bo’lganki, unda she’rda g’oyaviy element ustun bo’lishi talab qilingan va she’r ijtimoiy ko’rinish olib, ma’lum g’oyani targ’ib qilish uchun davralarda baralla ovozda o’qilgan. Jumladan, o’tgan asrning 20 yillaridan saksoninchi yillarigacha sobiq ittifoq hududidagi xalqlar adabiyotida sovetlar mafkurasi birlamchi bo’lishi shart qilingan. Bu kabi hodisa XX asrning 30 - 40 yillarida Germaniyada ham yuz bergan, fashistlar o’z g’oyalarini targ’ib qilishlari uchun badiiy asarda g’oya yetarchi bo’lishini talab qilishgan. Aslida esa she’r insonning tabiiy e’tiyoji. Unda inson yashaydi. Inson esa his etishga, fikr yuritishga moyil. Busiz yasholmaydi. Bularni bari u o’ziga xos tarzda amalga oshiradi. SHuninguchun barcha shoirlarda ham his-tuyg’u va g’oya birligi bir ‘il chiqavermaydi. Bu shoirningistedodiga bog’liq hodisa. U nazorat qilib bo’lmaydigan, ammo kuzatsa, bo’ladigan ijodiy jarayondir. Biz shoirlarimiz asarlarini mutolaay qilarkanmiz. Ularda umumiylik va turli o’ziga xoslikka ega g’oya va his-tuyg’ular mavjudligi ko’zga tashlandi. Ma’lumki, badiiylik, tasviriy vositalar, she’riy kompozisi zamirida shoirningbosh g’oyasi yotadi. Matndagi boshqa unsurlar, yordamchi g’oyalar va boshqa poetik elementlar ana shu g’oyaningto’la qonli ochilishiga xizmat qiladi. Bu she’ritda lirik kompozion butunlik deb ataladi. Kompozion butunlikda albatta his-tuyg’u ham etakchi vazifa bajaradi. H.Xudoyberdieva, O.Hojieva, Xurshid Davron asarlaridagi umumiylik ularning g’oyaviy mavzusida ko’rinadi. Derli Har uchala ijodkorning80- yillarningso’ngi, 90 -yillaridagi she’rlarida ozodlik, milliy ‘urlik, mustaqillik, shaxs erki, qatag’oyan, vatan ishqi kabi g’oyaviy mavzularda yozilgan ko’plab she’rlar uchraydi. Lekin Har biri uni o’zicha his etadi va o’ziga xos fikr yuritadi. Jumladan, O’zbeksiton Xalq shoiri ‘.Xudoyberdieva ijdodida ngi sifat o’zgarishlar kuzatiladi. Unda oldingi davrdagi kabi obrazlar tizimi, musiqiylik, mayinlik o’rnini keskin fikrlar, kurashchan tuyg’ular egalladi. O’tgan asrning yetmishinchi yillarida iste’dodli shoiramiz murosasozlik, taqdirga va mavjud imkonitga ko’nikish bilan quyidagilargi yozadi: Insof bilan aytsam, umr ko’ngilli o’tar, Qish qorlari ‘ech narsani ketmadi yopib. Ishqmi, uni men to’satdan yo’qotdim kecha, Hechqisi yo’q erta birov oladi topib. 1 SHoira ijodidagi ana shu xususiyat o’rnini to’qsoninchi yilllarda keskin kurashchanlik egallaydi. Bu kurashchanlik g’oyada ham, tuyg’uda ham qqol ko’zga tashlanadi. Ulkan vazifalarni tezroq ado etish, milliy o’zlikni anglash g’oyasi va bu bilan birga milliy kamsitilishga qarshi kurash vazifasini shoiramiz o’z zimmasiga olishni so’raydi: Soviy-soviy muzlagan dil muzliklarim, Eriy boshlab so’z ochmoqda so’zliklarim, Qaytsa, qaytmas bo’lib ketgan o’zliklarim Turk, turonni ko’tarmoqni o’zimga ber. 2 Avvalgi she’rga e’tibor qilinsa, «qish qorlari» bilan uni yopmoqchi, ‘atto ishqini yo’qotdi, ‘ech kimi yo’q, ertaga kimdir uni topib olishidan umid qilib, boriga ko’nishga tayyor turgan ayol tasvirlangan. Keyingisida esa, «dilidagi muzliklari» eriy boshlayotagan va uningortidan so’zliklari so’z ayta yotgani, Turklik, turonlik xususiyati va or-nomusini ko’tarishga tayyor kurashchan, tog’ni talqon qiladigan ayol obrazi berilgan. Bu o’quvchiningyodiga, eri vafot etib yurt boshqarish boshiga tushgan va eronliklarga qarshi mardonavor kurashgan To’maris momo obrazini yodga soladi. Dar’aqiqat, shoira she’rlaridagi shiddat, keskinlik, mardlik va milliy g’urur g’oyalari vatanga mu’abbat tuyg’usi, onalik, farzandlik mu’abbati bilan yo’g’rilib o’zgacha sifat kashf etgan. Unda g’oya ortib ketgan yoki tuyg’u bo’rtib turgan hamda g’oya va his-tuyg’u mutanosibligi buzilgan alomatlar sezilmadi. To’g’ri, ba’zi joylarda ‘ijo ortishi yoki kamroq bo’lishi uchraydi. Ammo, bu ham shoiraning ijodiy usullaridan biridir. ___________ 1. H. Xudoyberdieva. Bu kunlarga etganlar bor. Saylanma. 100-bet 2. O’sha manba. 472-bet. Keskin tuyg’u va kurashchan g’oya so’zdan, gapdan ortib unga bo’ysunmay qoladi. Ba’zida esa kamayib ketadi. Bu shoira ru’itidagi o’zgarishlar bilan bog’liq jarayon bo’lib, she’rningbadiiy qimmatini oshiradi xolos. SHuninguchun ovoz chiqarib o’qilganda unday she’rdagi texnik kamchiliklar bilinmay qoladi, she’rdagi nutqiy ritmika o’z izida ketaveradi. She’r qamrovi zamonlarga teng, g’oyat ulkan hayot haqiqatini, o’zgarishlarni, ngicha fikrlashni aks ettiradimi yoki shoirning-- lirik qa’ramonningbir la’zalik kechinmasini, jo’shqin to’yg’usini ifoda etadimi, bundan qatoin nazar chinakam badiiy asar sifatida tan olinar ekan, unda albatta poetik g’oya shaydi. CHunki poetik g’oya oshiqningbor-yo’g’i bir necha misraga sig’dirilgan va singdirilgan bo’ladiki, uni o’qigan yoki eshitgan kishi beixtiyor shoirningiste’dodi oldida bosh egadi. Masalan, ‘alima Xudoyberdievaningquyidagi misralarini olib ko’raylik: Onaginam! Dorilomon kunlar keldi, shafaqlari ol, Qayon boqsang, shaylanishlar va sozlashlar tor. Olcha gulin ko’zlaringga surtasan be’ol. «Bu kunlarga etganlar bor, etmaganlar bor».2 Mazkur satrlardagi so’nggi xulosa -- «Bu kunlarga etganlar bor, etmaganlar bor» she’rningasosiy poetik g’oyasini tashkil etadi. U bir necha vazifalarni o’zida mujassam etmoqda. Dastlabki o’rinda bugungi dorilomon kunlarni ratishga xissa qo’shgan, lekin uningmevasidan tatib ko’rolmay vafot etganlar xotirasini yodga olish va ularni qadrlashni ta’kidlasa, ikkinchi ma’nosi bugungi farovon kunlar osonlik bilan qo’lga kiritilmaganligi, uningqadriga etish va kelajak avlodga nimadir qoldirish g’oyasi ilgari surilgan. O’z navbatida bu shoiraningtuyg’ulariningxotirasi, onasi va uningkechinmalari, hayotiy xulosalari hamdir. Undan tashqari shoirningiste’dod kuchi bilan asosiy g’oya estetik kuch va emosional ta’sir etish quvvatiga ham ega bo’lptiki, bu g’oya bilan his-tuyg’uningmutanosibligiga yorqin misol bo’ladi. «Bu kunlarga etganlar bor, etmaganlar bor» satri o’quvchiga yorqin fikr va chuqur lirik kechinma bermoqda. O’quvchi dilida o’tgan mashaqqatli kunlar, iztirobli daqiqalar va xo’rlangan tuyg’ular g’alabasi sifatida yoqimli kechinma o’yg’oyanadi. hozirgi o’zbek she’ritida poetik g’oya va his-tuyg’uni go’zal lirik obrazlar, badiiy sanoatlar, stilistik usullar va tasviriy vositalar orqali ifodalash kuchaydi. Ayniqsa, his-tuyg’uningkuchligi va g’oyaningkeskin qo’yilishi o’xshatish va tire yordamida ochilishi ko’plab ijodkorlarda uchraydi. Xurshid Davron «Kun sovidi» deb boshlanuvchi she’rida «Oy – bevaningchorasiz dardi, Bolakayningkir ko’ylagi -- tong», «CHinor sig’mas – er qilar torlik» degan his-tuyg’u va g’oyaga boy misralar bor. Qa’ramonning«ko’ksidan qayg’u ketmaydi.» Oy mumtoz she’ritimizda go’zallik timsoli sifatida talqin qilinadi. Tongesa bokiralik ramzi. CHinor uzoq umr belgisi. Lekin bu erda shoir ngi estetik dunyo qarashini va his-tuyg’ularini biz ko’nikkan vositalarni boshqacha tarzda qo’llash orqali ifodalamoqda. SHuninguchun unda g’oya va g’amgin tuyg’ular ta’sirli, esda qolarlidir. Tasviriy vositalardan foydalanish Oydin Hojievaningijodida ham o’z o’rniga ega: 1. H. Xudoyberdieva. Bu kunlarga etganlar bor. Saylanma. 25-bet Qizarmaslar – yuzlariningqizili yo’q, Tiyilmaslar – insof degan tizgini yo’q. Yugurgani – somonxona buzoqboshlar, Asli odam, naslin so’rsang’ayvon bo’lgay. 1 Bu satrlarda ikkiyuzlamachi, vijdon, or-nomus, insof kabi insoniy fazilatlardan uzoq turadigan, ma’naviy qashshoq kishilarningportreti chizilgan. SHoir ularga nisbatan munosabatini, g’azabini, fikrlarini qisqa, lekin to’q satrlar orqali bermoqda. Boshqa bir she’rida shoira me’natkash ayol tasvirini mo’irlik bilan ratib, me’natsevarlik g’oyasini va bu faoliyatdan olgan ichki kechinmalarini badiiy ifodalar orqali ochib beradi: «Sichqonquloq» bo’lgan lpiz intizor -- Go’dakday suykalar etaklariga. Oshiq yigit kabi shamol baxtiyor -- Lab bosar sochiningo’rmaklariga. ... Eshilgan ipakday dalalar mayin Uyqular o’chadi! Xush kelding, ko’klam! Erga qadamlari tushgani sayin Ildiz ota boshlar Inson o’zi ham! 2 «Lolaxonga» deb atalgan ushbu she’rda mustaqillik davridagi ijtimoiy hayotda fa’l bo’lgan fidoiy shaxs obrazi berilgan. Ayoz shamolidan ‘atto er ham junkikib ketadi. Kun ham erinibgina chiqadi. Oyog’iga muzday etigini kiyib nozanin dalaga chiqadi. Qulog’iga sirg’alar taqar, surmadan ko’zlar qora, soy bo’yidan o’tsa ‘atto jiydaday bu qiz an’or ham yo’rg’alab qolar. Barmog’idan tok barglariga kurtaklariga hayotbaxsh nur o’tadi. Bu go’zal va me’natkash ayolni ko’rganini bodom og’zidan gullab qo’di. Bu poetik tasvirda bugunningayoli va uning’is-tuyg’ularga to’la qalbi, ratish, obod qilish ishtiyoqi o’quvchi diliga ham ratish, me’nat qilish g’oyalarini solmoqda. O’quvchiga go’zallikni anglash va his etishni o’rgatadi. Bu erda his-tuyg’u va g’oya o’zaro mos kelmoqda, bu xususiyat o’quvchi qalbiga estetik zavq beradi va axloqiy tarbi, she’rningma’rifiy a’amitini oshiradi. SHu erda mazmunningma’rifiylik va estetiklik belgilari namoyon bo’lmoqda. Ko’plab she’rlarda badiiylik yoki g’oyaviy etishmasligi oqibatida engxshi poetik topilmalar, obrazlar badiiylik kasb etmaydi. Ushbu she’rda esa shoira dunyoni obrazlar orqali, metaforik ko’radi. «Sichqonquloq» lpiz nozaniningko’ylagi etaklariga suykalishi, shamol esa oshiq yigitdan uningsochlariga lab bosishi zamirida lirik qa’ramonningsevgiga to’la vujudi va baxtiyor hayoti haqida ma’lumot beradi. Bunday inson o’zini jamit uchun, insonlar farovonligi uchun baxsh eta oladi. CHunki uningqalbi mu’abbatga, me’natdan ba’ra olishga mushtoq. Nozik oyog’iga qo’pol etikni kiyshi ham shunda dalolat bor. Aslida u 1. Oydin Hojieva. Pano’im. 1998 yil. 91-bet 2. O’sha manba 98-bet. ham boshqalarga o’xshab, faqat maishiy hayot bilan cheklanib qolib, o’z yoriga manzur bo’lsa ham ‘ech kim uni ayblamaydi. Ammo uningqalbi, vijdoni to’la qonli shashga, insonlar uchun me’nat qilishga, o’z ro’at-farog’atini o’zgalar uchun qurbon qilishga baxsh etilgan. Bu bugungi kunda uncha-muncha ayol tugul zabardast erkaklarning’am qo’lidan kelmadigan fidoiylikdir. O’z baxtini o’zgalar farovonligiga baxshida etish. So’ngbunda o’zi hissiy lazzat tuyishi chin insoniylik baxt ekanligi she’rningso’ngi qatorlarida anglashilmoqda: «Ildiz ota boshlar Inson o’zi ham!» Ildiz otish bu shashni. Meva berishni, shu erga egalik qilishni anglatadi. Bu g’oyalar milliy istiqlol mafkurasiga to’la mos keladi. Demak, shoira ngi jamitda ngi shaxs tarbisiga ham munosib hissa qo’shmoqda. Oydin Hojieva o’z she’rlari bilan bizni hayot fojealari, dramalari oldida mardonavorlikni yo’qotmaslikka, bedorlikka chaqiradi. Vijdonimizni, or-nomusimizni, g’ururimizni pokiza tutushni va vujudimizdan loqaydlik, tanballik, boqimandalik balolarni siqib chiqarishga o’rgatadi. Asosiy g’oyalarni hisli misralar, poetik obrazlar bilan berish badiiylikni oshiradi. Bunday xususiyat badiiy asarningumrini uzoq bo’lishini ta’minlaydi. Lekin baribir g’oya va his-tuyg’u uyg’unligi buzilmasligi shakl va mazmun mutanosibli kabi asosiy shartlardan hisoblanadi. She’r qamrovi davrlarga teng, g’oyat katta real haqiqatni tasvirlaydimi yoki shoir qalbidagi la’zalik jilvanimi, ichki kechinmanimi baribir, agar u haqiqiy asar bo’lsa unda badiiylik, his-tuyg’u va albatta potik g’oya shaydi. CHunonchi, g’oya shoirningbor yo’g’i bir necha misralarga jo bo’lgan she’rida ham shaydiki, undagi g’oya va his-tuyg’u mutanosibiligini bir o’qishda anglab olish qiyin emas: Tog’da tunadik yozda. Tolgandik -- Uyqu bosdi. SHundoy tepamizda Osmon chirog’in osdi. O, so’lim tog’ kechasi! YUlduzlar chaman-chaman. Ular shunday qinki, Ko’zimni yumolmayman. 1 Hayotsevarlik va shukronalik g’oyasi hamda samimiylik, hayotga mu’abbat hissi singdirilgan ushbu she’rninglirik kompozisisi, g’oya va tuyg’usi shu qadar mutanosib va chambarski, bir misra, biror iborani yoki tinish belgisini olinsa g’oya va tuyg’u, shakl va mazmun butunligiga ziyon etadi. Bu badiiy mukammmalikdir. FOYDALANILGAN MANBAALAR. N.Rahimjonov. Mustaqillik davri o`zbek she’riyati. 2007 Izzat Sulton. Adabiyot nazarisi. Universitetlar va pedogogika institutlariningfilologi fakultetlari studentlari uchun darslik. Toshkent. «O’qituvchi» -- 1980. 120-132 betlar. Oydin Hojieva. Pano’im. 1998 yil 3.Xurshid Davron. Ba’ordan bir kun oldin.she’rlar, rivotlar, tarjimalar. SHarq. Toshkent -- 1997. 17- bet. ‘alima Xudoyberdieva. Bu kunlarga etganlar bor. She’rlar saylanma. G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va sanoat nashriyoti 1993. 51-bet. www. Adiblar uz. www. Ziyo istagan qalblar uchun.uz. Solijonov Y . SHoir ko`p, ammo she’r-chi? “O`zAS”. 18.07.2003 y. Ochilov E. Siz she’r aytasizmi? “O`zAS”. 17.09.2004 y. I.G`afurov. Lirikaningyuragi. 1982 4- MAVZU: LIRIK SHE’RDA SHAKL VA MAZMUN BIRLIGI REJA: SHakl va mazmun haqida. Mazmunningxususiyatlari. SHaklningo`ziga xosligi. SHakl va mazmun birligi badiiylik belgisi. Tanch so’z va iboralar: shakl, mazmun, badiiyligi, ta’sir kuchi, estetik quvvati, tasviriy vositalar, she’riy kompozisi. Badiiy adabiyot, xususan she’ritningasosiy ashyosi, materiali bo’lgan so’z va tovushlardan ma’lum bir maqsad yo’lida foydalanilsagina, ular ma’lum mazmunga ega bo’ladi. SHunga muvofiq shaklga ham kiradi. Agar til materiallari shaklga kirmasa, ular mazmun ham ifodalamaydi. Masalan, «qalam» so’zningshakli to’rta Harfdan iborat, u ma’lum bir mazmunga ega. Agar uningbirgina so’zini o’zgartirsak, «l» Harfiningo’rniga «d» yoki «s» Harflarini qo’ysak ma’no o’zgaradi, oni qadam yoki qasam degan so’zlar ‘osil bo’ladi. Demak shakl va mazmun ajralmas vosita bo’lib, ular bir -birisizsiz mavjud bo’lmaydi. Mazmun va shakl badiiy asarni ta’lil qilish paytida uni xlitda to’g’ri qabul qilishimiz, tushunimizga imkon beradigan, o’zaro o’zviy bog’langan ishqi va tashqi tomondir. CHunki mazmun badiiy asarningmo’itini belgilasa, shakl ana shu mo’itningnamoyon bo’lishi, oni ifodalash usulidir. SHu ma’noda badiiy asarningmazmuni, unda tasvirlangan voqelikdan, hayot haqiqatlaridan tashkil topgan bo’ladi. Bu dalillar ijodkorningma’lum bir maqsadi va g’oyasi asosida yoritiladi. Unda his-tuyg’u va asosiy ijodkor maqsadini o’quvchiga etkazishda faktlardan bo’lib xizmat qiladi. Bu bir butunlik ortida inson va uningjamiti, mu’iti, odamlar, ularningo’zaro munosabatlari aks ettiriladi. Masalan, ‘alima Xudoyberdievaning«SHunchaki» she’ridagi lirik qa’ramon umumlashma obraz, u asarni o’qiyotgan Har qanday yoniq qalbli kishi bo’lishi mumkin. Lekin u birinchi o’rinda shoiraningo’zidir. Lirik qa’ramon hayotda oddiygina bo’lib qolishga ko’nmaydi. U to’la qonli hayot kechirishni, uning’ar bir daqiqasidan imkon darajasida ko’proq foydalanishga, Har bir ko’rgan buloq, tog’, erningmo’itini anglashga, musiqa simlarining’am dilini topishga intiladi. Bu satrlar zamirida hayotsevarlik, insonparvarlik, shash va ijod qilish masouliti g’oyalari shiringan. Bu g’oyalar zamiriga shoiraning o’tli, Haroratli his-tuyg’ulari ham qorishib ketganki. ularni ta’lil qilishda mazmun shaklninguyg’unligiga na amin bo’lasan kishi. SHunchaki yozmoqchun, ko’ngil to’lmaydi. SHunchaki yozmoqqa bormaydi qo’lim. SHunchaki yozishga chidab bo’lmaydi. SHunchaki yozmoq bu -- shoirga o’lim. 1 Asarda shoiraning g’oyasi quyidan, uning «Men shunchaki o’ylagim kelmas» fikridan o’sib avvaliga asta-sekin, so’ng satrlarning oshishi bilan kuchli hayqiriq darajasiga chiqadi va shoira baralla turib o’z ijodiy faoliyatining bosh g’oyasini e’lon qiladi: «SHunchaki yozmoq bu -- shoirga o’lim».Uni shoira yoshlarga xos e’tiros va shiddat bilan aytadi va she’rdagi g’oya va lirik qa’ramon ko’nglidagi kechinmalar beixtiyor o’quvchiga ham yuqadi. Go’zal shakl, asar qismlariningo’zaro mutanosibligi, vazn, qofi, o’angva albatta his-tuyg’u she’rning shaklan va mazmunan birligini ta’minlab turibdi. Buyuk yozuvchimiz Abdulla Qodiriy «So’z - qolip, fikr uningichiga quyilgan g’isht bo’lsin, ko’pchilik xumdonidan pishib chiqqach, ngi hayot ayvoniga asos bo’lib yotsin» deb yozganida xuddi ana shu kabi asarlardagi g’oyaviylik va badiiyni nazarda tutgan. O’zbekiston Xalq shoiri Xurshid Davronning «Kechqurun yo’l bosib dalaga chiqdim,» deb boshlanuvchi she’ri porloq orzular, go’zal tuyg’ular bilan shayotgan o’smir qalbidagi romantik kechinmalar hayotsevarlik, tabiatga mu’abbat g’oyalari bilan birga ifodalanmoqda: Kechqurun yo’l bosib dalaga chiqdim, Ketdim so’ngtentirab, xayolga botib. YUlduzli osmonga ‘ayrat-la boqdim, CHinor osti --- barra o’tloqda yotib. Ustimga sochilib tushardi shuola, Ustimda shovillab turardi daraxt. Oy ketar ... Tinadi oydin ashula, Qolar oy tortig’i --- ko’ksimdagi baxt...1 Mazkur satrlarda Xurshid Davron ijodiga xos tabiiylik, nekbinlik va lirik syujet bor. Ana shu syujet orqali daraxt ostida, yotgan barra o’t ustida, chalqancha yotgancha oyga sirlarini aytib, undan masla’at va unutilmas taassurot olayotgan qishloqningyigiti, qishloq tuni va unga sirdosh bo’lgan oy hamda oydan sovg’a olish baxti haqida bayon qilinadi. Bu enggo’zal tushuncha, hayotsevarlik g’oyasi va tabiatga mu’abbat tuyg’usiningqorishib ketishidir. Ulardan daraxtni, oyni yoki baxt tuyg’usini olib tashlasak asar mazmuniga putur etadi. O’z navbatida bir so’z yoki gap tuzilishi o’zgarishi bilan shakl ham o’zgaradi. Demak, shakl va mazmun o’zaro mutanosib, o’zaro uyg’un, ajralmas tushunchalardir._________________ 1. Xurshid Davron. Ba’ordan bir kun oldin.she’rlar, rivotlar, tarjimalar. «SHarq» nashriyot-matbaa konsernniningbosh ta’ririti Toshkent - 1997 23- bet. SHunday qilib, adabiyotda, she’ritda mazmunningshaklga ega bo’lishi yoki shaklningmazmunga ega bo’lishi g’oyaviy- mavzuiiy asosninginson xarakteridagi namoyon bo’lishi hisoblanadi. Uningichki kechinmalari va xatta-’arakatlarini ijodkor adabiy til vositasi orqali ochib beradi. SHu tariqa asarningmazmuni hayotiy lav’alar, tabiat manzaralari, xarakterlarni belgilaydi. Mazmunningasosiy xususiyati haqida akademik Izzat Sulton quyidagilarni yozadi: «Badiiy adabiyotningvazifalariningspesifikasi –insonshunoslik va ommaviylik –g’oyaviy mazmunningspesifik xususiyatlarini tayin etadi. Mazmunningspesifikasi esa badiiylikningasosiy shartlaridan biri sifatida maydonga chiqadi. Badiiy asarningmazmuni unda ifoda etilgan g’oyalar va tasvir etilgan hayotiy material(inson, jamit va tabiat)dan iborat».1 SHundan so’ngolimimiz mazmunningsalmoqdorligi, ‘aqqoniyligi, universalligi, ngiligi, ta’sirdorligi kabi beshta xususiyatini sanab o’tadi. 3 Mazmunningsalmoqdorligi deganda nimani tushunish mumkin? Agar asarda ko’tarilgan g’oyalar xalq uchun mu’im bo’lsa unda asarningmazmunni salmoqdor bo’ladi. Adabiyot paydo bo’libdiki, ijodkorlar o’z asarlari orqali insonit uchun mu’im bo’lgan insonparvarlik, hayotsevarlik, me’natsevarlik, vatanparvarlik, ozodlik, ‘urlik, milliylik kabi o’lmas g’oyalarni kuylab kelishadi. Jumladan, buyuk yozuvchimiz Abdulla Qodiriyning«O’tkan kunlar» romanida hayotga mu’abbat, ozodlik, milliylik, erk g’oyalari ilgari surilgan. ‘alima Xudoyberlieva she’rlarida o’zbek ayolining ru’iy va zoxiriy portreti chizilib, umrningturli yillarida uninguchun etakchi bo’lib kelgan mu’abbat, hayotga ishtiyoq, vaqtningqadriga etish, insonlarni ulug’lash, ayolni ‘urmatlash, milliylik, adolat, tabiatni asrash g’oyalari ilgari suriladi. Fikrimiz uchun uchun uning«Muqaddas ayol» she’rini olish ko’raylik. Oshiqlaringpoyingga gul otib ham bo’ldi, Xilvatlarda labingdan bol totib ham bo’ldi Va bu ‘aqda kimlargadir sotib ham bo’ldi. Sen baribir muqadas, Muqaddas ayol! 1 Etti banddan iborat ushbu she’riy asarda ayolning’urmatini joyiga qo’yish, uning’uquqlarini qanchalik poymol qilinmasin, his-tuyg’ulari erga urilmasin, boshqa erkaklar kabi uning’am sevishga, shashga haqi borligi hamda baribir ulug’ va muqaddas ekanligi kuylanadi. Bu asar mazmuni o’z xususiyatiga ko’ra salmoqlidir. CHunki ayolni ‘urmat qilish, uningerkaklar bilan teng’uquqqa egaligi kabi muammolar barcha xalqlar uchun umumiydir. Xurshid Davronning«Uyg’oyat meni» nomli she’ri ham mazmun ko’lamiga ko’ra anchayin salmoqlidir: __________________________ 1. Izzat Sulton. Adabiyot nazarisi. Universitetlar va pedogogika institutlariningfilologi fakultetlari studentlari uchun darslik. Toshkent. «O’qituvchi» -- 1980. 120-132 betlar. 2. YUqoridagi manba. 120-132 betlar. 3. Halima Xudoyberdieva. Bu kunlarga etganlar bor. 1993. 180-bet. Qaldiroqlar, uyg’oyat meni, CHig’iriqlarga ot meni, Tegirmoningda tort meni, Uyg’oyat meni! .. Qorin g’ami, turmush yuki, Tog’day turar qaddim bukib, So’rarman yum-bm yosh to’kib, Uyg’oyat meni! Ma’naviy qashshoqlik, hayotningpast balandini anglamay shash, chin insoniylik tamoyillarini bilmaslik haqiqiy g’aflatdir. G’aflat millat, xalq, yosh, jins tanlamaydi. Nafs yo’liga kirgan barcha ko’zni g’aflat bosaveradi. Ular aslida uyg’oyaqdek ko’rinishadi. Ammo insoninginson oldidagi burchi, vazifasi, ma’naviy qarzini o’tashga kelganda, bu amallarningbirortasini bajarmaydilar. Lekin shunday odamlar borki, ular o’z holovati, baxti va sa’datini o’zgalar uchun qurbon qila oladilar. Ular shash, umrguzaronlik qilish mo’itini anglashadi. CHunki undaylarningma’naviy ko’zlari ochiq. Ular doimo uyg’oyaq kishilar hisoblanishadi. SHoir ana o’shanday uyg’oyaq bo’lishlikni so’rapti. Ma’nan uyg’oyaq xalq ‘ech qachon qul bo’lmaydi. Tobe fikrlamaydi. O’zgaga qaram bo’lmaydi. Ularga butun dunyo intiladi. Ular oqni oq, qorani qora ko’rishadi. Uyg’oyaq kishilar aslida xalq qa’ramonlari, xalq posbonlari hamdir. CHunki, ular xalqningma’naviy boyligiga changsolgan kichkina zarrani ham o’z vaqtida topadilar. Xalqni xavfdan ogo’ etadi. YUqoridagi she’rda ana shu g’oyalar ilgari surilgan. Bu asarningg’oyaviy mazmunini va salmoqdorligini tashkil etadi. CHunki unda ko’tarilgan g’oya Afrika cho’llarida qoraygan chorvador uchun ham, Evropaningso’lim go’shasida dam olayotgan evropalik uchun ham, SHimoliy qutb doirasida bug’uda uyga shoshib qaytayotgan eskimos uchun ham birdek mo’it kasb etadi. Badiiy asarningsalmoqdorligi, asarningo’z zamonasi uchun mu’im bo’lgan g’oyalar bilan sug’oyarilganidir. SHoir xalq hayoti bilan bog’liq voqelikni doimo diqqat markazida tutib turadi. Ularni mo’irlik bilan tasvirlab bera oladi. haqiqiy sanoatkor xalq uchun hayotiy mu’im bo’lgan masalalarni chetlab o’tolmaydi. Uningiste’dodiningko’lami o’z zamonasi va butun insont uchun echilishi zarur bo’lgan muammoni o’rtaga qo’ bilishi hamda uni badiiy tarzda aks ettirishida namoyon bo’ladi. Agar ijodkor ko’targan muammo umuminsoniy bo’lsa-yu, uni etarli darajada badiiy jihatdan yoritib bera olmasa, uningijtimoiy a’amiti xira tortadi. Masalan, jadidlar adabiyotida o’rtaga qo’yilgan ma’riparvarlik g’oyalari juda katta salmoqqa ega edi. Ilm olish, o’z haqini tanish, dunyo taraqqiyotini mamlakatga olib kirish, turli bo’lmag’ur xurofotlarni milliylik deb bilish jo’illikdan boshqa narsa emasdi. Ammo ularningaksariti jadid adabiyotida badiiy mo’irlik bilan yoritilmadi. Natija ularningsalmoqdorligi kamaydi. Mazmundorlikka, asarningsalmoqdorligiga intilish ijodkorningnimani qay darajada ijod qilishidan boshlanadi. Masalan, buyuk yozuvchi Abdulla Qa’’or o’z ‘ikolari uchun materiallarni yillab yiqqan. YUrgan yo’lida odamlar ichidan o’z qa’ramonlariningxarakterini to’plagan. Uning«O’g’ri». «Bemor» ‘ikolari kichik asarlar lekin undagi ijtimoiy mazmun salmog’i uncha muncha romanni bilan ba’sga kirisha oladi. Lirik asarlar mazmuninigsalmog’i shoirning«meni» yoki lirik qa’ramon kechinmalridan namoyon bo’ladi. Uningdardi, iztirobi, intilishi, kurashi, ishqi hamma - hammasi faqat o’zini emas. Balki, barchaga barobar tegishlidir. CHunki undagi mazmun barchaga tegishli bo’lgan ijtimoiy munosabatlar orqali yuzaga chiqadi. hozirgi zamon shoirlariningAyniqsa, Halima Xudoyberdieva, Oydin Hojieva, Xurshid Davron ijodlarini kuzatarkanmiz. Ularda lirik qa’ramonningo’zi- o’ziningkurashi, ijtimoy munasabatlar motivlari, shoirlarningijtimoiy hayotdgai o’rni va ularningijoddagi izlarini ko’rishimiz mumkin. Bir paytlar fuqarolarningburchi, jamit oldidagi vazifasi haqida baralla kuylagan she’rit bugun o’ziningtub o’zganiga qaytib ish ko’rmoqda, oni u insonningichki va tashqi dunyosini lirik prizma orqali analiz qilmoqda. Asar mazmuningna bir xususiyatidan dalolat beradigan unsur bu mazmunning’aqqoniyligidir. Asar yozayotgan shoir o’ziga ma’qul bo’lgan va yozishga qasd qilgan g’oyalar cheklanmaydi. CHunki uningshe’ri hayotningaksidir. She’rningrivoji, umuman badiiy asarningrivoji hayotningichidan o’sib chiqishi kerak. Sababi ijodkor she’r yozadimi, nasriy asar ratadimi fikrini hayotiy obrazlilik orqali tasvirlashi shart. SHunda asar oboektivlik kasb etadi va o’lmas ijod namunasiga aylanadi. Masalan, Halima Xudoyoberdieva Umr o’tmoqdadir shu xil fara’siz -- U o’ziga ko’rmas seni ep. Birni o’ylab sharsan baxtsiz, Mingta baxtsiz shar sen deb. deb satr bitganda hayotiy haqiqatdan kelib chiqqan. Qay kishiga qaramaylik uningo’z armoni, o’z ushalmagan orzusi, dardi, uni kutayotgan manzili bor. Lekin hamma vaqt ham ularga eta olmaydi. Agar etsa balki hayotningqizig’i qolmasdi. Bu badiiy asar bo’lmasligini bildiradi. Demak, ‘aqqoniylik o’z ma’nosi bilan oniy haqiqatni aks ettirishdir. Bolta ltillaydi Zavqdan sarmast, karaxt. Gursillab qulaydi Zaminga daraxt. Kesilgan daraxtlar So’lmoqda blg’da, Bargchiqara boshlar CHarchagan bolta. 1 Ushbu she’rning’aqiqati shundaki, Har qanday yovuz kuch ham bir kun tugaydi. Uningo’rnidan ezgulik nish uradi. Har qanday go’zallik ham bir kun qariydi. Lekin ngi chiroy tug’ilaveradi. ______ 1. Xurshid Davron. Ba’ordan bir kun oldin.she’rlar, rivotlar, tarjimalar. «SHarq» nashriyot-matbaa konsernniningbosh ta’ririti Toshkent - 1997 60- bet. So’ngi paytlarda asarning’aqoniyligiga e’tibor qilmaydigan soxta badiiylik rataman deydiganlar ko’z tashlanib qolmoqda. Ular hayotiq haqiqatni buzib talqin qilishmoqda natijada she’rda mantiqsizlik, soxtalik yozaga kelmoqda. Bu ‘aqda ustozimiz taniqli olim Y.Solijonov o’zining2004 yil «O’zbekiston adabiyoti va sanoati» gazetasida e’lon qilingan «SHoir ko’p, she’r-chi ?» maqolasida tegishli fikrlarni keltirishgan. Bundan ikki-uch yil narida taniqli yosh qo’shiqchi «Daryo bo’ldi yig’lab soyimiz» deb qo’shiq aytib chiqdi. Butun respublika uni eshitdi. Axir bu she’rda mazmuning’aqoniyligi buzilgan. Odam tinimsiz yig’layversa, ko’z yoshi quriydi. Qo’shiqda esa aks bo’lpti. oni soy yig’lab daryoga aylanpti. Bu birinchi mantiqsizlik. Ikkinchisi, soy ham yig’laydimi? «Osmon yig’lashi», «bargningko’z yoshi» qilishi, «bulbul nolasi» «daraxt shiviri»ni tushunish mumkin. Ammo, bu kabi o’xshatish she’rning’aqoniylikka zidligini bildirpti. Bu esa asarda mantiqsizlikni keltirib chiqaradi. SHuninguchun asar mazmunida ‘aqoniylik bo’lishi bosh talablardan biridir. Mazmun ‘aqoniy bo’lish bilan birga universal ham bo’lishi lozim. Universallik degani, asarda hayotningderli hamma tomonlari qamrab olinishi tushuniladi. Bu xususiyat ko’proq epik asarlarda xshi namoyon bo’ladi. Ammo lirik asarlar mazmuni ham universal bo’lishi mumkin. Masalan, mu’abbat mavzusidagi asarlarda mazmun universalligi mavjud. CHunki unda turli daraja va yoshdagi kishilar mu’abbati kuylanadi. Qa’ramon portreti yoki manzara tasvirlangan she’rlarda lirik qa’ramoning’ech kim ko’rmagan bilmagan hayotiy qirralari namoyon bo’ladi. Adabiy asar mazmuniga xos xususiyatlardan na biri mazmunningngilagidir. Har bir badiiy asarda shu vaqtgacha aytilmagan gi fikr, g’oya yoki gap aytilishi lozim. Har bir muallif asariga o’zi topgan ngi fikr, g’oya yoki dunyoqarashni olib kiradi. A.Navoiydan tortib. Kecha maktabni bitirgan yosh ijodkorgacha hamma mazmuningana talabini bajarishi shart. Bu badiiylikningbosh talablaridan ham biridir. Masalan, ‘alima Xudoyoberdieva ayol iztirobi, kechinmasini, milliylikni, ayol mu’abbatini ngicha talqin qila oldi. Oydin Hojieva o’z she’rlari va ‘ikolari bilan hayot haqiqatini o’ziga xos ‘ali ‘ech kim ko’rmagan tomonlarini ko’rsatib, ochib berdi. Xurshid Davron esa tarixning’ech kim kirimgan go’shlari orqali sayo’at qilib turib kelajakni, pokiza tuyg’u va orzularni his eta oladi. CHunki bu uninguslubi va gapidir. Adabiyotda ngi gap aytmoqchi bo’lgan shoir ngi hayotiy material va shakl ham topishi kerak. Bu juda qiyin masala shuninguchun ham manmun va ham shaklda ngi gap aytgan ijodkor adabiyot uchun kamyob hodisa hisoblanadi. Ammo aksrit hollarda ijodkorlar eski shakl bilan ham ngi gap aytish mumkin. Bu ngi gap aytishningengmaqbul yo’yollaridan biridir. CHunki ijodkor hamma vaqt ham mazmunga mos shakl topa olmaydi. Bu esa asarga jiddiy putur etkazishi mumkin. AYOL U ayolningqo’llari dag’al, U ayolningko’ylagi dag’al. Uni Har kun kaltaklar eri, Har kun yuzda sharar dog’lar, Kecha nogo’ yo’lnigchetida, Ko’rib qoldim o’sha ayolni. U ‘idlardi men sezmay o’tgan, Mittigina marvarid gulni.1 Biz kuniga qo’llari yorilgan, kiyimlari dazmol ko’rmagan, yuz ko’zi ko’karib yurgan ayolni kko’rishimiz mumkin. Ammo o’sha ayolning’am qalbida go’zal tuyg’ular borligini, u bizningtakabburligimiz yoki ishimiz ko’pligi bilan ko’rmagan yo’l chetidagi mitti marvarid gulning’ididan ba’ra olmoqda. SHoir biz ko’nikkan go’zallik emas, balki biz bilmagan, kutmagan joyda go’zallikni topib ko’rsatpti. Buninguchun kishida ozgina qalb bo’lishi kerak. Xuddi shunday hodisa ko’plab mash’ur shoirlarda uchraydi. Jumladan, taqiqimiz oboekti bo’lgan ‘alima Xudoyoberdieva ijodida ham ko’rish mumkin: Siz desam bar tutqazmay sochilgan o’ylarimsiz, Bu tongqaro sochlarim mayda-maydadir begim. Sizni men o’zimga ham loyiq ko’rmam, rosti gap, O’zgaga bermoq esa tushimga kirmas uxlab. 2 «Beni’o teran dard, teran bir tantilik bilan aytilgan gaplar! Bunday arzi hollarda se’ru jodusiningso’zsiz ta’sir qilishiga ishongan sanamningishvasi yo’q, balki hayotni chuqur idrok etuvchi, taqdirningzalvorli zarbalariga chidam bilan dosh beruvchi, e’tiqodi mardona qalb bor!3» Mu’abbatni boshqacha qilib ham go’zal ifodalar bilan ifodalash mumkin, ammo unda mu’abbati uchun kurashgan ayol mashaqqati, uningmatonatli irodasi, o’tli mu’abbati darajada yorqin porlamas, nur bermasligi mumkin edi. Bu shoiramizningadabiyotgai eski iz’orningngicha qirralarini ochib berish ma’oratidir. SHu narsa uningasarlariningo’lmas badiiti sanaladi. Badiiy asar mazmuniningengmu’im masalalasi bu tinglovchi yoki o’quvchini ‘ajonga solishidir. Bu mazmunningta’sirchanligi deb yuritiladi. haqiqiy asar o’quvchiningdilidagi tuyg’ularni qo’zg’atishi bilan ajralib turadi. Bu xususiyat nafaqat badiiy asarningbalki, sanoatningkino, ‘aykaltaroshlik, rassomchilik kabi turlariga ham xosdir. Ta’sirchanlik mazmunningboshqa xususiyatlari bilan uzviy bog’liq bo’lib ularsiz mavjud bo’lmaydi. Bundan tashqari ta’sirchanlik, adabiy til vositalaridan unumli foydalanish natijasida ham yuz beradi. __________________________ 1. Xurshid Davron. Ba’ordan bir kun oldin.she’rlar, rivotlar, tarjimalar. SHarq. Toshkent -- 1997. 17- bet. 2. ‘alima Xudoyberdieva. Bu kunlarga etganlar bor. She’rlar saylanma. G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va sanoat nashriyoti 1993. 51-bet. 3. O’sha manba. YUrakdagi alanga. Muallif Ozod SHarafitddinov. 16-bet Har qanday ma’lumot badiiy til vositalari bilan qayta ishlanib «badiiy ma’lumot» ko’rinishini oladi. Masalan. Xurshid Davronning tarixiy shaxslarga bag’ishlangan turkum sonetlari ana shunday «badiiy ma’lumot» desa bo’ladigan she’rlardir. Ma’mud Qoshg’ariy buyuk olim, tilshunos, adabiyotchi, etnograf va millatparvardir. Lekin uningso’zlaganini, so’zlaganda ham qay tarzda so’zlashini biz bilmaymiz. SHoir bizga buyuk allomani juda chiroyli, ta’sirli va jozibali qilib so’zlatib bermoqda: Dashtu yovshan isi anqigan tilim, Seni tinglab dilda sevgi kuchayur, Sen borsan, ‘ech qachon o’lmagay elim, Sen borsan, ‘ech qachon ko’zdan yitmas nur. . . Gulga egilgandek senga egilay, CHorlasang, chiqarman mamot jangiga, Uyqashsan jangdagi tig’ jarangiga... SHu tariqa shoir Alisher Navoiy, Za’iriddin Bobur, Bobora’m Mashrab, Turdi Farog’iy, Nodira, Furqat, Oga’iy, avaz O’tar o’g’li, CHo’lpon, Usmon Nosir, Oybek, Mirtemir, Maqsud SHayxzoda kabi ajdodlarimizningnomidan ona tilimizni asrash va rivojlantirish to’g’risida so’zlaydi. Albatta bu sonetlar ta’sirli chiqqan. Biz yuqorida asar mazmuningxususiyatlari haqida so’z yuritdik. Mazmun shakl bilan mushtarak ekanligini inobatga olsak, mazmuningxususiyati bo’lgani kabi shaklning’am o’ziga xos jihatlari bo’lishi tabiiy. Xo’sh qaysi alomatlar shaklningasosiy jihatlari bo’la oladi. Badiiy asarningshakli xarakter(inson obrazi), syujet, kompozisi, konflikt va tildir. Xarakter asar mazmuniningbosh shakllaridandir. CHunki o’quvchi dastlab mazmunni xarakter orqali qabul qiladi. Xarakter tasviri asarningmazmunini badiiylashtiradi. Xarakter hayotiy haqiqatni hissiy shaklda aks ettiradi. Ta’rifni nada soddalashtirsak, shoir xarakter orqali o’quvchini kuldiradi yoki yig’latadi. She’ritda esa xarakter ideal estetika, ru’iy parallelizm va psixologizm orqali ochib beriladi. Ideal go’zallik bu voqelikni estetika nuqtai nazari bilan ba’olash va tasvirlashdir. SHoir ijodida o’zi orzu qilgan ideal go’zal tuyg’ularni aks ettiradi. Xarakterningideal shakli sifatida shoir o’zi his etgan va amal qilishi zarur deb bilgan dunyoqarash va fazilatlarni yoritadi. YUqorida biz badiiy asarningmazmuni -- unda ifodalangan g’oyalar jami shaklda shu mazmuni ifodalash uchun ishlatiladigan hamma jihatlar haqida to’xtalib o’tishga Harakat qildik. FOYDALANILGAN MANBAALAR N.Rahimjonov. Mustaqillik davri o`zbek she’riyati. 2007 2.Izzat Sulton. Adabiyot nazarisi. Universitetlar va pedogogika institutlariningfilologi fakultetlari studentlari uchun darslik. Toshkent. «O’qituvchi» -- 1980. 120-132 betlar. 3. Xurshid Davron. Ba’ordan bir kun oldin.she’rlar, rivotlar, tarjimalar. SHarq. Toshkent -- 1997. 17- bet. 4. ‘alima Xudoyberdieva. Bu kunlarga etganlar bor. She’rlar saylanma. G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va sanoat nashriyoti 1993. 51-bet. 5. Solijonov Y . SHoir ko`p, ammo she’r-chi? “O`zAS”. 18.07.2003 y. 6. Ochilov E. Siz she’r aytasizmi? “O`zAS”. 17.09.2004 y. 7. I.G`afurov. Lirikaningyuragi. 1982 8. www. Adiblar uz. 9. www. Ziyo istagan qalblar uchun.uz. 5-MAVZU: LIRIK SHE’RIYATDA USLUB VA METOD REJA: Uslub va metod haqida tushuncha. Individul uslub: A.Oripov va E.Vohidov uslublari. Romantizm va realizm. Modernizm. Tanch so`z va iboralar: individual uslub, uslubda ob’ektivlik, uslub omillari A.Oripov uslubi , E.Vohidov uslubi, ijodiy metod va uslub, ijodiy metodningyuzaga kelishi, romantizm, realizm, modernizm, postmodernizm,klassisizm, oqimlar va ularningkelib chiqish sabablari Borliqdagi biror bir hodisaningaynan takrori yaratilmagan. Hatto qor qalinligi 50 sm bo`lgan har metr kvadratda 1.000.000 dona atrofida qor uchqunlari bor. SHunga qaramay, butun er yuzini qor qoplasa-da, hech bir qor zarrasi shaklan bir - birini takrorlamaydi. Bu haqiqat amerikalik Vilson Bentleyning50 yil davomida olib borgan kuzatish va tajribalariningxulosasida 1985 yilda ayon bo`ldi. Xuddi shunday ovozlarni, siymolarni, barmoq uchlariningaynan o`xshashi yo`qligi bugungi kunda ko`pchilikka ayon. Hayotningana shu betakror qonunidan kelib chiqsak, ikkita bir xil shoir(yozuvchi) ning bo`lishi ham mumkin emas. CHunki, yaratilgan har bir insonningichki va tashqi tuzilishi o`ziga xos bir olamki, uningbetakrorligi o`zligida mujassam etilgan. SHunga asosan har–bir san’atkorningolami – hayotiy tajribasi,bilim darajasi, didi, go`zallikni ko`ra bilishi, tasavvuri, xayolot dunyosi, qalb ko`zi o`zigagina tegishlidir va ana shu o`zlik uninghar bir asarida akslanadi. SHuninguchun “Uslub – odam” (Getyo) tushunchasi asosli va hayotiydir. SHunga asosan V.G. Belinskiyning“YOzuvchiningmazmun bilan shaklga quyma bir holat bag`ishlay olish qobilitini va shu bilan birga hamma - hamma narsaga o`z shaxsi, o`z ruhini takrorlanmas, original muhrini tushirib o`ta olish xususiyatini ” - uslub deb belgilashi to`g`ridir. Hazrat Alisher Navoiyning“El netib topgayki meni, men o`zimni topmasam”, - deganlarida hikmat bor. Mavlono Zahiriddin Boburning: “Qachonki ko`rgaysan meningso`zimni, So`zimni o`qib anglaysan o`zimni,” - deganlarida haqiqat bor. Adabiyotda uslub faqat “o`zlik” bilan cheklanmaydi, faqat individual belgilarningyig`indisi emas. Unda, albatta, “o`zlik” ni vujudga keltirgan, o`stirgan ijtimoiy muhitningta’siri bo`ladi, unda “shaxsiylik va umumiylik juda murakab dialektik birlikda bo`lib, o`zaro shartlangan, bir – birini ifodalaydigan ” tarzda voqe bo`ladi. SHunga asosan romantik tasvir uslubi, realistik uslub, davr uslubi, zamonaviy uslub, milliy uslub, adabiyot uslubi, tasviriy san’at uslubi... degan sohalarningmavjudligini ham tan oladi. Uslubda ob’ektivlikningmavjudligini tan olgan holda shuni aytish lozimki, “o`ziga xoslik”, ijodkor qalbiningbetakror urishi – uslubningbosh alomati sanaladi. Uslub bir vaqtningo`zida mazmun ham, shakl ham, g`oya ham, motiv ham. Bularningbarchasi birlashganda asar bus-butunligini uslub ta’minlaydi. SHunga ko`ra, shoir uslubini so`zga, tilga – ulardan foydalanishdagi o`ziga xoslikka bog`lab qo`yish noo`rindir. To`g`ri, adabiyot – so`z san’ati, til adabiyotningbirinchi elementi bo`lsa-da, uslubni yuzaga keltiruvchi vositalardan biri – zaruriy elementi sanaladi. Uslubni yuzaga keltiruvchi engzarur omillardan na biri – san’atkorninghayotni, hayotningmohitini, uningqa’ridagi haqiqatni tadqiq va tahlil qila bilishi bilan bog`liqdir. Inson ruhitiningboy va shirin sirlarini, ularningtub estetik qimmatini kashf etish san’ati – ruhit bilimdonligi bilan bevosita aloqadordir. Demak, uslub – shoir(yozuvchi)ningvoqelik va insonni idrok qilishi, ularningqalbidagi haqiqatningkashf etishi va uni so`z vositasida obrazli ifodalay olishi – bu vazifalarni individual (“o`ziga xos”) tarzda ratish san’atidir. Uslub doim shoir(yozuvchi) ningbutun borlig`idan – tabiatidan kelib chiqadi va har bir ratgan asarida ana shu o`ziga xos olamninghayotbaxsh nurini – insoniylashgan tuyg`ularini tiriltiradi, ko`pga ulashadi, ezgu tuyg`ular tarbichisi vazifasini o`taydi. SHuninguchun ham uslub “kuchsiz adib – yozg`uvchiningasarlarida o`zini ochiq ko`rsata olmaydir. Kuchsiz yozuvchilarninguslublari bir – biriga o`xshab qoladir” (Fitrat, 26-bet). “Uslub zamon bilan o`zgargani kabi shaxs bilan ham o`zgaradir. Hayot shoirni boyitgandek, tajribasini oshirganidek uninguslubini ham tobora sayqallashiga sabab bo`ladi. Lekin shoir(yozuvchi) “o`zligi” xuddi gen belgilaridek asardan asarga o`taveradi. Fikr – mulohazalarimizni isbotini ko`rsatish maqsadida A.Oripov va E.Vohidov she’rlariningo`ziga xos belgilarini ajratib ko`raylik: ABDULLA ORIPOV: Kechinma chuqur falsafiylik bilan qorishib keladi. Eshilib, to`lg`oyanib ingranadi kuy, Asrlar g`amini so`ylar munojot. Kuyi shunday bo`lsa, g`amningo`ziga Qanday chiday olgan ekan odamizod. Hayotningdramatik jihatlarini ta’sirli his-tuyg`u bilan tasvirlaydi. Kulma, nega kulasan, Xijodat chekkaningholiga. Nega qo`l tekkizdingkambag`alning O`g`ridan qolgan moliga. Romantik tabiatli, xayolotga boy lirik qahramoni bor. Bunga 60-70 yillarda ratgan she’rlari misol bo`ladi. “Bahor kunlarida”, “Kuz xayollari”, “Noma’lum qiz” suratiga”, “Qani, nay ber menga do`stginam”, “Otello”, “Avlodlarga maktub”, “Kuzak shamolari”, “Noma’lm odam” kabi shular jumlasidandir. ERKIN VOHIDOV: Hayotni ko`proq engil yumor va kulgi bilan ifodalashga usta: turli latifalari, hangoma sifat she’rlarini misol sifatida keltirish mumkin. Quyidagi lirik she’ri ham shu turkumga mansub: Bolalarni shaytonlardan qo`rqitmangiz, Bobov keldi deb ko`rpaga berkitmangiz. To ulg`ayib duch kelganda “bobov”larga, O`xshamasin itdan qo`rqqan soqovlarga. Lirik qahramoniningbag`ri kengligi, har bir voqelikni detallari bilan atroflicha tasvirlab she’rga kirita olishi bilan ajralib turadi. “YOshlik devoni” ga kirgan g`azallari, jumladan “Uzum” she’ri misol bo`la oladi. Termular shabnamli proq– ostida pinhon uzum. Lablaringa etmoq istab tongsahar giryon uzum. Oftob mashshotasi tok sochini nuridan tarab, Zanginingbo`yninga osmish shodai marjon uzum. Lirik qahramoni og`ir, vazmin tabiatli, falsafiy mushohadasi kuchli shaxs sifatida tasvirlanadi: Kecha kerak bo`ldingbolalik chog`im, Men qo`l uzatdim Yo`q etolmadim. Oshkora g`iromlik qildi o`rtog`im. Men bor o`ynamayman, Deb ketolmadim. Ikki shoir ijodidagi bu kabi o`ziga xosliklar individual uslub hisoblanadi. Ular dunyoni o`zlariga xos tarzda idrok qilishadi va tasvirlashid. Ana shu xususiyat uslubni belgilaydi. Bu tamoyil barcha etuk ijodkorlarga xosdir. Badiiy uslub har bir shoirning, har bir etuk asarning, har bir davr adabiyotiningo`ziga xos barcha xususiyatlarini qamrasa, badiiy metod muayyan guruhga mansub san’atkorlar ijodiningumumiy va mushtarak barcha belgilarini o`zida tashiydi. Bu xususiyat va belgilar hayot materialini tanlash, umumlashtirish, baholash, aks ettirish borasidagi umumiylik va ayni paytda, ana shu umumiylikningkka shaxs (shoir) talanti, qudrati ila “pishib etilishidir”. Ko`rinadiki, garchi uslub va metod bir-biriga o`xshamasa-da, lekin ular birlashganda, bir-biri bilan mushtaraklik kssb etganda voqega aylanadilar, ana shundagina ular ratish xislatiga, ta’sirdorlik fazilatiga, go`zallikni bunyod etishga qodirlik kasb etadi. Bundan ko`rinadiki, badiiy asar yaratilganidanoq,- uslub ham, metod ham tug`iladi. Nazariy adabiyotlarda aytilganidek, dastavval, romantizm, keyinchalik yoki to`g`rirog`i X1X asrga kelib realizm dunyoga keldi degan tushunchani rad etadi. Demoqchimizki, uslub va usul (metod) adabiyotningpaydo bo`lishi bilan bir vaqtda tug`iladi. Faqat adabiyotningrivoji, kamolot sayin o`sishi, g`oyaviy badiiy kashfiyotlarningumumlashtirilishi va saboqlariga bog`liq holda uslub ham, usul ham turfa xillik kasb etadi; jamit taraqqiyotidagi o`zgarishlarga javob tarzida usul ham, uslub ham ngicha sifat kasb etib, bahor nglig` qayta tug`ilib boraveradi. Romantizm va realizm yo`nalishlari – ijod tipi turli – tuman davrlarning, jamitlarningtalablariga doimo javob berib kelmoqda, faqat, bizningcha, evolyusion rivojlanish – romantizmni, revolyusion taraqqiyot – realizmni birinchi o`ringa olib chiqadi. Ko`pincha badiiy asarlarda ijodningbu janrlari qo`shaloqlashgan bo`ladi. Realistik asarda romantizmningxislatlari yordamchi vazifani bajarsa, romantik asarda realizmningunsurlari ham shunday vazifani o`taydi. “Xamsa” (Navoiy)da ham, “Qiyomat” (CH.Aytmatov)da ham, “YOlg`izlikda yuz yil” (G.G.Markes)da ham, “O`tgan kunlar” (A.Qodiriy)da ham bu holat qqol ko`zga tashlanishi va barchaga ayonligi isbot talab etmaydi. na shuni ta’kidlash lozimki, muayyan shoir ijodida, muayyan asarda yo romantizm, yo realizm doimo etakchilik qiladi. Professor Abduqodir Hayitmetov ilmiy xulosalari ham shu hodisalarni isbot qiladi. Uningcha, Navoiyningasosiy metodi-romantizm, ayni paytda, uningSaid Hasan Ardasherga yozgan maktubi, “Mahbubul-qulub”, satirik g`azallari va qit’alari, “Lisonut tayr”dagi ba’zi hikotlari realistik xarakterdadir. Albatta, har bir san’atkorning“o`ziga xos”ligini unutmaslik kerak. Birida isyonkorlik, birida jamit bilan kelishib shaydigan donolik ustun bo`lishi ham mumkin. Biri realliklarga chiday olmay, biri undan ko`ra orzular dunyosida shashi-o`zini voqe qilishi ham tabiiydir. Jumladan, Alisher Navoiy inson haqidagi orzu havaslarini akslantiruvchi asarlar yozgan bo`lsa, uningyosh zamondoshi Bobur o`z zamoni voqea va odamlarini haqqoniy, real tasvirini beradi. G`.G`ulom, H.Olimjonlar sosialistik voqelikni ulug`lagan bo`lsalar, A.Qodiriy, CHo`lponlar bu voqelikdan isyonga keladilar. Mirmuhsin, H.G`ulom, SHukrullolarda jamit bilan kelishib shash ustunlik qilsa, A.Oripov, E.Vohidovlarda bu jamitningkirdikorlarini fosh etish, yuksakroq voqelikni istash tuyg`ulari kuchlilik qiladi va hokazo. Jahon adabiyoti taraqqiyoti tarixidagi realizm va romantizmni-ijod tiplari, ijod yo`nalishlari, badiiy tafakkur tiplari deb yuritish ham asoslidir. CHunki ularningturfa xil ko`rinish va qirralarini turli davrlar ro`yobga chiqargandir. Jumladan, klassisizm (P. Kornel, J. Rasin), ekzistensionalizm(Jan Polg’ Sartr, M. Prust, F. Kafka), syurrealizm(Polg’ Elyuar, Oskar Uaylg’d, A. Axmatova), tanqidiy realizm(Maxmur, Muqimiy ), realizm (Oybek, G`.G`ulom) va sh. k. Bu ko`rinishlarninghammasini oqimlar(irmoqlar) deb atash, romantizm va realizm (ikki daryo)ni metod deb yuritiladi. CHunki oqimlarninghammasi ham yo realistik, yo romantik tasvirlash prinsiplariningqonunitlariga bo`ysinadi. SHu qonunitlarga tanganlari holda, uninghali to`liq anglanmagan ngi qirralarin ochadilar, xolos. ngi qirralarni kashf etish va ifodalash jarayonida muayyan o`ziga xosliklar ham yuzaga kelishi tabiiydir. Jumladan, realizmningo`ziga xos bir ko`rinishi – klassisizm (lot. “namuna”, “ibrat” ma’nolarini beradi)ni ko`raylik. Uningvakillari o`tmishdagi adabiyoti namunalarini o`zlari uchun ibrat namunasi deb sanaganlar. Ular adabiyotda hamma narsalar aniq va qat’iy qoida asosida tasvirlanishi shart deb tushunganlar va estetik qarashlarini “uch birlik”ka moslaganlar: asarda tasvirlanayotgan hodisa bitta xlit syujetda gavdalantirilishi (“harakat birligi”), bir joyda bo`lib o`tishi (“joy birligi”) va yigirma to`rt soat ichida yuz berishi (“vaqt birligi”) lozim bo`lgan. P. Kornelning“Sid” (“Said”), “Gorasiy”, J. Rasinning“Andromaxa”, “Britanik”, Molg’erning“Xasis” singari go`zal, betakror asarlari shu qoidalarga muvofiq yaratilgan. Demak, metod ham, oqimlar ham hech vaqt shoir talantini, san’atini o`lchovchi, baholovchi mezon bo`la olmaydi. U “adabiy asarlarni bir-biridan farqlash, adabiy davrlar o`rtasidagi tafovutlarni ko`rsatish, aniqlash va belgilashningo`ziga xos mezoni sanaladi”(A. Ulug`oyav, 87-b). Har qanday asar o`z davrininghukmron estetik qarashlari, muhitningbosh alomat va haqiqatlari bilan qoliplangan bo`ladi. Garchi bu haqiqatni takrorlayotgan bo`lsak-da, ana shu qolip (davr mohiti) asarga o`z nuqsini bosadi: nafasini, ruhini, ohangini, aqidasini, a’molini, “o`zligi”ni qoldiradi. Ana shu holatlarni umumlashtirish, xususiyatlarini ochish uchun “metod” va “oqim” tushunchalari o`ylab topilgan va ularninghammasi ham “romantizm va realizm” ijod tiplaridan bunyod bo`lgan, ularninghaqiqiy “farzandlari” sanaladi. ROMANTIZM. Bu metodning bosh xislati “idealga moslab hayotni qayta ratish” (V. Belinskiy)dir, ’ni orzu qilingan voqelikni tasvirlashdir; uni go`zal va mukammal hayot tarzida ko`rsatishdir; ana shu hayot qahramonlariningafsonaviy kuch-qudratga egaligini, mo`’jizakorligini ideallashtirishdir. Esxilning“Prometey”, Sofoklning“SHoh Edip”, Evripidning“Elena”, Navoiyning“Xamsa”, Rustavelining“Yo`lbars terisini yopingan pahlavon” kabi asarlarida “odamlarningqanday bo`lishi kerak bo`lsa, shunday tasvirini” berilgani ham yuqorida aytilgan bosh xislatni tasdiqlaydi. Jumladan, Alisher Navoiyning“Farhod va SHirin” dostonidagi Farhod real shahzoda obrazi emas, balki, Navoiy orzu qilgan hukmron timsolidir. U shahzoda bo`lishiga qaramay, hunar egallaydi, ilm-fanni chuqur o`rganadi. YOshligidanoq mo`’jizakor kuch-quvvatga ega bo`ladi, ming-minglab odamlar eplay olmagan ishlarni bajaradi. U teshasi bilan arman tog`i toshlarini xuddi pichoq sariyog`ni kesganday kesib, kanal qazadi; Xisravningminglab qo`shini ko`ngliga g`ulg`ula soladi, ularga bir o`zi bas keladi... A.Oripov, Zebo Mirzo she’rlarida romantizm kuchli ekanligini ko`ramiz. Uningqahramoni mehru muhabbat rishtalari bilan bog`langanlar birga shaydi yoki birga rixlat qiladi; bu vafoning, sadoqatning, insoniylikning, poklikning, nitningetukligi natijasidir; romantik tasvirningqudratidir. (she’rlaridan o`qib tahlil qilinadi.) Romantik metodningasosiy xususiyatlaridan na biri har qanday jamit (quldorlik, fe’dalizm, kapitalizm, sosializm)ningantigumanistik mohitini doimo fosh etish va qoralashdir. Ijodda va hayotda erkinlik, shaxs ozodligi va komilligi uchun kurashdir. Bu xususiyat hamma romantik ijodkorlar faoliyatida pafos darajasiga ko`tarilgan, o`lmaydigan ruh bag`ishlaydigan “hamma xalqlarda va hamma zamonlarda umumiy bo`lgan hodisadir”(V.Belinskiy). REALIZM. Bu metodningbosh xislati- “Hayotni butun long`oyachligi va haqqoniyligi bilan qayta tiklash” (V.Belinskiy)dir. Bu qonunit – adabiyotningtug`ilishidanoq paydo bo`lgan bo`lib, uningtarixiy rivojlanish taraqqiyoti davomida to`xtovsiz tarzda sayqallashdi, ngi-ngi xususiyatlar dunyoga keldi, tobora boyib takomillashishda davom etmoqda. Romantizm bilan doimo bahslashib, uni ham boyitib, undan ham ruh olib, birgalashib “bir maqsadga etaklashda” (V.Belinskiy) musobaqa qilmoqdalar. To`g`ri, adabiyot tarixi davomida romantizmningham, realizmningham barcha oqimlari hamma vaqt ijobiy natijalarga olib kelgan emas. Jumladan, naturalizm oqimi – hayotni o`ta long`oyach va butun tafsilotlari bilan ikir-chikirigacha tasvirlash orqali- ta’sirdorlik xususiyatini muan darajada yo`qotgan bo`lsa, sentimentalizm oqimi hayotni tasvirlashda aql-idrokdan his-tuyg`uni ustun bildi, uningmusoffaligini gona mezon darajasiga ko`tardi; xo`rlanganlar, jabrdiydalar, jafokashlar, baxtsizlar, nochorlarningideal obrazlarini ratdilar va shu bilan hayotningbosh lokomotivi – kurashchanlikdan, ratishdan ma’lum darajada uzoqlashdilar. Bunday holat tabiiydir, izlanish, o`sish, taraqqiyot yo`lidagi yutuqlar va kamchiliklarningbo`lishidir Tarixda shaxs va jamit orasidagi ijtimoiy munosabatlarni bugungidek badiiy ta’sirchan va haqqoniy (Sosial va psixologik determinizm (shartlanganlik)ka asoslangani holda) aks ettirish darajasi bo`lmaganligi ayon, lekin, ayni paytda, bugungi darajaningyuzaga kelishida o`tmishdagi realizm poydevor bo`lgani ham haqiqatdir. Bobur, Maxmur, Turdi, Muqimiy, Furqat, Erkin Vohidov, S.Sayyid, Mu’ammad YUsuf, Iqbol Mirzo kabi shoirlar ijodi lirikadagi realizmningnamunalaridir. (SHe’rlar keltiriladi.) Realizmningestetik prinsiplaridan na biri – hayot voqea – hodisalarini haqqoniy detal va tafsilotlar vositasida tipik xarakterlarni tipik sharoitda tasvirlashdir . Ana shu tasvir asosida kishilik jamiti taraqqiyoti uchun muhim bo`lgan ijtimoiy – ma’naviy muammolar turishi, ular badiiy umumlashtirilishi, tipiklashtirilishi zarur. Romantizm va realizm metodiningbarcha hususitlari, hislatlari haligacha voqe bo`lgan emas. SHundan bo`lsa kerakki hech kim ularga mukammal ta’rifni ham bera olgani yo`q. So`ngi paytda o`zbek she’riyatida “modernizm” atamasi ko`proq ishlatilmoqda. Ja’on she’riyatida “postmodernizm”(eron, rus she’riyatida bunga misolla ko`p.) Lekin o`zbek adabiyotida bu atamalarga aniq javob topish mushkul. CHunki, modernizm tushkunlik, xudosizlik va an’anaviylikka qarama-qarshi ravishda Evropada yuzaga kelgan oqim. Bizningxalqimiz konservator, u o`z an’analariga sodiq, xudojo`y xalq. SHunday holatda modernizmningo`zbek she’riyatida bo`lishi mumkin emas. Ammo bitta-ikkita unsurlar uchrashi mumkin. Masalan, Faxriyorning“Ge’metrik bahor” she’riy turkumiga o`shab ammo ular o`quvchiga singimaydi. NAZORAT UCHUN SAVOL VATOPSHIRIQLAR 1. Uslub va metod haqida tushuncha gapirib bering. Individul uslub deganda nimani tushunasiz? A.Oripov va E.Vohidov she’rlarini taqqoslab ularninguslublarini aniqlang. Romantizm metodini tushunting. Realizm metodini tushuntiring. O.SHarafitdinovning“Modernizm: jo`n hodisa emas” maqolasini o`qi tahlil qiling. FOYDALANILGAN MANBAALAR 1.Izzat Sulton. Adabiyot nazarisi. Universitetlar va pedogogika institutlariningfilologi fakultetlari studentlari uchun darslik. Toshkent. - 1980. 120-132 betlar. 2. Hotam Ikromovich Umurov. Adabiyot nazarisi. Darslik. – Samarqand: nashriyoti. Elektron varianti. 3. E.Vohidov. Ishq savdosi. 1-jild. Saylanma. “SHARQ”NMAK. 2000 y. 4. E.Vohidov. SHe’r daryosi. 2-jild. Saylanma. “SHARQ”NMAK.2001 y. 5. E.Vohidov. . Umrim daryosi.3-jild. Saylanma. “SHARQ”NMAK. 2001 y. 6. A.Oripov. Tanlangan asarlar. 1-jild. To`rt jildlik. G`.G`ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashryoti. 2000 yil. 7. A.Oripov. Tanlangan asarlar. 2-jild. To`rt jildlik. G`.G`ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashryoti. 2001 yil. 8. A.Oripov. Tanlangan asarlar. 3-jild. To`rt jildlik. G`.G`ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashryoti. 2001 yil. 9. A.Oripov. Tanlangan asarlar. 4-jild. To`rt jildlik. G`.G`ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashryoti. 2001 yil. 10. www. Adiblar uz. 11. www. Ziyo istagan qalblar uchun.uz. 6-MAVZU: HOZIRGI O`ZBEK ADABIYOTIDA LIRO-EPIK TUR RIVOJI: SHAKL IZLANISHLARI VA MUAMMOLAR TALQINI REJA: Bugungi poemachiligida izlanish, sharish, ngilanish jarayoni. Monologtipidagi sof lirik poemalar. Epik elementlar aralashgan poema-dostonlar. Liro-epik va dramatik turdagi poema-dostonlar, Bugungi poemachiligida ijtimoiy qadritlarga va ma’nav iy-axloqiy masalalarga, muhabbat mavzusiga ngicha munosabat. Bugungi o`zbek poemachiligi (dostonchiligi)dagi kamchiliklar Bugungi poemachilikda izlanish, sharish, ngilanish jarayoni kechmoqda. Voqelik va inson tabiatiningtinmay o`zgarib turishi, ngi-ngi g`oyalarningtug`ilishi, makon va zamon xossalarini ngicha idrok etish - bularningbarchasi hayot qatlamlarini tadqiq qilishni teranlashtirish bilan barobar ngi shakllarni qam yuzaga chiqarmoqda. Adabiyotimizda voqea bo`lgan har bir asar esa janr qirralarini boyitmoqda. ’ni, xalq hayotininghozirgi tarixiy taraqqiyot bosqichidagi muhim ijtimoiy-siyosiy masala- larni zamondoshlarimiz ruhiti bilan, ko`ngilda tug`ilib qolgan gaplar bilan omuxtalikda chuqur tahlil qilish kuchaydi. Inson nima uchun dunyoga keladi, u qanday shashi lozim, kabi savollar hozirgi poemachiligimizningdiqqat markazida turadi. Hozirgi lirik poemalarimiz ob’ektiv ko`rinishi jihatidan ikkiga bo`linadi. Birinchisi, monologtipidagi sof lirik poemalar bo`lsa, ikkinchisi, epik elementlar aralashgan lirik poemalardir. Bu har ikki tur bugungi kun poemachiligimiz taraqqiyotida etakchi o`rinni egallab borayotir. Monologtipidagi sof lirik poemalarda lirik qahramon qalbi hamda undagi tug`yonli hissiyotlar, kechinmali o`ylar orqali ob’ektiv voqelik xossalarini ko`ramiz va his qilamiz. Umuman, hayot materialiiingxarakteri tasvir yo`nalishini taqozo qiladi. So`nggi yillarda lirik poemalarga epik elementlarningkirib kelishini hayot materialiningo`zi talab qildi.(A.Qutbiddining“”Izohsiz lug`at”, E.SHukurning“Ibidoningxatosi” dostonlarini gapiraman.) SHunday hayot materiallari ham bo`ladiki, ular mohiitini monologda , lirik planda ochish qiyin. SHu boisdan uningxarakteri epik elementlarni taqozo qiladi. Hayot materiali o`zini (o`rni kelganda) ob’ektiv tarzda tasvirlash uchun shoirni "majbur qiladi". Narsa va voqea-hodisalar qarshisida turgan lirik qahramonningqalb nidolarini ifodalash bevosita, ob’ektiv borliqdagi voqea-hodisa va narsalarningo`z obrazlarini ratish bilan bir qatorda, ular qarshisida turgan qalb sadolarini, ham berish, ham bevosita, ham bavosita tasvir usulidir. So`nggi yillarda bu har ikki tipdagi poemalarda ham lirik qahramon xarakterini ratishda tasvirda ruhit bosh omilga aylandi. ’ni, lirik qahramon ruhitini ijtimoiy muhit, voqelik masalalari bilan uyg`un holda tadqiq etish mayli kuchaydi. Buni quyidagi ob’ektiv va sub’ektiv omillar bilan izohlash mumkin, Birinchidan, so`nggi yillarda inson shaxsiga bo`lgan e’tiborningkuchayishi insonningruhiy iqlimlarini qalbiningto`rt faslini tadqiq etish bevosita, uningoigi, savisi, fantazisini ham kengqamrab olishni taqozo etdi. Keyingi paytda hayotimizdagi ulkan o`zgarishlar, mustaqillikka erishish uningsharofati bilan kengdunyoga chiqish, inson ma’nav iy dunyosini ham ongini ham, fikrlashini ham, tubdan o`zgartirib yubordi, Bu mushohadakorlik teran fikrlash jarayoni faqat ayrim odamlar shaxsidagina ro`y berib qolmay, butun xalq uchun xarakterilidir. Ikkinchidan, bugungi inson qalbini jamit qalbi bilan omuxta tadqiq etish, ijodkorndan unga chuqur mushohavdalik bilan yondashishni talab etadi.. Natijada, falsafiy o`ylar bilan yo`grilgan poemalar yuzaga kelmoqda. Demak, janr tabiatida (lirik qahramon ruhitini namoyon qilishda) intilektuallik , falsafiylik, fikriy toleranlik singari belgilar chuqur ildiz otpdi. Keyingi davrda bir qator dostonlar yaratildi. Bular jumlasiga A.Qutbiddining“”Izohsiz lug`at”, 1991 y., E.SHukurning“Ibtidoningxatosi” 1992, Faxryorning"YOziq" (1998 y.), “Ayolg`u” (1991), “Muchal yoshi” (1999), Nabi Jaloliddining"CHiptasiz odamlar" (Bulgakov va CHo`lponga bagishlangan) , Ikrom Otamurodning"Ichkari... tashqari"(1997), “Uzoqlashayotgan og`riq”(1989), “Tag`azzul”, YObondagi yolg`iz daraxt”, CHo`lpon Ergashning"Rahnoning savdosi" (1997 y.), To`lan Nizomning "CHo`lpon" dostonlarini kiritish mumkin. To`lan Nizomning"CHo`lpon" dostoni (1992) xazin ruh, mungli nidolar zaminiga qurilgan. Doston o`zbek she’riyatida o`ziga xos voqea hisoblangan asar, chunki unda buyuk shoirimizningachchiq qismati, nozik shoirona qalbi, ma’nav iy olami teran tahlil etilgan. To`lan Nizomning«CHo`lpon» dostoni o`rni-o`rni bilan hayotiy voqelikni xiko qilishi, bu bilan davr kartinasini ratish ila epiklik kasb etadi. Lekin unda lirik tuyg`u, ichki dard ustun. Bu narsa dostonini lira-epik janirga mansubligini tag’minlaydi. Doston « Uchar yulduz» sarlavhali bo`limdan boshlanadi. SHoirningbunlay nomlashi bejiz emas. Mag’lumki, osmondan bir yuldo`z uchsa xayotdan bir odamni ketganiningbelgisi deb xisoblashgan. SHoir shu aqidaga ishora qiladi. CHo`lponningtaqdiri o`zoq vaqt mavxum bo`lgan. To`lan Nizomov shunga ishora qiladi. «Sado» bo`limida esa shoirningiltijolariga sado beriladi. Bu sado zamirida xaqiqat yotadi. ’ni CHo`lponningqismatini davr fojiasi shuningdek, uningshaxsiti aniq ko`z oldimizda gavdvlvnadi: proq ngliq o`zuldim.,qora taqdir emasmi bu ? Tillarimni kesdilar, menga taqdir emasmi bu? Bog`landi oyoq-qulim , dog`uli daxr emasmi bu? Vijdonim but xam xalol bir musulmon edim, do`stlar. « Muxabbat osmonida go`zal CHo`lpon edim, do`stlar». Sen shodonsan, deb kulgularim oldilar, Erga sig`mas, otashin tuyg`ularimni oldilar, qalamimdan to`kilgan qayg`ularimni oldilar, YUrtga vijdon xalqqa rux, ilimga shon edim do`stlar, «Muxabbat osmonoda go`zal CHo`lpon edim,do`stlar». «Tutqun bo`limidagi misralarda nafaqat CHo`lpon balki A. Qodiriy ,Fitrat, U. Nosir larningqismatini xam ko`z oldimizga keltiramiz, bundan qalbimiz g`ussaga to`ladi. Quyidagi misralar esa o`zligimizni chuqur anglashga va mustaqilligimizni mustahkamlashga xizmat qiladi. Pok iymonga o`q otildi, bir musulmon uyg`oyanmadi, Tug`ilgan yurt, yo Fargona, yo Andijon uyg`oyanmadi. Har satridan mehri tomgan bu Turkiston uyg`oyanmadi. Onam de zardob yutgan O`zbekiston uyg`oyanmadi. O`zbekiston, shoir o`g`ling- CHo`lponningga kim o`q o`zdi, O`q ovozi rim kecha uxlayotgan ko`kni buzdi. Qotil o`qidan begunoh o`layotgan shoir ohidan ko`k uyg`oyandi, ammo bir musulmon, bir vijdonli inson uyg`oyanmadi, ’ni ko`ksini qalqon qilib tengsiz san’atkor o`g`lini himo qila olmadi. Sababi ular erksiz qullar, mute odamlar edi. To`lan Nizom ana shu fojia ildizini hislar, tuyg`ular, iztiroblar silsilasida teran va tahsirli inkishof qiladi.dostonningadabiyotda tutgan o`rni va axamiti shundan iborat . Eshqobil SHukurning«Ibtido xatosi» nomli dramatik dostonida qadimiy afsonaga murojat qilingan. Uningqaxramonlari ham kitobxonga tanish, ni xshilik olami Axuramazda bilan yomonlik olami timsoli Arximmandir. Lekin shoir shu azaliy mavzu, qadimgi qaxramonlar faoliyatida muxum falsafiyg`oya rata olgan ni insonit olamidagi dramatik xolat moxitini inkishof qilish Bilan birga uningxayotdagi o`rni va tabiatini ko`rsata bilgan. Dostonda ko`p xayotiy xaqiqat xam o`z ifodasini topgan U. Azimovning« Oq padar» asarini garchi shoirningo`zi notarixiy dramatik doston deb atasada, u bir qadar tarixiylikka ega. CHunki dostondagi voqea shoir tasvirlаgandаn o`zgacha bir tarzda hayotda bo`lib o`tgan. U. Azim esa bu tarixiy voqelikniing bir qirrasini olgan, hamda unga sevgi chizig`ini kiritgan. U. Azim bu tarixiy voqeani o`z g`oyasiga bo`y sundurgan. Dostonda shahzodani xatarli yo`ldan qaytarishni hayotdagidek mullalar emas, shoirning to`qima obrazi Otabek bajaradi. NAZORAT UCHUN SAVOL VATOPSHIRIQLAR Bugungi poemachilikda qanday izlanish va ngilanish jarayoni kechmoqda? Lirik poema ob’ektiv ko`rinish jihatidan nechaga bo`linadi? Lirik qahramon xarakterini ratishda nima bosh omilga aylangan? Nima uchun so`nggi yillarda poemachilikka e’tibor kuchaydi? Dramatik poema qanday xususiyatga ega? FOYDALANILGAN MANBALAR: Adabiy turlar va janrlar. 1-jild. T., "Fan", 1991 B.Norboev. Istiqbol va istehdod tarbisi. T., 1996 Ergash Ochilov, Muborak sarchashmalari. T., 1997 N.Rahimjonov. O`zbek sovet adabiyotida poema. T.1986 N.Rahimjonov Ilmiy tafakkur jilolari. T., 1991 y. O`zbek adabiyotida janrlar tipologisi va uslublar rang-barangligi. T. , 1998. 7. www. Adiblar. uz. 8. www. Ziyo istagan qalblar uchun.uz. 9. U.Normatov, H.Boltabev. ngi nazariy tamoyillar. “Jahon adabiyoti” jurnali. 2004 yil. Mart.154-163-betlar. 7-MAVZU: BUGUNGI KUN PUBLITSISTIKASI VA DAVR MEZONI REJA: 1. Jamitning ma’naviy taraqqiyotida, kishi o`zligini anglashda publitsistikaningo`rni. 2. O`zbekiston prezidenti I.Karimov asarlari tahlili. 3, «Paxta va o`zbeklar ishi» masalalari yoritilgan publitsistik asarlar tahlili. 4. Bugungi o`zbek publitsistikasida ekologi va tarixga munosabat masalasi. TANCH SO`Z VA IBORALAR: publitsistika, ijtimoiy-siyosiy hayot masalalarini yoritadigan barcha turdagi asarlar: publitsistik maqolalar, ocherk, pamflet, murojaatnoma, felg’eton, pamflet - biror ijtimoiy tuzum voqeligi yoki siyosiy parti faoliyati, programmasi, kamchiligi ustidan o`tkir hajv orqali qiluvchi kichik satirik adabiy asar. O`zbek publitsistikasi tarixiningboshlanishi ba’zi tadqiqotlarda o`zbek tilida matbuot paydo bo`lgan vaqtdan - 1870 yilda «Turkiston vilotininggazeti» chiqa boshlaganidan hisoblanadi. Darhaqiqat, qator matbuotningpaydo bo`lishi bilan bog`liqdir. SHundan so`ng, “Tarjumon”,“Oina”, “Xurshid” kabi matbuot nashrlari o`zbek publitsistika rivojida muhim o`rin tutdi. Inson tafakkuriningo`ziga xos ifodalanish usullaridan biri publitsistikadir. Publitsistikaningbosh xususiyati - fikr-tushunchani mantiqiy muhokamalar tarzidan ifodalashdan iboratdir. Bundan ko`rinptiki, publitsistika hayot, jamit, to`zumda ro`y bergan, berayotgan, shuningdek, o`z davlati va ja’on siyosati, mafkurasi mo’itini anglash, anglatishda juda samarali xizmat qilgan hamda qilib kelmoqda. Istiqloldan keyin publitsistika oldida juda kagga masala ko`ndalangbo`ldi. Bu ham bo`lsa mustaqillik mo’itini anglatish va murakkab bozor iqtisodi yo`liga o`tish davridagi murakkabliklarni aql-zakovat bilan ‘al qilishdir. Ma’lumki, xatoliklarni, kamchiliklarni esa o`tmish tajribalarini ijodiy o`zlashtirmasdan bartaraf qilib bo`lmaydi. O`z-o`zidan aniqki, bunga erishishda badiiy publitsistikaningroli kattadir. So`nggi yillarda o`zbek publitsistikada quyidagi masalalar yoritilmoqda: 1,Bozor iqtisodiga o`tish masalasi. 2.«Paxta va o`zbeklar ishi» masalasi. Z.Sud va prokuraturadagi adolatsizlik va islohotlar masalasi. 4.Farg`oyana va Piskent fojiasi. 5.Ekologi masalasi. b.Sobiq sosialistik tuzum illatlarini fosh qilish masalasi. 7.Madaniyat va ma’navit kamoloti masalasi, 8.Medisina sohasidagi inson qismatiga loqaydlik va bilimsizlik masalasi. 9.Diniy oqimlarga munosabat masalasi. 10. Turli ijtimoiy masalalar: odam savdosi, mardikor ayol, turmush tarzi, giyo’vandilik va b. Biriichi masala mo’itini anglatishda, o`z-o`zidan aniqki, prezidentimiz asarlari katta rol o`ynaydi. Davlatimiz ra’bari Islom Karimovningqator, xususan, «O`zbekiston XXI asrga intilmoqda», “YUksak ma’navit engilmas kuchdir” kitoblarida bu masalalar chuqur ilmiy asosda atroflicha yoritilgan. Bizningbosh strategik maqsadimiz bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin demokratik jamit barpo etishdir. YUrtimizda shaydigan barcha insonlar uchun millati, tili va dinidan qat’iy nazar munosib xayot sharoiti ratib berish, rivojlangan demokratk mamlakatlardagi kafolatlangan turmudt darajasi va erkinliklarni ta’minlash davlatimiz siyosatini ifodalaydi. Prezidentimizning1992 yilda nashr etilgan «O`zbekistonningo`z istiqlol va taraqqiyot yo`li» asari milliy istiqlol mafkurasi uchun milliy asos, ma’naviy hayot uchun yo`l-yo`riq bo`ldi. Asarning«Mustaqil O`zbekistonni rivojlantirishningma’naviy-axloqii negizlari» deb atalgan bobida ilgari surilgan umuminsoniy qaritlarga sodiqlik; xalqimizningma’naviy merosini saql.ash va rivojlantirish; inson o`z imkonitlarini erkin namoyish qilishi; vatanparvarlik tamoyillari istiqlol mafkurasi uchun asos bo`luvchi, qoidalardir. Prezident Islom Karimov «Jamit taraqqiyotiningasosi, uni nuqarrar ‘alokatdan qutqarib qoladigan gona kuch - ma’rifatdir, degan edi. Ana igu konsepsi prezident siyosatiningva bosh islo’atchilik vazifasini bajarayotgan davlatimiz strategisiningasosini belgilaydi. YOqubjon Xo`jamberdiev «O`zbek ishi» kitobida publitsistikaningikkinchi masalasiga kengto`xtagan. U «o`zbeklar ishi» maqolasida shunday yozadi: «Keyingi yillarda «O`zbekistondagi poraxo`rlikni», «O`zbekistondagi qo`shib yozish» kabi jumlalarni takrorlash odat tusiga kirib qoldi. Bu hisob matbuotda o`qish, katta minbarlarda, mehmonxonalarda, Moskva, Leningrad va boshqa shaharlardagi bozorlar, ko`cha-kuylarda eshitish mumkin. Bularni yozishdan maqsad respublikamizda haqiqatan ham sodir bo`lgan qo`shib yozishlarni, poraxo`rlikni, ko`zbo`machiliklarni oqlash emas. Maqsad janotchilarningkengmehnatkashlar ommasiga, paxtaning- haqiqiy o`zbek ishiningog`ir mehnatini elkasida tutib turgan dehqonga hech aloqasi yo`qligini aytish, xolos» deb kuyinadi, «Rahimaningoq paxtasi» maqolasida o`quvchilarningpaxtaga jalb qilinishi tufayli ta’lim-tarbi ishi nihotda susayib ketganligini misollarda ochib beradi. «YUrakdagi tugun» maqolasida qishloq dehqonlariningog`ir sharoiti xususida, undagi murakkabliklar haqida yozadi. Kitobning«Haqiqatningo`tkir ko`zlari» bo`limida berilgan «Sirli hovo`z» , «Javobsiz qolgan savollar», «Farg`oyanadagi fojia» maqolalarida loqaydlik, adolatsizlik masalasi ko`tarilgan. Ilhomjonningaytganlarini o`qigan odamningbadani titrab ketadi va Rossi askarlariningtutgan ishidan juda katta haqiqat ochiladi, shuningdek, Farg`oyana fojiasini yuzaga keltirganlar kimligi, undan maqsad nima ekanligi inkishof bo`ladi. Karim Bahriev «Baliq va qarmoq» maqolasida shunday ezadi: «Xalq qanchalik boqimanda bo`lsa, kam o`ylasa, totalitarizm shuncha kuchlidir. Demokratik tuzum esa uningaksidir, u xalqningfa’ligiga tanadi, mulkni elga beradi, mulk olgan odamlar tajriba orttira boshlaydilar, fikrlashga tushadilar. Tuxum olsangbir eysan, tovuq olsangmingeysan» deb falsafiy fikrlaydi. SHu muallifning«Vatan orzusi» nomli maqolasida inson va jamit kamolotiningasosi tafakkurda degan muhim va to`g`ri fikrni ilgari suradi, U yozadi; «Kamolotninguch yo`li bor: tajriba (achchiq yo`l), taqlid (oson yo`l), tafakkur (og`ir yo`l) bilan inson o`zligini topadi. Taqdidu tajribani ko`rdik, endi tafakkur davridir. At-Termiziy «O`z mulkini himo qilayotib halok bo`lgan kishi dini islom janginingshahidiga barobardur». «Otang- bozor, onang-bozor». «Boz» degani «o`yin» deganidir. Molu mulkingni tikasan, goh foyda qilasan, goh zarar - yutasan, yutqazasan... Abdunabi Haydarovning«Qotilningarmoni», Akbar Jonuzoqovning«qo`lbola qotil», Bekqul Egamqulovning«Qotil ayol» maqolalarida faqat sud va va adli masalalari bilan cheklanib qolmasdan, jinotningkelib chiqish sabablarini ochish borasida ijtimoiy muammolarga diqqatni tortishi bilan muhimdir. TEKSHIRISH SAVOLLARI: 1.O`zbek publitsistikasi qachon yuzaga kelgan? 2.Butungi kun publitsistikada qanday masalalar yoritilmoqda? Z.Bozor iqtisodi mo’itini anglashda kimningasarlari dasturamal rolini o`tamoqda va qanday asarlar? 4.Hayotdagi adolatsizliklarni fosh qilgan, Farg`oyana fojiasiningkelib chyqishiningasl sabablari va undan qanday maqsad ko`zlanganligi ochib berilgan qanday publitsistik maqolalarni bilasiz, ular kimlarningqalamiga mansub? 5.Inson va jamitningiqtisodiy hamda ma’naviy kamolotida bugungi publitsistikaningo`rni qanday? ADABIYOTLAR: 1. I.Karimov. O`zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T., 1998. 2. O.Togaev. O`zbek badiiy publitsistikasi. «Fan», T., 1973. Z. Solijonov Y. Men sizdan saboq oldim. 4. O.Tog`aev. Publitsistika janrlari, T., 1976. 5. O.Tog`aev. Qahramon - ijtimoiy hodisa. T., 1986. 6. Narzulla Jo`raev. Agar ogo’ sen... T., 1998. 8. Narzulla Jo`raev. Tarix falsafasi. T., 1999. 9. YOqubjon Xo`jamberdiev. O`zbeklar ishi. T., 1990. 10. U.Normatov, H.Boltabev. ngi nazariy tamoyillar. “Jahon adabiyoti” jurnali. 2004 yil. Mart.154-163-betlar. 8- MAVZU: HOZIRGI O’ZBEK ADABIYOTIDA HIKOYA JANRI REJA: Mohitni ochib beruvchi hikolar. Ma’naviy-axloqiy masalalar insonningruhiy dunyosi orqali ochib berilgan hikolar. Psixologik hikolar. Tarixiy mavzudagi hikolar Tanch so’z va iboralar: hayot mo’itini ochuvchi ‘iko,psixologik ‘iko, tarixiy ‘iko, tasviriy ‘iko, badiiy tafakkur – ijodkorninghayot, jamit, kunlik turmush, inson xususidagi individual o`y-fikrlari, mulohazalarini badiiy asar voqealari, qahramoni xatti-harakati, faoliyati orqali ifodalanishi. Hiko- ayni kunlarda, o`tmishda kechgan, kechayotgan voqelik haqida dolzarb badiiy umumlashma sovchi hayot barometri, hozirjavob janr. Keyingi yillarda o`zbek hikochiligida o`ziga xos uyg`oyanish, ngilanish jarayoni kechmoqda. Ma’lumki, badiiy ijodda muayyan yo`nalishningvujudga kelishi tasodifan ro`y bermaydi, balki har qanday tamoyilningvujudga kelish tarixi, qo`lami, miqyosi va istiqboli bo`ladi. Badiiy adabiyotdagi tamoyillariningvujudga kelishi badiiy tafakkurdagi o`zgarishlar jarayonidan boshlanadi. SHunday o`zgarishni istiqbol berdi. Albatta ngicha tafakkurningsamarasi ngicha qarashdagi ijoddir. SHunday ijodningbiri Asqad Muxtorning«Fano va baqo» hikosidir. Hiko 1992 yilda totalitar jamit mafkurasidan holi mustaqillik tug`dirgan imkonit tufayli sharq falsafasi tamoyilida yozilgan. Unda insonningikki dunyosi - fano va baqo xususida fikr yuritiladi. SHarq falsafasi «Quroon» va «Hadis»larda ilgari surilgan fikrlarga ko`ra, inson foniy dunyodagi hayoti uningoxiratini belgilaydi. Ma’lumki, sovet mafkurasi buni inkor qilganligi uchun ko`pchilik insoniylik mezonlariga qarshi yul tutishgan, oxiratni o`ylashmagan. Lekin hayot haqiqatidan Ma’lumki, butun umri fosikdikda o`tgan, uningevaziga hayoti xshi kechganligidan bu xususida umuman o`ylab ko`rmagan kas ham o`limi ko`ziga ko`ringanda o`z gunohlarini tan oladi, vijdoni qiynaladi. Hikoda xuddi mana shu xaqiqat Xolxo`ja va Ochil obrazlari faoliyatida ochib beriladi. Hikoni o`qigan kitobxon qahramonlar qalbidagi diyonatsizlikningtub asosi totalitar to`zumningo`zida degan xulosaga keladi. Buni Xolxo`ja, Ochil ochiq e’tirof etishadi. Ajal ularningbo`g’izidan olganda, o`rtada shunday gap kechadi: «To`g`ri-yu, lekin hamma yomonlikni shu dunyoda o`rgandik, shu erda orttirdik barini. Odam bolasi dunyoga sof keladi, bu erda orttirgan jamiki qabihliklarni, jinotu pastkashliklarni tashlab sof ketish kerak emasmi? — Bu gapingiz to`g`ri. Tirikchidik - asli tirriqchilik. U dunyoga ishonmiydi-da, ko`plar. SHuninguchun qo`rqmay kirdikorlarini qilaveradi. —Boqiy dunyoningborligi, uningostonasiga kelG`animizdagina yodimizga tushadi. Inson uningborligiga bir umr iymon keltirsa, kaptar kelib.qo`zgun ketmaydi....dorilbaqo... ostonasida turgan kishi uchun fanoningo`zi ham, u tug`dirgan mudhish gunohlar ham hech nima emas. Faqat ularni bu dunyoga tashlab ketish kerak.. - Tashlab ketib bo`lar ekanmi... - dedi Ochil, esankirab. -Bo`ladi,-dedi Xolxuja ...Kimgadir yorilish kerak. YOriladiG`aningbo`lmasa yomon ichingda ketadi. Xayrit mana... Bu ularni baqo dunyo oldida tavba qilishlari edi. Lekin ular bu fano' dunyoda o`z hayotlarini imonsizlik asosiga ko`rganliklari tufayli o`lim chekingach, na avvalgidek fosiqligini davom ettirishadi. CHunki ularningxamiri sosialistik jamitningo`zidan, oni diyonatsizlik va imonsizlikdan qorilgan. asqad Muxtor hiko qahramonlari faoliyati va xatti-harakatidan kelib chiqib, insonni oxiratdan ogoh qiladi. U yozadi: «Azobli yo`lningbarini bir-bir bosib o`tish kerak. Fanoda ham, Baqoda Xudovandi Karim bir insonga ikki dunyoni berib qa-yibdi. Ammo imonni boy berganga ikkalasi ham harom ekan... Xayriddin Sultonning«Qog`oyaz gullar» nomli hikosi ham xarakterli. Hikoda ikki xil inson qalbi, uningma’naviy olami tahlil qilingan. Qishloqdan chiqqan olim Omon G’aniev O`zbekiston Fanlar Akademisiningmuxbir a’zoligiga saylanadi. U barcha tabrik va shodiyonlardan so`ngbolalikdagi iste’dodli do`sti Saydaz-Saydazimningkelmaganligini o`ylab o`tmishini eslaydi. Bu eslash odatdagi bolaligini, do`stlarini qumsash emas, balki hayotiy faoliyatini vijdoni oldida elakdan o`tkazish, o`ziga hisob berishdir. Bu holat o`zida Ma’lum bir yuk tashiydiki, bu yuk ibratli bo`lG`ani uchun kishiga yuqumli va ta’sirlidir. CHunki unda tabiiylik bilan soxtalikni qiyoslash, hayotda to`g`rilikni, xshilikni tasdiqlash bilan kimlarnidir sosida panoh topib, unga mumkin qadar yoqish yo`lini izlash, shu tufayli u bosgan yo`ldan uningrim darajasiga erishishni iykor qilish va mana shu tipdagi kishilarni fosh qilish masalasi o`z ifodasini topgan. Omon G’aniev o`zini Saidaz va Zarif Usmonovlardan kam iste’dodga egaligini biladi. Lekin u o`rni kelganda vazitga moslashadi, biroq munofiq emas. SHundan u qalban qiynaladi. G`ani Ne’matov, Latipov kabi o`zganingfojiasidan boshqalarga suyunchi tilab ularga qinlashib olmaydi, undaylardan jirkanadi. U yozuvchi Omon G`aniev xotirasi borasidan Saydaz obrazini yoritadi. Bu obraz Omon G`aniev xarakteridan tamom farq qiladi. Saydazningbolaligi qiyinchilikda kechgan. Darsdan keyin ham boshqalar kabi o`ynab kulmagan, Unga vaqti bo`lmagan, tirikchilikdan. Buningustiga doim usti yupun edi. Lekin u mag`rur va favqulodda qobilitga ega edi: Omon yosh matematika o`qituvchisiga, uningxotinini ko`ziga yomon ko`rinib, bilib olgan narsasini Saydaz bir zumda hal qilardi. Saydazninghayoti anchli bo`lishiga qaramay, maktabda ahlo o`qir edi. Lekin mag`rurligi nohaqlik oldida bo`yin egmasligi tufayli maktabda oltin medalga ilinmagan bo`lsa, institutga kirgach, shu xususiyatlari sababli 3-ko`rsdan haydaladi. Armiga bordi, undan qaytgach dehqonchilik bilan shug`ullandi, umuman o`qishdan chetlanib ketdi, lekin odamgarchilikdan emas. Uningdo`sti Omon G`aniev Akademiningmuxbir ahzosi bo`lgan bir paytda, u oddiy bir dehqonligicha qoldi. Biroq qalbningona zamindek kengligi, dili har qandayg`uborlardan holi, buloqdek musaffoligi ham o`zgarmadi. O`ziningbu insoniy xususiyatini u farzandlariga ham singdirdi. Uningfalsafasi hayotda halol va birovga qaram bo`lmasdan o`z mehnati bilan, shuningdek, o`z iqtidoriga ishonib, ehtiqodiga sodiq qolib shash, shundan do`sti Omon G`aniev o`g`li Nuriddinni o`qishga kirishida o`ziningqo`li borligini aytganda yonib ketadi. O`g`liningyordam so`rab borG`aniga ishonmaydi. Agar shu rost bo`lsa, o`qishdan chiqazib olaman deb, do`stidan rostini aytishni so`raydi. U gapni aylantirgach, do`sti xarakteridagi zaiflikni his qiladi. Bu zaiflik o`ziningqanday odamligini ko`rsatishga bo`lgan intilish edi. Mana shu gap tufayli u do`stiningtantanasiga kelmagan edi. Biz bularningbarchasini Omon G`anievningichki iztiroblaridan anglaymiz. Hikoni o`qish davomida Saydaz-Saydazim ko`zimizga ulug`vor ko`rina boshlaydi, garchi u hayotda oddiy odam bo`lishiga qaramay. Uningulugvorligi sofligida, har qanaqa vazitda haqiqatni aytishida va o`z prinsipidan cheklanmasligidadir. Omon G`anievningo`z hayoti faoliyatida vijdoniga qarshi teskari ish tutganligini eslab o`kinishi, o`zidan Saydazni ustun qo`yishi soflik va haqiqatninghayotdagi tantanasidir. Alisher Ibodinovninghikolarida o`zgacha bir tendensi ko`zga tashlanadi. Bu avvalo, hikodagi lirizmningkuchliligidir. Uninghikolari shunchalik tuyg`ularga, hissiyotga boyki, asar finaliga etgach, kishi o`sha sehrli go`zal bir olamdan ajralib qolG`aniga nadomat qiladi, hikoni na bir o`qishga kirishadi, ikkinchi o`qish davomida bu go`zal olamningzamirida yotgan chin mohitni anglab, o`z qalbida ham qandaydir o`zgacha, kishi so`z bilan anglatib bo`lmaydigan bir tuyg`udan fikr ummonigag`arq bo`ladi. Bu jihatdan uning«Bir tomchi yosh», «Ko`l bo`yida» hikolari yorqin misol bo`la oladi. Avvalo bu hikolar ilgari surmoqchi bo`lgan idesiningyuksakligi, u zamon va insoniylik muammolari bilan amuxtaligi jihatdan ajralib tursa, ikkinchi tomondan badiiy ijodningbutun komponentlariga amal qilinganligi o`z samarasini ko`rsatgani, oni bu narsa o`zgacha ohangkasb etgan hikoga. «Bir tomchi yosh» hikosiningqahramoni Ma’suma. Biz voqealar silsilasidan hiko qahramoni Ma’sumaningbutun fazilatlarini bilib boramiz, oni uninggo`zalligini, kitob o`qishiga rasha didi borlig`ini, ancha mulohazakor va hissiyotli qizligini, shuningdek, uningo`z oilasidagi hayoti va unga bo`lgan munosabati va nihot bu xonadonga kelin bo`lib tushG`anini. Hiko ana shu qalbninggo`zallik, nafosat olaminingtimsoli bo`lgan billur yurakningtimsoligina emas, balki o`zi bo`lgan siymoni qattiq va to`zalmas zarba eyishi bilan tugaydi. oni ko`imi-ozmi ona ta’siriga berilishi, tezroq mashinaga erishish ishtiyoqida hamma narsani unutish darajasiga etgan eri Rajabbekningshafqatsizlik bilan qilgan muomalasi go`zallik, ezgulik, nafosatlik, tuyg`unlik niholini yulib tashladi. Bu bilan o`sha muhitda, oni Ma’suma shayotgan qishloqda hayotni, shashni faqat mehnat qilish,,- u, bola boqish deb biladigan, dunyoqarashi, hissiyoti hamma, hammasi o`zi shayotgan muhitga moslashib ketgan kishilarningsonni na bittaga orttirdi. YOzuvchi Ma’sumaningholatini, kayfitini qisqa, lo`nda, zarbdor jumlalarda beradi. Bu birinchidan konkretlik hosil qilsa, ikkinchidan, she’riy bir forma, to`g`rirogi oq tehr shakllini yuzaga keltirgan. Mana tasvirga va jumlalar to`zilishiga ehtibor bering: «U ko`rpa ustida yotolmay to`lg`oyandi, Ichi qizidi. Nimadir yuragini kavlab, hol-joniga qo`ymasdi. Ko`nglini bo`shatgisi kelar edi. Urnidan turib, she’r daftarini oddi. YOstiqqa ko`kragini berib yoza boshladi. Nihot ko`ngli yorishdi, o`zini parday engil his qildi. Vujudini shirin titroq bosdi. Qorong`i kuchadan vizillab o`tgan mashinaningyoruti tushdi. Ma’suma pastki, labini tishlab, ko`zlarini sho`x o`ynatdi-da,. bir varaq qog`oyazga yozdi: Qirlarda lolalar ochildi, Yigit-qizga gilam paendoz, Sizni kuta bagrim ezildi, Siz-chi, kimga aytasiz roz? U bu she’rni erini o`qishi uchun estiq ustiga qo`di va o`zini uxlaganga soladi, Eriningqadamini eshitib yuragi dukillaydi. She’rni o`qigach , eriningqiladigan muomalasini xayolan ko`z oldiga keltirib, kungli eriydi, shirin bir kayfitga beriladi. Lekin eriga xotininingintizorlik bilan kutishi, uningshe’ri qiziqtirmaydi, balki sigirningoldida o`t yo`hligidan butun dudyosi qorongu bo`lib, xotiniga dag`dag`a qiladi: «Padaringga lahnat senday xotinning! Sigir ochidan o`lay debdi-ku! Na o`t yulibsan, na uydan bir nima topib solibsan! lpayib etishingni qara!» Hikoningfinali go`yo musiqaningengavjiga chiqqanda torningo`zilishiga o`xshaydi. Tor o`zilsa-da, uningkishi qalbiga o`tkazgan ta’siri o`zoq saqlanadi, qulog`i ostida o`sha dastlabki kuy jaranglab turadi. Alisherni «Ko`l buyida» nomli hikosi haqida ham shunday tiniq tasvir va inson qalbiningteran tahlilini, shuningdek , inkishofini ko`ramiz. SHukur Xolmerzaev hikolariningfazilatlaridan biri kutilmagan echimga egaligi va tasvirlangan har bir narsa, voqea, detalningmaqsad sari xizmat qilishi, qahramon xatti-harakatidagi tabiiylik. Bu xususiyatni derli barcha hikolarida ko`zatish mumkin. Lekin asosiy gap hiko voqealari zamiriga singdirilgang`oyaningsalmogida, falsafiyligida. Agar u zaif bo`lsa, badiiy komponentlar har qancha mahorat bilan qo`llanmasin, hikoningkishi qalg’idan joy olishk, kishi shuuriga ta’sir qilishi dushvordir. SH. Xolmirzaev mumkin qadarg`oya salmogiga ham ehtibor beradi. U o`z uslubiga, o`z oa’ziga ega yozuvchidir. YOzuvchi ijodiningo`ziga xosligi Ayni paytda ijodiy jarayonningo`ziga xosligini belgilaydi. Ijodiy jarayon xar bir yozuvchida o`ziga xos tarzda kechadi. SH.Xolmirzaev o`ziga xos shaxsiy badiy uslub soxibi sifatida taqlidchilikdan, bir yoqlamalikdan, bayonchilikdan qochadi. So`zga xasis bo`lsala, fikrini o`quvchiga to`la va yorqin etkazishga erishadi. Biroq , bazan uningasarlari tugallanmagandek tag’ssurot uyg`oyatadi. O`quvchi asar davomini kutadi. qaxramonlar portretini chizmaydi,asosiy etiborini xarakter rtishga qaratgandek tuyuladiki, o`quvchini o`ylashga, chuqUr muloxaza qilishga majbur qiladi. Asar qaxramonlari ustidan chiqarilgpn xukumo`quvchi eg’tiboriga xavola etiladi. Agar badiy nit asarningtug`ulishi uchu nasos bo`lsa, maxorat shu asosni ro`yobga chiqaruvchi imkondir. SHakl esa uningxosilasi. Bu tizm SH.Xolmirzaev asarlariningtabiatini xar doim belgilab kelgan va kelmoqda. Xozirgi yozuvchilar uchun asosiy narsa bu- o`z qaxramoni uchun inson nafaqat shunchaki shay oladigan, balki xozirgi kunni anglash va o`tmishni eslashi uchun zamonni topa’lishdan iborat. Bu uningistiqboliningsharti xisoblanadi. Masalan N. Eshonqulovning«Muolaja» xikosi xudi shu-odamlarni ularningxotirasi va fikrlash imkonitini maxv jtish orqali Ayni kelajakdan maxrum etishlari to`g`risida «Kimsasiz hovli» hikosini o`qish davomida kitobxon pulga, boylikka mukkasidan ketgan ikki savdo xodimi Hosila bilan Umarningqismati qanday niho topar ekan, ularningqilmishi uchun haet qanday jazolar ekan deb o`ylaydi. Hiko esa kutilmagan fojia bilan tugaydi. oni armidan kelgan kka-yu gona o`tillari Ummatjonni itlari Jek chaynab tashlaydi. Kechasi kelgan Ummatjon darvoza qo`ng`irog`ini bosganda hech kim sas bermaydi. CHunki uningota-onasi kechasm eshik ochishni allaqachon tark etishgan edi. qo`ngiroqqa eshik ochmaslikka sabab ular hammadan, har narsadan qo`rqishadi. Kutilmagan echim bilan tugagan hikoningfazilati shundaki, uningta’siri kishi qalbiga zarb bilan tegishi, Ma’lumki, zarb bilan tekkan narsaningog`rig`i kuchli bo`ladi. Demak, u kishi qalbida og`riq paydo qiladi. Ogriq esa so`zsiz izsiz o`tmaydi. 70 yil davomida tamom boshqa sharoitda, oni har bir qadam o`lchovli, faqat yuqoridan buyurilgan ishni bajarishga o`rgangan, mustaqil bir ish qilish u yoqda tursin, hatto fikrlash ham mumkin bo`lmagan bir sharoitda shagan xalq birdaniga mustaqillikka erishgach shoshib qoldi. Ko`plab avantyuristik harakatni boshlab, abgor holga tusha boshladi. YOzuvchiningo`sha davrda yozilgan «Ozodlik» hikosida xuddi shu holat qalamga olingan. Hech bir gunohi bo`lmagan Mansur o`z davrasidagilardan biri qilgan jinot tufayli 10 yilga kesilib ketadi. Bu ham totalitar tuzumningqiyofasini belgilab beradigan holatlardan biridir. Uningozodlikka chiqishi, respublikaningmustaqillikka erishgan kuilariga to`g`ri keladi. Mansur mustaqillikningsamarasini o`zininghayotida ko`rdi. U otasidan qolgan kulbani epaqaga keltirib sotdi. Puliga 3-4 sovliq olib, qirga ko`chib chiqdi. Do`sti Omonningko`magida ikki uy, bir dahliz tikladi. O`ziga o`xshagan etim garibgina qizga uylanib, qaddini tikladi. Hatto, tuzukkina ishga ham ega bo`ldi, oni «to`qson chaqirimli masofodagi kabellarni nazorat qilib yuruvchilik» amaliga erishdi. O`g`il ko`rdi. Qishloq qarilarini va do`st - birodarlarini chaqirib, osh hamda ziyofat berib, elga qo`shildi. Uningbarchasi mustaqillikningsharofatidandir. Agar avvalgi davr bo`lganda Mansur bularningbirontasiga ham erisha olmasdi. CHunki, qamalib chiqqan odamni hech bir korxona ishga olmasdi. Hiko juda katta falsafiy ramziylik bilan nihosiga etadi. Mansur butun vujudidan mehr qo`ygan kakligini qafasdan ozod qiladi. Lekin kaklik garchi o`zi o`sgan makonda - togbag`ri, archazorda qo`yib yuborilgan bo`lsada, o`chib ketmaydi. qafas atrofida o`ralashib, u bu narsani chuqilab yuraveradi. Unga ko`zi tushgan tulki pisib keladi. Tulkini ko`rgan kaklik qochish o`rniga unga qarab yuguradi. CHunki hovlida sariq it bo`lib, u undan qochmas edi. Tulkini ham it fahmlab unga em buladi. Demak, mustaqil ish qilishga o`rganmagan kimsa, mustaqil shay olmaydi, SHo`ro davrida shunday edi. Barcha yuqoridan aytilgdn, buyurilgan. narsani bajarishardi, Mustaqil bir ish qilishga ruhsat yo`q edi. SHundan mustaqilik qo`lga tekkach, ko`pchilik nima- qilishni bilmay gangib arosatda qoldi. Mansur og`irlikka chidab iymonini yo`qotmaG`anini, ozodlikka tagdnaligi uchun o`z yo`lini topdi. Ezgu xatti-harakati bilan boshqalarningham ko`zini ochdi. Hikoda bu fikr quruq aytilmaydi, vokealar zamiriga singdiriladi. YOzuvchiningmahorati ham ana shundadir. Xulosa qilib aytsak, engxshi hikolarimiz shuni ko`rsatdiki, hozirgi zamon nasrimiz millatparvarlik qiyofasidagi milliy mahdudlik emas, bemalol dunyo adabiyoti bilan tenglashish yo`liga intilpti. NAZORAT UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR: Bugungi kun hikochiliginingo`ziga xosligi nimada? Hikonavislik o`z ijodlarida asosiy nuqtani nimaga qaratpti? Ma’naviy-ahloqiy masalalar hikochilixda qanday o`z ifodasini topgan? Tarixiy, voqelik bugungi kun hikochkligida qanday yoritilpti? Bugungi kun hikolari totaltitar tuzum davridagi hikolardan nimasi bilan farq qiladi? ADABIYOTLAR: Adabiy turlar va janrlar. 1-jild. T-1991 y Solijonov Y. Romanningoydin yo`li. “SHarq YUlduzi” 2004 y. 1-fasl. Solijonov Y . Nutq va uslub. 2002. T.Jo`raev. Ongoqimi va tasviriylik. T. "Fan", 1994 y H.Karimov. Janrmi yoki uslub.T. «Fan», 1991 y H.Karimov. Davr va inson. T. «Fan»,1992 y H.Karimov. Milliy-ozodlik ko`rashchilari va adabiyot.T.1997 y H.Karimov. SHukur Xolmirzaev.T.1999 y I.Mirzaev. Adabiyot va davr dardi. T. 1990 y I.Mirzaev. Nasrimiz badiiy olami. T. 1991 y M.qarshiboev. Taloto`pdan uyg`unlik sari. T. 1998 y. Solijonov Y. Men sizdan saboq oldim.2007. U.Normatov, H.Boltabev. ngi nazariy tamoyillar. “Jahon adabiyoti” jurnali. 2004 yil. Mart.154-163-betlar. 9-MAVZU: HOZIRGI O`ZBEK QISSACHILIGI REJA: Ijtimoiy muammolar va milliy qadritdar aks etgan qissalar. Mutelik ruhitiningsalbiy oqibatlari ochib berilgan qissalar. Afg`oyan urushiningmanzaralari orqali sosialistik tuzumning. sharmandali siyosati ochib tashlangan qissalar. Milliy-ozodlik kurashchilari faoliyati va obrazlari ngicha tahlil qilingan qissalar. Ma’naviy-axloqiy muammolar va insoniy millatlarningkelib chiqish asoslari teran tahlil qilingan qissalar. Tanch so`z va iboralar:1-Milliy xususiyat ifodasi - biror millatning, xalqningo`ziga xos xususiyatlarini - ruhiti, urf-odati, anHanalari, tili, diniy eHtiqodi, axloqini bo`zmasdan, Haqqoniy yoritilishi. 2-Epizod - nisbiy -mustaqillikka ega bo`lgan asar voqeasi badiiy asarningbo`linmaydigan engkichik qismi; asar syujetiningo`zviy xalqasi, asosiy tarkibiy qismi; badiiy asardagi yordamchi syujet chizig`ida uchraydig`an xarakterlarningayrim qirralarini yoritishga xizmat qiladigan qism. Ma’naviy uyg`oyanish samarasi odamlarningo`zligini anglash, milliy g`urur, orit, ajdodlarimizdan faxrlanish, kelajak har kimningo`z qo`lida, mehnatida va ongli faoliyatida ekanligini his qilishda namoyon bo`lmoqda. Bugungi kunningvazifasi adabiyotni millatningma’naviy va intellektual salohitini, odamlarningaqliy va ruhiy madaniyatlarini yuksaltirishga xizmat qildirishdir. CHunki olamni shu paytgacha aytib kelganimizdek, na- faqat go`zallik, ma’navit va ezgulik ham asraydi. Uni komil inson yuzaga keltiradi. Komillikni yuzaga keltirishda badiiy adabiyot muhim omildir. Buni xshi anglagan yozuvchilar shu yo`lda samarali ijod qilmoqdalar. Bu borada. H.Sulton, E. A’zamov, A.Ibodinov, SHoyim Bo`taev, Normurod Norqobilov, Nabi Jaloliddin va boshqalarningijodi katta rolg’ o`ynapti. Qaysiki asarda insoniy kechinmalar jarayoni, iztiroblari, mehr-mohiti, o`ziningfalsafiy talqinini topsa, asardagi badiiy voqealik hayotiy haqiqat bilan uyg’unlashadi. Bunday asar har qanday jamit o`zgarishlarida ham umrini tugatmay shab qoladi. Xayriddin Sultonovning«Sa’dat sohili» qissasi ana shunday fazilatga egaligi bilan kitobxon qalbini zabt etadi. O`quvchiningma’naviy olamini boyitish orqali o`z hayot yo`lini to`g`ri belgilashga imkon tug`diradi. Bu narsa esa o`z navbatida, jamitninginsoniylashuviga, demokratiningnada kuchayishiga ko`mak beradi va asos bo`ladi. CHunki xalqi komil bo`lgan jamitdagina adolat va inson manfaatlariga yo`naltirilgan qonun hukm suradi. Demak, asar inson kelajagi uchun xizmat qiladi. Qissa Bobur Mirzo umriningso`ngi kunlari voqeasiga bag`ishlangan. Asarda voqelik emas, insoniy kechinmalar, ’ni insonningo`zi bosib o`tgan hayot yo`lini fikr elagidan o`tkazganda yuzaga keladigan iztirob, armon etakchilik qiladi. Bu holatlar Toshkentdan Bobur kutubxonasidagi nodir kitoblar bilan tanishish istagida kelgan tarixchi olim Hofiz Kuykiy bilan bo`lgan muloqotda o`z ifodasini topadi. Bu muloqotda bildirilgan fikrlar Bobur Mirzoningqalbiga tinchlik bermay kelayotgan iztiroblariningmohitini, ruhiy dunyosini inkishof qilish bilan birga, juda katta ma’rifiy kuch ham kasb etadi. Kuykiy Bobur Mirzoning oldiga dastlab kirganda va uning«Ona yurtdan ko`p salom keltirdim, yurtimizningtabarruk yodi xotiralaridan ko`tarilmagan bo`lsa», - degan so`ziga Bobur ohista, ovozi tirab shunday javob beradi: «Ul vilotlarninglatofatlarini kishi nechuk unutgay? -deydi... - Unutgan kishiningko`zlariga tiriklayin tuproq to`lmasmi?» Bunday so`zni Vatan sog`inchi bir daqiqa ham qalbini tark etmagan kishi ayta oladi. Ularning o`zaro suhbatlari asnosida Bobur Mirzo shoir, davlat arbobi bo`lish bilan birga, zukko tarixchi va faylasuf olim, kamtarin insonligi bo`y ko`rsatadi. Bobur Mirzo keiyngi paytda tushida ko`p dengiz ko`rishini, «Na dengizningpoyoni bor, na yo`limning, va qaro terga botib tentib yuramen..,» munajjimlardan so`rasam, «ul kanora, inshoolloh, sa’dat sohili bo`lur deydilar, u qaerda o`zi», - deganda, Kuykiy beixtiyor «Sa’dat sohili - Vatanda, olampanoh». - deydi. Bu javobdan Boburningko`zlari lt etib, katta ochilib ketadi. CHunki Kuykiy uningdilidagini tiliga chiqargan edi. Uningichki iztiroblariningmohiti ana shundadir. Qissaningna bir o`rnida Bobur shunday deydi: «Eh, saltanat...Ne bo`lsa Ollohdan! SHu Saltanat minnati umr bo`yi oyog`imga kishan bo`ldi, murodimga -g`oyav... Lekin endi bir zo`r bilan jahl qilurmenu, bu kishanni tilka-tilka eturmen!» Afsuski, bunga uningumri imkon bermadi. Bu falsafiy haqiqatningma’rifiy qimmati kattaligiga hech kim shubha bildirmaydi, deb o`ylaymiz. Xayriddin Sultonovning«YOzningelg`iz yodgori» nomli qissasi ham diqqatga sazovor. Uningqahramoni oddiy kishi kolxoz bog`iningqorovuli. Asar dramatik dostondek chuqur ehtiros va uyg`unlik bilan yozilgan. CHunki qissada «Nega menga faqat sitamni ravo ko`rding? YOzug`im ne edi, xalloqi olam», de samoga qarab nola qilayotgan, bugun umri toat-ibodatda o`tsa-da, kechmishi qora kunlarga to`la bo`lgan odamningqalb dramasi, uningo`z-o`zi kurashi yoritiladi. Iztirobga to`la bu qismatdan xulosa chiqarishda o`quvchiga adibningo`zi yordam beradi. CHunki osmondan kelgan sado - bu asli adibningovozi. Adash Karvonningsavoliga berilgan javob mohit e’tibori bilan muallifningmunosabatini ifodalaydi. YOzuvchi umri kurashlardan chetda, mutelik bilan o`tgan bu qismatga o`z munosabatini bildirish uchun shunday vosita, yo`l tanlangan. Asar qahramoniningqismati chigal. Uninghayotida g`am-gussa ko`p. Lekin yozuvchi bu qayg`u, g`am-tashvishlarningmohitini nimada ekanligini asoslab bergan Adash Karvonninghaddan tashqari xudojo`yligi, hamma narsani xudodan deb bilishi. O`zini xo`rlagan, jabr etkazgan nopok kimsalarga qarshi bormasligi, muteligini uninghayotdagi jamiki chigalliklarningasosiy sababchisi. Asarningbutun pafosi, ruhi, g`oyaviy-badiiy maqsadi mo`minlik, sustkashlik, o`z ertasiga loqayd qarash fojiaga, o`kinch, iztirob, armon-nadomatga olib kelishini ko`rsatishga yo`naltirilgan. Qissada inson hayotda halol, pok bo`lishi bilan birga, jamitdagi ramas, qallob kimsalarga qarshi kurashishi, adolatga nisbatan loqayd bo`lmasligi, doim katta maqsadlar sari intilib shashi kerak, degan g`oya ana shu achinarli qismat misolida ifoda etilgan. Erkin A’zamovning«Javob» qissasida ham inson ma’naviti masalasini hayot hodisalariga o`ziga xos yondashish orqali ochib berish tendensisi ko`zga tashlanadi. Unda hayotda o`z o`rnini topish ve maqsadga erishish uchun kurashish va intilish kerak degan g`oya ilgari suriladi. Qissa qahramoni Elchiev - shahar idoralaridan birida iqtisodchi bo`lib ishlaydi. U kamtar odam. Oilasida, ishxonasida hurmat qilishadi, ishonishadi. Elchievninginstitutni tugatgan qizi harbiy xizmatdan kelib, oliy o`quv yurtida o`qiyotgan o`g`li bor. U sevib uylangan, Oilasida hech bir kamchilik, etishmovchilik yo`q, ro`zg`oyari oddiy. Lekin shu odam bir hodisa sabab bo`lib o`zgarib qoladi. O`ziningjoniga qasd qiladi. Ammo bu uni bezorilar kaltaklagani-yu, kasalxonada yotib chiqqani va shundan keyingi g`alvali mojarolar tufayli emas, balki o`zining«turish-turmushini, atrofidagi odamlarningunga munosabatini chuqurroq o`ylab ko`rganidandir. O`zidan, shash tarzidan noroziligi oqibati shunday kamsuqum, be’zor halol odamni o`zgartiradi. U o`ziga qarshi o`zi isyon qiladi. Ana shu o`zgarishningildizini ochish qissaningmohitini tashkil qiladi. Bu borada yozuvchi shunday yozadi: «Elchiev bu hisobda alam-nadomat bilan shunga amin bo`ladiki, qashshoq, zavqdan bebahra shadi. Jo`ngina ro`zg`oyarlik! Oddiy qumursqacha tirikchilik g`ami! Kunim o`tib turibdi-ku, qornim to`q, ustim but-ku, deb yuraveribdi-Ko`ngil to`qligini o`ylab, ham ko`rmabdi. Axir odam kun sanamoq, chun keladimi bu dunyoga? Esiz umr! Bunday g`aribgina, g`imirsib kun kechirgandan kechirmagan afzal! na shunga iqror bo`ldiki, hayotdan qo`rqib shabdi. Avvaliga xotinini, topgan baxtini o`ylab qo`rqibdi, keyin bola-chaqasini o`ylab qo`rqibdi, kattarok, bir ishga bel bog`lagani jurhati etmabdi, ikkilanibdi, hadiksirabdi. Boriga shukur qilib, qanoat qilib shayveribdi, intilmabdi». Elchiev o`z-o`zi bilan kurashlardan, uzoq qiynalishlaridan so`ngshu falsafani tushunib etadi. Ma’lumki, mustaqillik qo`lga kirguncha bo`lgan davrda yozilgan ilmiy ishlar va badiiy asarlarda milliy ozodlik kurashchilari obrazlari odamlar tinchini buzuvchi va xalq xo`jaligiga juda katta zarar keltiruvchi, xotin-qizlarningnomusini bulg`oyavchi, tutgan ishiningderli barchasi yovuzlikdan iborat kimsalar qilib tasvirlangan. 80-yillarningo`rtalarida yuzaga kelgan qayta qurish siyosati va SSSRningparchalanib ketishi tufayli yillar davomida xalqdan sir tutilib kelingan tarixiy hujjatlarni o`rganishga va yoritishga imkon tug`diradi. Oqibatda ko`p narsa oydinlashadi. Jumladan, milliy-ozodlik harakatiningyuzaga kelishi va ularningaslida kimligi ochib berildi. Bu narsa asarlarda ham o`z ifodasini topa boshladi. YOsh yozuvchi Bahodir Murod Alining«Ko`kto`nliklar» qissasi shulardan biridir. qissa Hayotiy jarayonningmumkin qadar aslida qanday bo`lsa, shunday yoritgani va yozuvchilik mahorati bilan ajrab turadi. Xo`sh, bu nimalarda ko`rinadi? Birinchidan, asarda voqelik emas, inson qismati, taqdiri, uningdard va alami tasviri etakchilik qilishi; ikkinchidan, insonningruhiy olami tuyg`usi, tortgan iztirobi, dunyoqarashi samimiylik va katta insoniy dard bilan inkishof qilinishi; uchinchidan, insongasinfiy yondoshishdan holi inson sifatida qarashi va bor nuqson hamda fazilatlari ila tasvirlanishi; to`rtinchidan, kasal mohiti tarixiy nuqtai nazardan to`g`ri yoritilishida ko`rinadi. Qissa voqealari uchta etakchi qahramon faoliyati, qismati asosiga qurilgan. Bular milliy-ozodlik kurashchilariningrahbarlari - Asqaralibek, SHomirzabek va qizillar yo`lini tutgan mulla Jaloliddin. Bu uch obraz faoliyati va ular bilan bog`liq bo`lgan shaxslar xatti-harakati uch olamni tashkil qiladi. Lekin shunga qaramay bu olamlar xlitlikka ega. Qissa voqeasi Asqaralibekni xiyonat tufayli qo`lga olinib, to`laga tashlanganidan boshlanadi. Asar syujeti esa Asqaralibek xotirasi asosiga qurilgan, xotira quruq bayon qilinmaydi, balki tasvirlanadi. Tasvir voqealari esa Asqaralibekningruhiy dunyosini inkishof qilishga, qismati va fojiasiningmohitini ochishga yo`naltirilgan. Oqibatda syujet rivojida Asqaralibek kishi ko`z oldida ulug`lashib boradi. CHunki uningo`z xatti-harakati va hayotiy hodisalar hamda jarayondan chiqargan xulosalari katta falsafiy umumlashmaga ega bo`lib, vatan taqdiri va milliy qadritlar mohitini anglashga imkon beradi. Ma’lumki, fosiqlar dunyosi va tubanlikningasosi iymonsizlikdir, Biz kechagi 70 yillik hayotimizgp nazar solar ekanmiz, buninghaqiqatligini chuqur anglaymiz. CHunki sosialistik jamit deb atalgan tuzumda kishini iymonli qiladigan qadritlarga - diniga, azaliy urf-odatlariga, milliy ruhitga hujum qilingan edi. Oqibatda odamlar bo`g`izigacha iymonsizlik botqog`iga botdi, ayniqsa, keyingi 30 yil ichidagi avlod. Lekin har qanday adolatsizlik, diyonatsizlik jamitida ham go`zal xilqatlar, insoniylik yo`qolmaydi. SHundaylarningsharafiga ezgulik hamisha g`oyalibdir. YOsh yozuvchi Jamila Ergashevaning«Zubayda» nomli qissasi xuddi shu, g’ni qalbdagi og`riqqa bag`ishlanganligi bilan muhimdir. Qissa ngi tamoyil yo`nalishida yozilgan. Unda totalitar tuzum paytida chop etilgan ko`pchilik asarlardagi kabi qahramonlari o`sha davrningetakchi mafkurasi izmida harakat qilmaydi, ularningbarcha faoliyatlari - tuyg`ulari, hissiyotlari, o`y-fikrlari, orzu-umidlari, ngilishlari, xatti-Harakatlari o`ta tabiiy, jonli hayotiydir. SHuningdek, unda voqelik emas, insonningqismati, fojiasi, dardlari, fosiqlar tufayli yuzaga kelgan kalb og`riqlari - suvaydo etakchilik qiladi. Bu hol so`zsiz asarga mahzunlik kiritgan. Mazkur mahzunlik qissani o`qish davomida kitobxon qalbiga ham ko`chadi. Og`riq paydo qiladi. Qissa voqealari ezgulik va fosikashk dunesininginkishofi asosiga qurilgan. Ezgulik olamini Zubayda, qurbongullar tashkil qilsa, fosiqlik, tubanlik dunyosi Normurod, Hikmatullo, Matlablar faoliyatida o`z ifodasini topadi. Otashbek hayotligida olam Zubayda ko`ziga g`oyat go`zal, odamlarningbarchasi ma’sum ko`rinardi. Fosiqlik dunyosiga duch kelmaganidan butun olamni ezgulik chulg`agan deb bilardi. Lekin hayot Zubayda o`ylaganicha emas, ayniqsa 70 yillik zamon Hazrat Navoiy aytganidek, «YOmonga gul berdi, xshiga deb xor,. . . yomonga baxt berdi, xshini badbaxt» edi. qissada xuddi shu haqiqat Zubayda va Qurbongul qismatida o`z ifodasini topadi. Zubayda eriningvafotiga uch oy bo`lganda, fosiqlik dunyosiga duch keldi. «Bir kuni kechasi nafasi qaytib uyg`oyanib ketdi, ammo elkalaridan bosib turgan ikki qo`l o`rnidan turishga qo`ymasdi: -nga jim! Bolalar uygonib ketadi. - Normurod?! Siz. - Ha, men. Menman nga, qo`rqmang, - u hansirab > o`pmoqqa urinardi. Zubaydaningnafasi qaytib ketdi. - Ahmoq, iblis! - katta-katta davralarda sovrin olib yurgan polvonni elkasidan oshirib tashlashga zo`r berib o`rinar edi. - Vijdonsiz! Hali akangningtuprog`i sovumasdan turib. . ,» Zubayda uningbu iflosligini ichiga yutdi. Eriga ko`p xshiliklar qilgan qaynag`asi Bektosh akadan andisha qildi. Ma’lumki, inson murakkab xilqatdir, ayniqsa fosiq va mahatlar. Ularninghar bir xatti-harakati g`arazli maqsad sari yo`naltiriladi. Ular inson ruhitini anglashda ham ancha bilimdon shaxs hisoblanadi. Birlari (Normurod singari) inson tuyg`ularini jumbushga keltirib, iroda bukish hisobiga o`z maqsadiga erishsa, o`zgalarni esa o`ta ziyoli, aqlli, xoksor ko`rinishga intilib, o`zlari xususidagi xshi fikrlarni g`oyat sekinlik bilan uyg`oyatib borib, maqsadga erishadi. Bu kabilar g`oyatda xavfli shaxslardir. CHunki bundaylar kishiningham jismiga, ham mulkiga changsolishadi. Jamila Ergashevaninginsonlarningbu xususiyatini so`zda emas, xatti-harakati, faoliyati tasvirida ochib berishi kishini xursand qiladi. Bu xususiyat Hikmatullo obrazida o`z ifodasini xshi topgan. Hikmatullo Zubaydaga haqiqiy oshiq, uningshikasta ko`ngliga malham bo`lishga, ishontirishga intilganda, katta maqsadni ko`zda tutgandi. ’ni Otashbekdan qolgan hovlini sottirib, mashinaga ega bo`lish va tarallabedod qilib yurishni. Zubayda esa uningiltijo va va’dalarini keskin rad etolmadi. Normurod bilan bo`lgan voqeadan keyin rad ham etolmasdi. Ko`p o`tmasdan Hikmatullo masalani ko`ndalangqo`di. Ayniqsa, Zubayda «qizingiz tekkan juvormagningkatta xotini o`z og`zi bilan aytibdi. U juvormag, onasiga «nozi ko`p ekan, mashina olib olay, javobini berib yuboraman» degan haqiqatni Bektosh akaningqizi orqali eshitgach, taqdiridan fig`oyan chekdi. Bu fig`oyan faqat Zubaydaningfig`oyani emas, ezgulik olaminingfig`oyanidir. O`zbek sarguzasht qissalaridan biri O`lmas Umarbekovning«YOz yomg`iri» qissasi syujeti bir qotillik izlarini aniqlash tasviri asosida qurilgan. Unda voqealar Munisaningo`ldirib ketilishi tasviridan boshlanib, qotillikningfosh etilishi bilan tugaydi. Asar syujeti qizg`in. YOzuvchi ikki yo`nalish voqealarini – tergov xodimlariningtezkor harakati va qotillikningizlanishida yordam beruvchi muhit va hayotni navbatma-navbat tasvirlash yo`lidan boradi. Qahramonlar ham ikki toifadir. Munisaningeri Rahim Saidovningo`y xotira fazilatlari ancha teran talqin etiladi. Milisi kapitani Sobir Aliev, leytenant Sultonov kabi qonun himochilariningtezkor harakatlari batafsil chiziladi. Asar sarguzasht adabiyotiningumumiy an’anaviy xususiyatlari o`zida to`la mujassam etgan, sarguzasht ruhi asarningboshidan oxirigacha badiiy to`qimani zabt etgan. Qahramonlar ruhiti ko`pincha suhbatlarga, harakatlarningo`ziga singdirilgan. Bu hol asarni milliylikdan uzoqlashtirmaydi. Ayniqsa, Rahim Saidov va Sobir Alievlar o`y – mushohadalari, oilaviy muammolari, orzu-intilishlari bilan milliy muhit xosliklarini ifoda etadi. O`lmas Umarbekov qissasida sarguzasht adabiyotningengasosiy xosliklari san’atkorona yuzaga chiqdi. YOzuvchi realistik tasvir yo`riqlariga amal qiladi. Jinot qidiruvchilariningfaktlar tahlilidagi ziyrakliklarini va kasbkorlariningmashaqqatli tomonlarini ham ochishga intiladi. na Said Ravshanning«CHordoqdan otilgan o`q» (1980) qissasi jinot qidiruv xodimlariningsargushatiga boy, lekin havf-xatarga to`la faoliyatlarini tasvirlashga qayaratiladi. Omon Muxtorning«Mo`’jiza», Fayzulla Qilichevning«Zanjir», Botir Nosirovning«Oltin qasr vojeasi» qissalarida ham ana shu umumiy xosliklar qqol ko`zga tashlanadi. Albatta, bular va na talay shu kabi asarlarningg`oyaviy badiiy savilari bir xil emas. SHuningdek bu qissalarni O`.Umarbekovning«YOz yomg`iri» qissasiga va, ayniqsa, uningso`nggi asari «Fotima va Zuhra» sarguzasht romaniga tenglashtirib bo`lmaydi. YOzuvchi qissalaridagi fojeaviylikni inson ma’navitiningmanzara- mohitini chuqurlashtirib ochib berishda katta mahorat ko`zga tashlanadi. TEKSHIRISH SAVOLLARI: 1. Milliy qadritlarningtiklanishida qanday omillar rol o`ynadi? 2.Milliy ozodlik kurashchilari avvalgi adabiyotlarda qanday yoritilgan? 3.Hozir ular haqda qanday asarlar yaratildi va qanday baho berildi? 4.Bugungi kun qissalarida qansi mavzu etakchilik qilpti? 5.Bugungi kun qissalariningo`ziga xosligi nimada? ADABIYOTLAR; Adabiy turlar va janrlar.1 jild. T. «Fayu,, 1991 A.Abrorov «O`zbek povesti». T. «Fan» 1973 yil. Solijonov Y . Nutq va uslub. 2002. Solijonov Y. Men sizdan saboq oldim. T.2007. U.Normatov, H.Boltabev. ngi nazariy tamoyillar. “Jahon adabiyoti” jurnali. 2004 yil. Mart.154-163-betlar. H.Karimov «Davr va inson» T «Fan» 1992 H.Karimov «Milliy ozodlik kurashchilari va adabiyot» T. «Kamolot» 1997 H.Karimov. SHukur Xolmirzaev. «Kamolot» 1999 F. Olim «Milliy so`z» T. «YOzuvchi» 1999. A.Ulug`oyav «Qissachiligimiz qirralari» T. «O`qituvchi» 1991 I. Mirzaev «Nasrimiz abadiy olami» T., 1991 y . 10- MAVZU: HOZIRGI O`ZBEK ROMANLARINING O`ZIGA XOS TOMONLARI Reja: 1. Romanningjamit ma’naviy taraqqiyotida, inson kamolotida tutgan o`rni, analitik qahramonga ega bo`lgan romanlar. 2. Tarixiy va ijtimoiy voqelik o`zininghaqikiy ifodasini topgan romanlar. Z. Totalitar tuzum illatlari tub mohiti ochib berilgan romanlar. 4. Roman janridagi izlanishlar: modernistik yo`nalishdagi romanlarningyuzaga kelishi. TANCH TUSHUNCHALAR: 1.Analitik obraz - o`zininghar bir harakatini, faoliyatini, tutgan ishini tahlil qiladigan, o`z kamchiligini o`zi anglaydigan va to`g`rlay oladigan aql-idrokli, mulo’azali shaxs obrazi. 2.Inson konsepsisi - shaxsninghar bir voqea-hodisaga, muhit va sharoitga o`ziga xos mustaqil yondashishi, fikrlashi, qarashi. Sirtdan qaraganda hozirgi davr adabiyoti eksperimental adabiyotdek taassurot qoldiradi. Haqiqatan ham keyingi yillar shunday asarlar (Omon Muxtorning«Ko`zgu oldidagi odam», «Tepalikdagi xaroba», «Ffu» romanlari, SHoim Bo`taevning«Muyulishdagi uy» qissasi va b.) vujudga keldiki, ularningzamirida yotgan adiblar nitini maxsus tayyorgarliksiz anglash qiyin. CHunki an’anaviy uslubda emas, g`arbningmodernistik adabiyot deb atalmish yunalishida yozishgan. Ma’lumki, bu tarzdagi, adabiyotda ob’ektiv olam, voqelik, inson, uningxatti-harakati, u shagan yoki shayotgan jamit muhiti, mafkurasi yozuvchiningtasvir ob’ekti bo`lmay, balki insonningularga munosabati, to`g`rirog`i, Uningtafakkur yunalishi asosiy ob’ekt sanaladi. Kitobxon bevosita qahramon bilan emas, uningtafakkuri bilan munosabatga kirishadi, qahramon esa yozuvchi tomonidan yaratilgan inson emas, tabiiy harakati, shuuri ila go`yo o`zini-o`zi ratgan (albatta, shartli ravishda), yozuvchini o`z ongoqimi yo`nalishiga soladigan intellektual shaxsdir. Lekin adabiyotshunoslik ilmidan ma’lumki, insonni bir holatdan ikkinchi holatga soladigan, ezg`ulikka undaydig`an, komil ine’nga aylantiradigan narsa shakl, katta falsafiy tafakkur emas, shu tafakkurningasos-zaminida yotgan mohitdir. Agar biz hozirgi romanlarga shu mohit nuqtai nazari bnlan endashsak, ular shaklan ngi bo`lgani bilan mazmunan asl o`zbek adabiyoti an’ana'larini eslatadi. Biz adabiyotda insonningbaxti va baxtsizligi, boshiga tushgan kulfat va fojiasiga jamit aybdor deb sharhlashga o`rganib qolganmiz. Lekin jamit abstrakt narsa ekanligin, u inson faoliyati orqali realikka aylanishini, sa’y-harakati tufayli yuzaga kelishini, inson manfaatlari uchun ijobiy yoki salbiy rolg’ o`ynanashi, uni boshqaruvchi insonga bog`liqligini uylab ko`rmaymiz. Hatto mumtoz adabiyotadagi adolatli shoh obrazi talqiniga dunyoqarashningcheklanganligi deb unga qarshi chiqqanmiz. Antik dunyo adabiyotiningtamal toshini qo`ygan Esxil, Evripid, Sofokllarningtaqdiri azallik g`oyasiga ham qarshi chiqib, uni inkor qilganmiz. Lekin botinan hamisha bir narsaga tan berib kelganmiz va his qilganmiz. ’ni inson tiynatidagi insoniy xususiyatlar - hallollik, diyonatlilik, iymonlik uningtaqdirida katta ijobiy rolg’ o`ynashini. Ma’lumki, bu ijtimoiy masala islom dini ta’siridagi adabiyotningbosh masalasi hisoblangan. Butungi kunda buni haqiqat ekanligini ochiqchasiga tan ola boshladik. «Ffu» romani asosida xuddi shu masala yotadi. Adib kechagi o`zi shagan hayotga va uninghosilasiga SHarq falsafasi nuqtai nazaridan yondashib, o`z qarashlarini asoslaydi. Bu borada o`zininghayotini bosh qahramoni Mulla Toshpo`lat va uningoilasi faoliyati tasvirida ishontiradi. Ma’lumki, insonningbarcha harakati ham faoliyat bo`lmaydi. Ma’lum bir insoniy e’tiyoj, maqsad sari qayaratilgan harakatgina faoliyat sanaladi. SHoyim Bo`taevning«Qo`rg`oyanlangan oy» romanidagi obrazlarningbarcha xatti-harakati faoliyatdir. CHunki ular yozuvchi maqsadiga buysundirilgan, Sirtdan qaraganda qahramonlaringfaoliyati bilan bog`liq voqealar bir-biriga uzviy bog`lamagandek tuyuladi. SHundan romanni kompozision arqoq deb xulosa chiqarish mumkii, ayrim adabiyotshunoslar. Lekin unday emas. Voqelar yozuvchiningilgari surgan konsepsisi - tafakkur yo`nalishi orqali uzviy bog`lanadi. Demak, mazkur roman ham ngi yo`nalishda, ’ni totalitar tuzum paytida yozilgan asarlar kabi qahramon faoliyati hukmron mafkuraga buysundirilmagan, nutq irod etgirilmagan. Ular erkin harakat qilishadi, o`zi shagan muhit, sharoit, zamonningxususiyatlarini ruhitlarida mujassam etishadi. SHundan ular faoliyati zamirida etgan yozuvchi konsepsisini ilg`ab olish qiyin. Uninguchun fikrlash darkor, Demak, roman voqealari tafakkur elagidan o`tkazilsagina adib niti anglashiladi. Anglash esa ma’navit sari qo`yilgan qadamdir. CHunki yuqorida aytganimizdek, tafakkursiz ma’navit yuzaga kelmaydi. Demak, asar insonni komillikka undaydi, uningahamiti ham shundadir. Roman ikki fasldan iborat. Birinchi qism “Avvalgi fasl», ikkinchisi esa «So`nggi fasl» deb nomlanadi. SHoyim Bo`taev bejizga romanini shunday faslga bo`lmagan. U birinchi faslda otalar hayoti, turmush tarzi, ruhiti bilan kishini oshno qilsa, ikkinchi fasdda kechagi jamit tili bilan aytganda, kelajak avlod - yoshlar hayoti qalamga olingan. «Avvalgi fasl»da faoliyat ko`rsatgan qahramonlar - Ubaydulla chavandoz, Zokir bulbul, Tirkash bobo, Rashid bobolar tabiatga juda qii kishilar. Ular O`rtaqaynar qishlog`i, uningRangon tog`ininghar bir giyohini, hayvonot olamini behad sevadilar va ardoqlashadi. Ular tabiat bilan inson qismati ko`rinmas rishtalar orqali bog`langanligini his qilishadi, abadiy qobilitlariga buysunishadi. Ubaydulla chavondoz Rangon tog`lariga oq bo`kan (sayg`oyaq) na qaytib kelganini qishloq odamlariga aytganda barcha sevinadi. CHunki bu jonivorlar bu erni tark etganiga ko`p yillar bo`lgan edi. Ularsiz tog`lar ham bir g`arib, rangsiz holga tushib qolgandi. Oq bo`kanlar bilan ezgulik qaytib keldi. CHunki ular shafqatsizlik tufayli o`z makonlarini tark etgandi. Haqiqatni idrok etishninguch xil yo`li bor. ’ni nisbiy, mutloq va ilohiy bilish. Haqiqatningqaysi birini anglash kishiningtarbisi, bilimi va tafakkurini qay darajaligiga bog`liq. Totalitar tuzum davrida faqat nisbiy haqiqat, ’ni kommunistik partining«rosti» anglandi. Mutloq haqiqatni -davr, zamon ratgan axloqiy qiymatningtub mohitiga shuuri etgan kishi ta’qib qilindi. Ilohiy haqiqat - ratganni bilishga mutloq yo`l quyilmadi. Nisbiy haqiqatni anglatgan, uni o`zlashtirganlarningyo`liga esa shayton aralashgan. Bu yo`l ularni borsa kelmas sari boshladi. CHunki shaytonningishi jahannam qa’riga boshlashdir. Lekin hayotda ilohiy haqiqatni anglaganlar bor. Romanda bu kabi hilqatlar Ubaydulla chavondoz, Zokir Bulbul, Tirkash bobor, Rashid bobolar tilida o`z ifodasini topgan. Mashhur Kolumbi yozuvchisi Gabrielg’ Garsi Markes «SHuni bilingki, tabiatningmuvozanati buzilsa, unda shovchi inson ham o`z qiyofasini yo`qotib qo`di» degan edi. Romanda bu fikrninghaqiqat ekanligi Murtazo faoliyati orqali asoslangan va kishi shuuriga singdirilgan. U O`rozmat aka bilan Fotima aningyolg`iz farzandi. Uydagi inoqlik, ota-onaningbir-biriga bo`lgan mehri uni shafqatli, andishali, odamlarga, tabiatga o`ta» mehrli, shafqatsizlikdan nafratlanadigan qilib tarbiladi. hatto kap-katta bo`lganda, qo`shnisi Ismat jo`jaxo`roz so`yganda, «Amakijon, tovuqni quyib yuboring!» - deb lingan. Xulosa qilib aytganda, roman inson qalbida ona tabiatga nisbatan mehr uyg`oyatadi, unga ruhan qinlashtiradi, qahramonlari qismatida insonitni islom va e’tiqodga da’vat etadi, inson aslida tabiat farzandi ekanligidan ogo’ qiladi, inson va tabiat muammosiningngi qirralarini ochib beradi. Muhimi, yozuvchi ngicha mazmunga, ngicha shaklni uyg`unlashtira olgan. Abbos Saidning«Besh kunlik dunyo» romanida masala emas, odamlar, tasvirlanadi, ularningtashvishi, qismati, taqdiri, fojiasi qalamga olinadi, zohiriy dunyosi va botiniy olami ochib 6eriladi. Bizningcha, bu engmuhim masaladir. Axir jamiki katta narsalar, zabt etish yo`lidagi sa’y-harakat va intilishlardan maqsad odamningodam bo`lishi, odamlarcha shashi emasmi? Albatta shunday. Demak, oxir-oqibat jamiki urinishlar inson masalasiga borib taqaladi. Romanga Rauf Parfiningshe’ridan «Bandanga to`zim ber, er ber, imon ber» parchasi epigraf qilib olingan. Bu, o`z navbatida, yozuvchiningkonsepsisini, romanningmotivini belgilaydi, Roman syujeti chizig`ini bosh qahramon Anvar faoliyati bilan bog`liq bo`lgan voqealar tashkil qiladi. Mazkur voqealar orqali turfa odamlar va ularningtaqdirlari, Anvarningoilasi hayoti tasvirida esa oddiy o`zbek oilasiningturmush tarzi o`z ifodasini topgan. Mazkur oila a’zolari va ular bilan munosabatda bo`lgan kishilar xatti-harakati vositasida esa jamit va insoniy illatlar ochib berilgan. Anvarningkasbi jurnalist. O`n yildan beri respublikaningnufuzli gazetalariningbirida ishlaydi. Lekin to`g`ri so`zligi, sofligi, har bir narsaga adolat bilan yondashishga urinishi ba’zi bir hamkasblariga yoqmaydi. Ayniqsa, Mirkarim Pirriev, Sadriddin Qurbonqulov, Tuhfa, bosh muharrir SHarif YUnusovga. Bularningengpastkashi Pirriev. Uningqanday shaxs ekanligi Anvar bilan iste’dodli yozuvchi, lekin hayotga ochiq ko`z ila qaragani tufayli jamitda o`z o`rnini topa olmagan Hakim Mansur o`rtasida kechgan suhbatda oydinlashadi: «Ishdan bo`shab ketishimga shu Pirriev sabab bo`ldi. Aldam-qaldam ishlar bilan shug`ullanishayotganini betiga aytsam, darrov kirib etkazibdi-da! –Gapirmang, u bilan birga o`qiganman. Uningqanday inson ekanini besh qo`lday bilaman, - asabiy tarzda stolni chertishny qo`ymasdi Hakim Mansur. –O`z manfaati yo`lida otasidan ham kechvoradngan kimsa. Men sizga bir voqeani aytib berayin», Bu voqeadan shu narsa ma’lum bo`ldiki, u ijaraga uy axtarib, ko`chama-ko`cha izg`ib yurganda, Hakim Mansur o`z ijara uyiga olib keladi. Uy sohibasipingeri kesilib ketgan, eri ham, o`zi ham xshi odamlar bo`lgan. Pirriev bir kun ichib kelib ana shu ayolga tashlanadi. bu qilmishi uchun Hakim Mansur urganda, uningbir barmog`ini tishlab oladi. Mana shunday kimsa gazetada kommunistik axloq bo`limini boshqaradi. Bu jamitni ma’navit dunyosiningtanazzulidan dalolatdir. Bosh muharrir SHarif YUnusov esa uyda uzatiladigan qizi bo`lishiga qaramay, o`z xodimasi Tuhfa bilan don olishadi. Ularga Sadriddin o`z uyini bo`shatib beradi. Pirriev kabilar esa uningko`z-qulog`i. Bu holni Anvar ko`rib qolganda, meningto`g`rimda bo`lmagur ig`vo tarqatibdi, deb o`z qilmishiningoldini ola boshlaydi. Uningxotini Barnoxon Anvarningasi Sobira a tikan ko`ylagiga pul olmagani uchun bu safar ham borishni istaydi. Anvar bir narsaga hayron. O`zlarini nihotda olijanob, halol ko`rsatib yuradiganlarningaksariti fosiq shaxslar. Lekin shundaylarningoshig`i olchi. Amal kursi ham o`shalarniki. Hakim Mansur Anvarga o`xshagan xalq manfaatini, Vatan taqdirini ko`zlab ish tutadigan sof, halol kishilar esa bundaylarga tobe. Anvar hayron bo`lgandek, kitobxon ham uningmohitini anglab olishga qiynaladi. Mulohazaga beriladi. Fikrlash borasida bu narsa oydinlashadi. Kechagi jamitimiz fosiqlar makoniga aylangan jamit ekan. Pirimqul Qodirovning“Ona lochin vidosi” romani kishi ma’naviy olamini boyitish orqali o`z hayot yo`lini to`g`ri belgilashga imkon tug`diradi, Bu narsa esa, o`z navbatida, jamitninginsoniylashuviga, demokratiningnada kuchayishiga asos ham bo`ladi. CHunki xalqi komil bo`lgan jamitdagina adolat va inson manfaatlariga yo`naltirilgan qonun hukm suradi, Demak, roman inson kamolotiga xizmat qiladi. Xo`sh! Asarningbunday ijobiy ta’sir kuchi nimalarda ko`rinadi? Birinchidan, tarixiy voqelik inson faoliyati, qismatidan ayri holda emas, balki chambarchas, bog`liq holda tasvirlanganligida. Ikkinchidan, inson iztiroblariga sababchi bo`lgan vazitningkelib chiqish sababini tahlil qilish borasida bizga tanish bo`lgan siymolarning- SHohruh Mirzo, Gavharshodbegim, Ulug`bek, Husayn Boyqaro, Alisher Navoiy, Abulqosim Bobur, Abusaid Mirzo, YOdgor Mirzo, Alouddavla, Abdulatif va boshqa qator tarixiy shaxslarningqanday insonlar ekanligi inkishof qilinganligida va ularga nisbatan avvalgi mafkuraviy qarashlarga aniklik kiritib olinishi tasavvurlarni to`zg`itib yuborganida. Uchinchidan, insoniy iztirobga duchor qilgan voqealar mohitini ochib berish borasida shaxsningbotiniy dunyosini ko`rsatishda. To`rtinchidan, engmuhimi, odamiylik, ma’navitningzamini, ildizi ilmda ekanligini hayotiy shaxslar timsolida o`z isbotini topganligida. Asarning bu fazilatlarini kitobxon voqealar olamida anglab oladi. Bunga u mushohada qilish orqali erishadi. CHunki yozuvchi tarixiy voqelikka bo`lgan o`z nuqtai - nazarini og`zaki bayon qilmagan, romanningsyujet chizig`i zamiriga singdirgan. Asar voqealarini shu tarzda qurish yozuvchi ma’oratidan dalolatdir. Ma’lumki, temuriyzodalarningko`pchiligi jo`mard shaxslar bo`lib etishishgan. Bunda Bibixonimningxizmati kattaligi tarixdan ma’lum. Lekin bunday xizmatni Saroymulkxonimdan so`ngGavharshod begim zimmasiga tushganligini jamoatchilik bilmasdi. Qaytaga bu o`rinda noxush fikrlar yurardi. Badiiy asarlardagi talqinlarni o`qigan kitobxon nahotki SHohruh Mirzodek shaxsningzavjasi, Ulug`bekdek allomaningonasi shunday deb hayron bo`lardi. Pirimqul Qodirov mazkur asari bilan oldingi shubhalarni tarqatib yuboradi. Zukkolikningbelgisi bilimdon, zehni o`tkirlik bilangina belgilanmaydi, balki fikr nuri bilan inson tiynati orqali uningnitini o`qib olish, yuz berishi mumkin bo`lgan voqeani oldindan anglab olish ila namoyon bo`ladi. Bu xususiyat Bibixonimda borligani bilardik, mazkur asar orqali Gavharshod begim ham shunday xususiyatga ega ayol bo`lganligini bilamiz. Ma’lumki, inson o`z davri odamlaridan andoza oladi, o`z navbatida, ulardan o`z qiyofasini qidiradi, xuddi shuningoqibatida o`zini nada xshiroq anglashga intiladi. Bunga badiiy ijod, ’ni hayotni kengroq epik ko`lamda ichdan tasvirlash xususiyatiga ega bo`lgan romanlar imkon beradi. Keyingi yillarda yuzaga kelgan romanlarda shunday hol ko`rinpti. Ularda voqealar bevosita tasvirlanmasdan, shaxs tafakkuri prizmasidan o`tish orqali va o`y-xayollar, tasavvurlar - ongoqimi orqali fikr mohit ildizi sari yo`naltirilpti. Butungi romanlarningngi tamoyillari xuddi ana shundadir. Xurshid Do`stmuxammadning «Bozor» romanida bozor timsoli inson xayotiningramzi sifatida namoyon bo`ladi . YOzuvchi o`ziga xos mahorat bilan hayot xaqidagi falsafiy qarashlarini chiroyli badiiy timsollar pardasiga o`ragan xolda tasvirlashga intilgan. Romanningasosiy qaxramoni ideal shaxs. U ichmaydi, chekmaydi, faxsh ishlarga qo`l urmaydi. Asar boshidan oxirigacha Fozilbekninguylanishi bilan bog`lik muammolarga aloqador voqealar tafsilotidan iborat. YOzuvchiningmaqsadi esa ikki kishi jismidagi ruhni birlashtirishdir. YOzuvchi Fozilbekni fozillik, donolik va zukkolikningtimsoli qilib ratar ekan, uningjufti halolini ma’rifat va qadrtning, inson qadr qimmatiningbadiy timsoli sifatida gavdalantiradi .Romanda Fozilbek va Qadriningoila qurishi ramziy mag’noda xayotdagi adolat, insof, halollik. ma’rifat kabi fazilatlarning, ezgu tuyg`ularningumri boqiyligiga ishoradur. Hayotiy haqiqatni qisqa tasvirlarda bera olganligi adibningbadiy tafakkur ko`lami kengligidan dalolat beradi Roman boshidan oxirigacha bozor, ’ni xayot va inson taqdirini kuzatish asnosidagi tasvirlar bilan yo`g`rilgan bo`lib, unda ruhiy tuyg`ular tasviri bir me’yorda chizilgan va adib badiiy niti o`z echimini topgan. TEKSHIRUV SAVOLLARI: 1.Roman janrida nasrimizningqanday izlanishlari o`z ifodasini toppti? 2.Bugungi kun romaniningngi tamoyili nimadan iborat? Z.Modernistik yo`nalishdagi romanlar qanday xususiyatga ega? 4.Keyingi yillarda qanday tarixiy shaxslar obrazi yaratilgan romanlar yuzaga keldi va ularningbadiiy xususiyatlari nimada? FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: Adabiy turlar va janrlar. T., «Fan», 1991. U.Normatov, H.Boltabev. ngi nazariy tamoyillar. “Jahon adabiyoti” jurnali. 2008 yil. Mart.154-163-betlar.Adabiy turlar va janrlar. 1-jild. T-1991 y Solijonov Y. Romanningoydin yo`li. “SHarq YUlduzi” 2004 y. 1-fasl. Solijonov Y . Nutq va uslub. 2002. Solijonov Y. Men sizdan saboq oldim. T.2007. H.Karimov. Inson va davr. T., «Fan», 1992. A.Kattabekov. Tarix saboqlari. T., 1985. I.Mirzaev. Nasrimiz badiiy olami. T., 1991. U.Normatov. Romanningngi yullari. «YOzuvchi» gazetasi, 1997 y 4 iyun. 11 - MAVZU: HOZIRGI O`ZBEK DRAMATURGIYASI REJA: 1. Adabiyotda dramaturgiyaningo`rni. 2.So`nggi davr o`zbek dramaturgiyasida sosialistik tuzum illatlariningfosh qilinishi. So`nggi yillar o`zbek dramaturgiyasida ma’naviy-axloqiy masalalarning ngicha yo`nalishda ngicha tafakkur bilan yoritilishi. Komedilarda hayotdagi illatlar va nuqsonlarga nisbatan murosasozlikningortishi. TANCH TUSHUNCHALAR: 1. Adabiy qahramon - adabiy asardagi inson obrazi. Badiiy asardagi qatnashuvchi shaxslar va personajlarga nisbatan adabiy qahramon deb qarash mumkin bo`lgan o`ziga xos xulq va xarakterga ega bo`lgan odam. 2.Remarka - muallif izohi ma’nosini bildiradi. Unda asarda ishtirok etuvchi shaxslarningyoshi, tashqi ko`rinishi, xatti-harakati, kiyinishi, qalb kechinmasi, so`zidagi intonasi, shuningdek, voqealar kechadigan shart-sharoit, payt, o`rin kabilarningizohlanishi. Zamon bilan hamnafas bo`lishda, xalqimizningma’naviy talablarini qondirishda dramaturgiya zimmasiga, uningso`z va sahna san’atlari bilan aloqador xususilariga muvofiq, alohida g`oyaviy- estetik vazifalar yuklangan. Ma’lumki, adabiyot va san’atninggullab shnashi jamitningma’naviy barkamolligi, muhit sog`lomligiga bog`liq, Ma’naviy sog`lom muhitni ratishda adabiyot va san’atningroli beqiyosdir. Ijodkor hayot haqiqatini qanchalik to`g`ri anglay olsa, muammolar mohitini to`g`ri ochib bersa, uningasarlari xalqqa shunchalik ma’naviy naf keltiradi. Bu borada dramaturgiya ham alohida rol o`ynaydi. O`zbek dramaturgiyasida O`.Umarbekov, SH.Boshbekov, M.Boboev, A.Ibrohimov, E.Xushvaqtovlarningasarlari alohida o`rin tutadi. Ularningdramalarida o`zbek voqeliginingmuayyan tomonlari dramatik yo`sinda badiiy talqin qilingan. O`lmas Umarbekovningdramalarida kommunistik mafkura hukmron davrda ham istiqlol ma’naviti, axloqqa xizmat etuvchi muhim va asosiy sifatlar o`z ifodasini topgan. Dramaturgan’anaviy otalar va bolalar munosabatlari, o`zaro axloqiy qarashlari zaminida istiqlol davri uchun o`ta zarur ma’naviy-axloqiy sifatlarini saqlash, asrab-avaylash yo`lida qat’iy o`ziga xos yo`l tutganligi ham kuzatiladi. Xususan «Sud», «Kuzningbirinchi kuni» kabi dramalari xarakterlidir. «Kuzningbirinchi kuni» nomli pg’esasi shu jihatdan alohida ajrab turadiki unga to`xtalmasdan iloj yo`q. Asarda uch oila boshiga tushgan fojianingsabab va mohiti uch xil anglash, uch xil baholash tarzida umumlashtiriladi. Masalan, professor Tohir To`laganovningo`g`li Ramz oilada erka o`sgan. Farhod esa otasiz, onasi Qumri opa voga etkazgan yolg`iz farzand. Sobir bo`lsa uzoq yillar ichki ishlar sohasida samarali va halol mehnat qilgan va nafaqaga chiqqan SHokir Sultonovningkamtorona oilasi farzandi. Taqdir ularni institutda uchrashtirgan, Ular orasida Ramzningqo`li baland, qaerga cho`zsa etadi. Sobir va Farhod ham uningta’siriga tushib qolgan. Kunlardan birida fojia sodir bo`ladi. Ramz otgan miltiq o`qi ko`chadan ketayotgan odamningumriga zavol bo`ladi. Xuddi shu fojia uch oilaningbir - biridan ayrib turuvchi ma’naviy a’loqiy qarashlarini muhokama qilishga, dramatik talqinga va umumlashtirishga asos beradi. Pirovardida, fojianingzamini ochilib, professor To`laganovningo`g`li Ramz o`z gunohini bo`yniga olib: «Endi nima bo`ladi, dada, - deganida ota o`g`liga qarata: «Dard bo`ladi. ramaslar. Itdan tarqaganlar. Xuliganlar. Banditlar. - deb haqorat qiladi. SHunda Ramzningonasi Barchin opa «endi qilmaydi, dadasi, rahm qiling» deb iltimos qiladi. G`azablangan ota jahl ustida oilada gazak olib kelgan ma’naviy-axloqiy nopoklikningsir-asrorini ochib tashlaydi. To`laganov: «Rahm qilingmish? SHu nonko`r, shu tekinxo`rga-. Odam bo`lmadi u, dardisar bo`ldi. Bolali uy bozor, bolasiz uy mozor... Yo`q men bunga mutlaqo qo`shilmayman. Aksincha, bolali uy mozor. Sen mani ajalimdan besh kun burun mozorga tiqasan, ramas. Ammo bilib qo`y. Men endi himo qilmayman. SHuncha yordam qilganim, himo qilganim etar, institutga kirolmading, shogirdimga rahmat, seni qabul qilishdi.. yiqilding, na iltimos qildim, baholaringni tuzatib berishdi. Restoranda to`palon qilib, milisiga tushding. Bir yilga kesishmoqchi edi, olib qoldim. Mast bo`lib hushyorxonaga tushding. na olib kelib qo`yishdi. Endi o`n yilga kesishsa ham roziman. Mani, otangningqadrini qamoqxonada bil endi». «Qiyomat qarz» dramasiningbosh qahramoni Sulaymon ota. Uningpsixologik holati ishonarli tasvirlab berilgan. CHunki muallif psixologik holatga kirishi uchun zarur bo`lgan muhitni rata olgan. Sulaymon ota halol, mehnatsevar, birovninghaqidan qo`rqadigan, to`gri so`z nuroniy chol. YOlg`iz farzandidan ajrab qolgan ota, qishloqqa vrachlik qilish uchun kelgan No`’monjon ismli yigitni o`z farzandi singari mehr qo`yib frontga jo`natadi, u ketayotib otaga ikkita qo`y olib beradi. Yillar o`tib qo`ylarningsoni to`rt yuztaga etadi. Urush tugasa ham asrandi o`gildan darak bo`lmaydi, To`rt yuzta qo`yni «qiyomat qarz»ni o`z egasiga topshirish Sulaymon otaningtinchini, oromini oladi, Psixologik tasvirningbirksnchi bosqichi ruhiy vazit yaratildi. SHundan so`ng, bosh qahramon qator ruhiy -kechinmalarni boshidan kechiradi. qo`ylarningegasiga topshirysh hissi, Zebiningvasitini ado etish mas’uliti dramada ruhiy tasvirni yuzaga kelishiga asos bo`ladi. «Zebi xola: No`monjonga atab oldim bunim, Sulaymon ota», - Obbo , san-ey. xshi-xshi. -Zebo xola - siz bo`lsangiz, kimmiz unga deysiz. Urushdan keyin kelaman degan, sizlar bilan turaman degan. Kelmasa. . . kelmasa. . . Sizni kimga tashlab ketaman? Huvillagan hovlida bir o`zingiz.» Muallif inson qalbidagi e’zozlanishi zarur bo`lgan qirralarni topgan. Sulaymon ota uchun Zebidan, uningvasitidan: ko`ra azizroq narsa bo`lmagan, xuddi shu holatni dramada ishonarli ochib berilgan, Bu holatni hech bir tomoshabin befarq tomosha qilmaydi, o`zininghuzur-halovatidan kechib, Sulaymon ota No`’monjonni qidirishga tushib ketadi. Uzoq yo`l yurib, ham jismon, ham ruhan charchagan ota, No`’monni ko`rib butun charchoqlarini esidan chiqarib yubordi. Butun jismi bilan, quvonchu tashvishlari bilan unga talpindi. Biroq u otaningquvonchini, xursandchiligini cheksiz hajonini sezishni, tushunishni xohlamaydi. -Nazarov, xo`sh? Keling? - Sulaymon ota. - Xo`shingnimasi? Meni tanidingmi? - Nazarov, Kimsiz? Yo`q tanimadim. – Sulaymon ota: -Barakalla. O`zimam tanimaysan deb o`ylovdim. Men seni tanidim». Sulaymon otaningxatti-harakatlarini erinibgina, mensimay ko`zatib turgan Nazarov, otani tanimaslikka harakat qiladi, uni bag`riga bosib, o`zini tiyolmay yig`layotgan bosh qahramonga «o`zingizni bosing» deb buyruq beradi. O`zini yig`idan to`xtatolmagan ota «qanday bosay, o`g`lim?! O`ttiz yil kutdim seni, Yo`lingda ko`zlarim to`rt bo`ldi. Ko`rmay o`lib ketamanmi qo`rquvdim, Zebi xolangga o`xshab. - Zebi xola kim? -Sulaymon ota: - Ko`zingaytib turibdi, qo`rqib ketding. qo`rqma. qari bo`lsam ham, hali birovga tashvishim tushgani yo`q. Esingdami, urushga ketayotganingda menga ikkita qo`y tashlab ketuvding. Nazarov: - qo`y?. Sulaymon ota; -Ha. Ikkita hisori qo`y. Nazarov: -E, bo`ldi, bo`ldi. Esimga tushdi. Xo`sh?. Sulaymon ota: - SHu qo`ylar to`rt yuztaga etdi. Nazarov: - To`rt yuzta?» Qo`ylarningdaragini eshitgan No`’monjon endi butunlay o`zgaradi, «Obbo otaxon-ey. . . Obbo siz-ey! Qo`ylar hech xayolimga kelgani yo`q. Lekin ana boraman, mana boraman bilan vaqt o`tib ketarkan, shuncha yil o`tib ketibdi. Lekin baribir borardim. Sizni bir ko`rib kelardim.» Qo`ylarningto`rt yuztaga etganligini eshitgan No`’monjon otaga soxta iltifot qilishiga utadi. No`’monjon: - Ota! To`xtang!. Sulaymon ota: - Men senga ota emasman, O`sha o`ttiz yil oldin meningoldimdan urushga ketgan yigitga otaman. Bu dunyoda ham, u dunyoda ham. Senga emas». O`ttiz yil bolam deb, qalbiningengtubida asrab kelgan, uningxayollari bilan, uningiztiroblari bilan ko`milib shagan Sulaymon uchun bir lahzada hammasidan judo bo`lib qolish oson ish emas edi. Ma’lumki, dramada qahramonningo`ziga xosligini belgilashda remarka muhim va asosiy omil hisoblanadi. Bu borada SH, Boshbekov asarlari qqol misol bo`la oladi. Uning«Temir xotin» nomli jiddiy komedisiningbosh qahramoni Qo`chqorningxarakter sifatida shaklanishida remarka katta rol o`ynaydi, Qo`chqorningshash sharoitiningqanday ekanligi, u haqidagi dastlabki xarakteristika drama boshida berilgan remarkada beriladi: «Qishloqdagi oddiy kamtarona hovli. To`g`rida bir necha ustunli peshayvon, o`ngda pastgina peshayvon ko`cha eshik, oldiroqda yog`oyach karovat. Sahnadagi har bir jihoz, har bir buyumda nimadir etishmaydi. Eshik deraza romlari rmi bo`lgan, qolganiningrangi o`chib ketgan, yog`oyach karovatningbitta og`i yo`q. O`rniga g`isht terib qo`yilgan, ko`rpa yostiqlarga moq tushgan, piyolalarninglabi o`chgan yoki chegaralangan, choynakningjumragiga tunika kiygizilgan va hakoza». Keltirilgan remarkadan bosh qahramonningshash sharoiti, uy jihozlariningko`rimsizligi, tunu kun mehnat qilsa ham xshi shamaganligining guvohi bo`lamiz. Holat tasviri remarkasida bosh qahramon faoliyatidagi holat tasvirlanadi. Bu remarkani bosh qahramon obraziningshakllanishida ahamiti katta bo`ladi. Qo`chqorningdastlabki harakatlari, ’ni tomashabinga qinlashish jarayonidagi uningkayfiti muallifningdastlabki remarkasida amalga oshiriladi. Avvaliga Alomatninggaplariga mensimay qarayotgan Qo`chqor, endi o`zini boshqarolmay qoladi, Ta’sirlanib ketadi. Alomatning: «qalbingizningunutilib ketgan, o`zingiz ham bilmaydigan, alla qaysi burchaklarida miltillagan ushoqqina norozilikdan qo`rqasiz», - deb aytgan gapi Qo`chqorni cho`chitib yuboradi. CHunki u temirdan bunday gaplar chiqishini sira kutmagan edi. Alomatningbu gaplarida Qo`chqorningarmoni-fojeasi yotadi. Qor endi chidolmaydi, sira-sira toqat qilolmaydi, Alomatningkeyingi gaplarini hajon bilan kutib turgan Qo`chqor qalbidan sizib chiqayotgan ko`z yoshlarini shirishga urinadi. Muallif aynan shu vazitni «ko`zlarida yosh o`ynab» remarkasi bilan tasvirlaydi. «Ko`zlarida yosh o`ynab» remarkasida bosh qahramonningichki iztirobi, alami, erkak kishiningayol oldidagi erga urilayotgan g`ururi ifodalangan. Qo`chqorningruhiy kechinmalari muallif tomonidan berilgan remarkada o`ta ta’sirli ifodalangan. Dramatizmni kuchaytirish uchun muallif remarkasi katta ahamitga ega. «Baralla yig`lagancha, oyok ostidagi shiqlarni zarb bilan tepib, yosh bolaga o`xshab engashib yig`laydi. Alomatningelkasidagi qizil mikrosxemani oldida- qo`shni hovli tomon otib yubordi». Qo`chqorningfojiasi avvalo umrini behuda o`tkazgani, tunu kun mehnat k;ilib biror kun ro`shnolik ko`rmaganidadir. Muallif ushbu komedini tom ma’nodagi tragik komedi deyishga haqli. CHunki Qo`chqorningbutun orzu va umidlari Alomatninggaplaridan so`ngchilparchin bo`ldi. U o`z hayotini ma’nisiz ekanligini his qildi. Bu nafaqat Qo`chqorning, balki minglab «Qo`chqorlar»ningham fojiasidir. Navbatdagi qo`yilgan mikrosxema Qo`chqorningfig`oyanini ko`kka chiqardi. CHunki uningto`g`risida turgan robot ayol bosh qahramonningna ko`z yoshi, na alam, na qayg`usi bilan ishi bor!» Alomat (kuylab) «na o`ynalik, na kuylaylik, iqbolimiz porloq ekan davron suraylik. Iqbolimiz porloq ekan, davron suraylik! (To`xtovsiz aytaveradi). Alomat aytgan qo`shiqningmazmunidagi «Iqbolimiz porloq ekan» jumlasida Qo`chqorningbaxtsizligi, «davron suraylik» jumlasida esa fojeasi mujassamlashgan. SHuninguchun Qo`chqorni na nasihat, na maqtov, na yig`i tinchlantiradi. U qaysar boladek hech narsaga ko`nmaydi. 70-80 yillar o`zbek dramaturgiyasida yaratilgan qator asarlar o`zbek xalqini mustaqillikka ma’naviy jihatdan tayyorlashga xizmat qildi va ulardagi qator qahramonlar kitobxonlar ongida va teatr sahnasida hamon shab kelmoqda. Mustaqillikdan keyingi yillarda dramaturgiyamizda nigicha qarashlar va milliy qadritlarni aks ettiruvchi asarlar yaratildi. Xususan, «CHimildiq», «Kuyov», “Qirmizi olma”, “Superqanona” singari komedilarda o`zbekona ruh kuchli. «CHimildiq» dramasida asosan o`zbek udumlari va urf-odatlari haqida bayon etiladi. Asar xalqimiz ruhiga mosligi tufayli ham kitobxonlar tomoshabinlar e’tiborini tortdi. Qisqa vaqt ichida bu drama asosida badiiy filg’m ham ishlandi. Davrimizningijtimoiy-siyosiy voqealari bilan bog`liq dramalar ham ko`pchilikka ma’qul bo`lmoqda. Hamid G`ulomning «Bir million fojeasi», Odil YOqubovning«Bir qasr fojeasi» dramalarida bugungi hayotimizningayrim qirralari aks etdi. Umuman olganda adabiyotningdramaturgiya sohasida unchalik ko`p asarlar yaratilmagan bo`lsada yuqoridagi dramalarda davrimiz davr harakteri o`z ifodasini topolganiga maqtovga loyiqdir. TEKSHIRISH SAVOLLARI: Hozirgi o`zbek dramaturgasiningumumiy ahvoli qanday? Bugungi kun o`zbek dramaturgiyasida ma’naviy-axloqiy masalalar qanday yoritilpti? O`.Umarbekov dramalariningo`ziga xosligi nimada? SH.Boshbekov dramalariningngiligi nimada? Dramada bosh qahramonningo`rni va ahamiti qanday? ADABIYOTLAR: U.Normatov, H.Boltabev. ngi nazariy tamoyillar. “Jahon adabiyoti” jurnali. 2008 yil. Mart.154-163-betlar. X.Abdusamatov. Teatr tanqid ko`zgusida. T„ «Fan» 1993 yil. S.Aliev, O`zbek dramaturgiyasida ngi uslubiy izlanishlar. «O`zbek tili va adabiyoti» 1993 yil, 1--son, 15-bet. B.Imomov. Dramaturgiyak mahorat sirlari. T., 1991 yil,. T.Islomov. Tarix va sahna. T., 1998 yil. O`zbek dramaturgiyasi tarixi. T., 1995 yil. M.Qo`shjonov. Dramaturgiyayamizdagi yangi sahifa. «O`zbekiston adabiyoti va san’ati» 1996 yil 31 may. Ushbu ma’ruza muallif Qahhorjon Yo`lchiyev tomonidan shaxsiy kompyuterda tayyorlandi, sahifalandi va chop etildi. Ma’ruzani muallifning ruxsatisiz ko’paytirish ta’qiqlanadi. Elektron manzil: httr//www.xurshidiynigoh.uz. @pochta: munisnasim@mail.ru. Download 1,7 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
kiriting | ro'yxatdan o'tish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish