Ájiniyaz atindaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí Sırtqı tálim bólimi Mektepke shekemgi bilimlendiriw baǵdarı

1.2. Mektepge shekem tálimde zamanagóy jantasıwda shet el tájiriybeler
Búgingi kúnde shet el tájiriybelerinen ulgi alıw, dóretiwshilik ta’repten iykemlesken halda ameliyatda payda etiw, zaman talabına uyqas túrde normativ hújjetler, oqıw-metodikalıq ádebiyatlar, oqıw metodikalıq komplekslerdi islep shıǵıw, aldıńǵı shet el tájiriybe tiykarında mektepge shekem bilimlendiriw sho’lkemleriniń baslıq hám qánigelerinde zamanagóy menejment hám pedagogikalıq texnologiyalar boyınsha tarawǵa tiyisli bilimler hám kónlikpelerdi qáliplestiriw wazıypaları aktual máseleler taypasına kiritilip atır. Sol sebepli mámleketimizde mektepge shekem bilimlendiriw sistemasın tu’pten jetilistiriw maydanınan párman hám qararlar qabıllandı. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «2017-2021 jıllarda mektepge shekem bilimlendiriw sistemasın jáne de jetilistiriw ilaj-ilajları tuwrısında»g’i 2016-jıl 29-dekabr degi PQ-2707-sanlı, «Mektepge shekemgi bilimlendiriw sistemasın tupten jetilistiriw ilajları tuwrısında» g'i 2017-jıl 9-sentyabrdegi PQ-3261-san qararları, «Mektepge shekemgi bilmlendiriw sisteması basqarıwdı tupten jetilistiriw ilajları tuwrısında»gi 2017-jıl 30-sentyabrdegi PF-5198-sanlı Buyrıqı usılar gápinen bolıp tabıladı.
Shet el mámleketlerdegi mektepge shekemgi bilimlendiriw sisteması iskerligin bir qatar mámleketlikler mısalında kórip shıǵamız.
Yaponiya - júdá tez rawajlanıp atırǵan mámleket bolıp, bul hal tiykarlanıp yaponlardin’ tábiyattan miynet su’yiwshilik hám isbilermenligi menen baylanıslı. Dúnyadaǵı barlıq jańalıqlar hám rawajlanıwlar tárepke umtılıw, eń sońǵı tabıslardan paydalanıw hám olardı jáne de rawajlandırıw - bul yapon xalqiniń ázeliy milliy ádetlerine aylanıp qalǵan. Yaponiyada júdá áyyemginen xalıqtıń intellektual múmkinshiliklerinen paydalanıwshı pán hám texnikanı qollaw siyasatı eń zárúrli orın tutadı.
Mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
Mektepke shekemgi bilimlendiriwge Yaponiyada úlken itibar beriledi.
Yaponlar balanıń erte erjetiwi tárepdaridirlar. Túrli jaslarda tárbiyanıń túrli máselelerine pát beredi. Mısalı, 1 jasda - ózine isenim sezimin oyatıw, 2 jasda - ámeliy kórkem óner qol miynetin kórsetiw, 3 jasda - minnet sezimin tárbiyalaw, 4 jasda - jaqsılıq hám jawızlıqtı parıqlawǵa úyretiw, 5 jasda - liderlik qa’siyetlerin tárbiyalaw, ǵárezsizlikke, joba dúziw hám olardı orınlawǵa úyretiw. Balalar hám qızlar túrlishe tárbiyalanadilar. Ulg’a shańaraqtıń bolajaq súyenishi retinde qaraydılar hám qıyınshılıqlardı jeńiwge uyretediler. Qızlardı bolsa úy jumıslarına tayarlaydilar.
Yaponiya baqshalarinda balalardı kishilik kishi gruppalar - xanlarga bo’ledi. Bul balalarga baqshada - o'z ornin ajrataladi, olar o'z xanlarina tańlaydilar. Nátiyjede eń kishi jastan jámáátte islewdi uyretediler. Bul gruppa daǵı hár bir bala gruppada óz ornına ıyelewi kerek. Bunday xanlar keyingi tálim basqıshında da qollanıladı. Orta mektepte xanlar turaqlı emes, olar jańa sharayatlarǵa tezirek iykemlesiw ushın hár 5 ayda ózgertirip turıladı. Yaponiya baqshalariga 3-5 jas daǵı balalar qabıl etiledi. Balalar baqshalarinin’ maqseti balalardıń intellektual hám fizikalıq qábiletlerin rawajlandırıw, ǵárezsizlik hám ishki tártip kónlikpelerin tárbiyalaw, jámiyet hádiyselerine tuwrı munasábette bóle alıwdı úyretiwden ibarat. Sonıń menen birge, awızsha sóylew, sózlerdi tuwrı qollawdı úyretiwge de úlken itibar beriledi. Ertekler, kitaplar, muzıka, sport oyınları, súwretshilik sıyaqlı shaxstıń dóretiwshilik qásiyetlerine qızıǵıwshılıq oyatıladı. Házirgi kúnde mektepge shekemgi bilimlendiriw sho’lkemlerin 60% balalar qosılǵan. Baslanǵısh tálimge erte qabıllawǵa ótiw maqsetinde 4-5 jastaǵı balalardıń barlıǵın balalar baqshasina tartıw názerde tutilmaqta.
Balalar baqshasi Yaponiyada watan puqarasın qáliplestiriw sistemasınıń 1-basqıshı esaplanadı. Ǵárezsiz iskerlik, jámáátlik ań, social juwapkershilik kónlikpelerin qáliplestiriwge bólek itibar qaratiladi.
Balalar baqshasinin’ tiykarǵı waziypası - balanı mektepke tayarlaw bolıp tabıladı. Bul jerde súwret, muzıka, ritmika, dene tárbiyası boyınsha shınıǵıwlar ótiledi. Individuallıq, ol qanshellilik jaqsı bolmaytin, balalardı ózine tartpaydı, balalar jámááti tárepinen qabıl etilmeydi.
Baslanǵısh tálim - syogakko deb ataladı. Úzliksiz tálim sisteması, mektepler tómendegishe bólingen:
1. Baslanǵısh mektep - 6 jıl.
2. Orta mektep - 3 jil.
3. Joqarı mektep - 3 jil.
GERMANIYA MA’MLEKETLIK BILIMLENDIRIW SISTEMASI
Germaniya Federativ Respublikası 16 ǵárezsiz Federativ jerler (wálayatlar) den ibarat bolıp, hár biri formasına kóre túrlishe bolǵan bilimlendiriw sistemasına iye. Bilimlendiriw sho’lkemlerine tiykarlanıp mámleket ıqtıyarında bolıp, olar ushın bilimlendiriw programmasına tiyisli bolǵan mámleket kórsetpeleri bar.
Federal húkimettiń xuquqlari tiykarǵı nızamlardı qabıllawda, atap aytqanda finanslıq támiynlew máselelerinde shegaralanǵan. Bilimlendiriwdegi qárejetler haqqında tómendegilerdi aytıw múmkin:
- Federal Jerler mámleket ulıwma bilim beriw, kásiplik oqıw orınlarında oqıw ushın pul barlıq Federal jerlerde oqıwshılardı u’yden mektepke, mektepden u’yge tasıwshı avtobuslarni óz esabınan beredi;
- deyerli barlıq oqıwshılarǵa sabaqlıq hám oqıw qollanbalardı ma`nisiniń azǵantay bólegine beriledi;
- ma'lim taypadaǵı oqıwshılar hám studentlerge ámeldegi federal nızamlarǵa kóre mámleket materiallıq járdem ko'rsetedi.
Mektepge shekem tálim sisteması Germaniya tálim sistemasında zárúrli basqısh esaplanadı. Mektepge shekem tálim balalar baqshasida (Kindergarten) ámelge asıriladı. Balalar baqshasiga 3-6 jastan mektep jasına shekem barıwadı. Rawajlanıwdan orqada qalǵan yamasa jası uyqas basqıshqa jetpegen balalar mektepge shekem klaslarda (nem. vorklassen) hám mektepler qasındaǵı balalar baqshasida (nem. Schulkindergarten) oqıadılar. Bul baqshalar bólek FE qaǵıydasına kóre yamasa mektepge shekem sektorǵa yamasa baslanǵısh tálim sektorına boysunadı. Mektepge shekem tálim májburiy emes, lekin kóplegen FEda rawajlanıwda orqada qalǵan balalar ushın májburiy esaplanadı. Balalar baqshalari tálimdiń tómen basqıshı esaplansada, lekin ol mámleket sisteması quramına kirmaydi. Baqshalarni aqsha menen támiyinlew túrli jámiyetlik shólkemleri, qayırqomlıq birlespeleri, kárxanaları, menshikli shaxslar, diniy mákemeler moynında. Germaniyada 3 jastan 6 jasqa deyingi balalardıń 80% baqshalarga qatnaydilar. Balalar baqshasi olmonlar baslap bergen hám kóplegen shet el mámleketler tárepinde úyrenilinip, qabıl etilgen shólkem bolıp tabıladı. Ol joqarıda aytıp ótkenimizday, mámleket sistemasına emes, bálki jetkinshekti qollap - quwatlaw mákemeleri sistemasına kiredi. 1996 jıldan baslap balalar baqshasiga qatnas ushın huqıqıy normalar islep shıǵıldı. Balalar baqshasiga perzentlerdi beriw qálegen túrde ámelge asıriladı. Balalar baqshasiga qatnas ushın ata-analardan olardıń tabısına qaray málim muǵdarda tólew alınadı. Mektepge shekem balalar baqshasi tayarlaw klassları hám kirisiw gruppaları mektep táliminiń birinshi basqıshına kiredi. Aste uyań differensiallashgan tálim sisteması, yaǵnıy hár bir oqıwshına onıń qábileti hám oqılıwındaǵı túrlishe baǵdarına kóre maslasıwshı jantasıw kiritilip atır.
Ulıwma alǵanda Germaniya tálim sisteması bir neshe basqıshtı óz ishine aladı;
1. Elementar tálim: mektep táliminiń 1-basqıshına tiyisli bolıp, mektepge shekem mákemeler kiredi. Tiykarlanıp bular balalar baqshalari, tayarlaw klassları hám kirisiw gruppaları bolıp, bul jerlerge balalardıń qatnasıwı 3 jıl dawamında ata-analar qálewine kóreixtiyoriy bolıp tabıladı.
2. Tálimdiń birinshi basqıshı. (Primastufe) baslanǵısh mektep, oǵan 6 jastan qatnay baslaydı. Oqıw múddeti 4 jıl, Berlin hám Brandenburgda6 jıl. Bul basqısh daǵı tálimdiń maqseti - balalarǵa tálimdiń ekinshi basqıshındaǵı ol yamasa bul mektepte tálimdi dawam ettiriwge múmkinshilik jaratıwshı tiykarǵı bilimlerdi beriwdaniborat.

QUBLA KOREYA TA'LIM SISTEMASI

Qubla Kareya Respublikası kóplegen izertlewshilerdińdiń dıqqatın ózine tartıp atır, sebebi bul mámleket postindustrial sivilizasiya jetiskenliklerin iyelegen Aziya - Tınısh okeanı regionining kem ushraytuǵın mámleketlerinen biri bolıp tabıladı. Kareyalıqlar orınlanıwı shárt bolǵan tiykarǵı wazıypa - óz dástúriy mádeniyatın saqlaw, siyasiy jáne social-ekonomikalıq reformalardı óz materiallıq -siyasiy identivlik, Shıǵıstıń dástúriy qádiriyatları hám oriyentirlari menen bólewge umtılıw dep esaplaydilar. Bul mámlekettiń tálim sisteması YuNISEF ekspertleri juwmaǵına kóre sanaatı rawajlanǵan mámleketlerichida ―eng nátiyjelisi dep tan aling’an.
Mektepke shekemgi tálim
Qubla Koreyada balalar baqshasi ulıwma bilim beriw túrine kirmeydi. Ata- analardıń perzentlerin menshikli mektepge shekem mákemelerge berediler. Bul mákemelerde shınıǵıwlar koreys tilinde, anglichan tilinde, geyparalarında tek anglichan tilinde alıp barıladı. Balalar baqshasiga 3 jastan 5 jasqa shekem qabıl etiledi. Balalar baqshasining tiykarǵı waziypası shańaraqlardı hár tárepleme rawajlanıwı ushın sharayat jaratıwdan ibarat. Baqshalarda tiykarlanıp muzıka, súwret, esaplaw sabaqları ótiledi. Koreys baqshalarida balalarda ǵárezsizlikti qáliplestiriwge úlken itibar beriledi. Balalar jası arasındaǵı parq 3 jılǵa shekem bolıwı múmkin.
Baslanǵısh tálim. Qubla Kareyada balalar (6 jastan asqan ) 7 jastan 13 jasqa shekem baslanǵısh mektepke baradılar. Oqıw múddeti 6 jıl, májburiy hám biypul.
KANADA TA'LIM SISTEMASI
Kanadalıqlardıń eń zárúrli jetiskenliklerinen biri bul olardıń tálim sisteması bolıp tabıladı. Aldıńǵı universitet hám kolledjler degi tálim sapası júdá joqarı hám Kanada diplomları dúnyada tán alınadı. Xalıq aralıq reytin’de Kanada tálimi AQSHdan keyin ekinshi orında turadı.
Kanadanıń túrli provinsiyalari oqıw jobalarında ayriqshalıqlar kórinedi. Mısalı, Kvebek, Ontario, Manitobda mektepge shekem shólkemde mektepgatayyorlash2 yil, 4 yoshdan6 yoshgacha, AlbertvaBritanKolumbiyasida1 yil. Oqıw jılı sentyabrdiń birinshi háptesinen baslanadı hám iyundıń aqırǵı háptesinde tawsıladı. Kanada mekteplerinde tálimdiń ortasha dawam etiw waqti 12 jıldı tashkilqiladi.
6 -7 yoshdan balalar baslanǵısh mektepke qatnay baslaydı hám ol jaǵdayda 6 yiltahsil aladılar. Manitob hám Ontario baslanǵısh mekteplerinde oqıw basqa provinsiyalardan kóre 2 jıl kóp dawam etedi. 12 jastan balalar orta mektepke ótiwedi hám 16 -18 jasqa shekemo'qishadi.
Belgiya tálim sisteması
№ Tálim basqıshlari Jas
1 Baslanǵısh mektep 6 -12
2 Orta mektep 12-16
3 Orta kásiplik mektep 16 -18
4 Joqarı mektep 18-23

Mektepge shekem tálim

Belgiyada mektepge shekem tálim (MT) 2, 5 jastan 6 jasqa shekem dawam etedi. 2, 5 jasqa jetkende balalardı mektepge shekem tálim shólkemine berediler, usınıń sebepinen gruppa daǵı balalar sanı jıl dawamında ózgerip baradı. Mektepge shekem tálim gruppalarınıń tiykarǵı maqseti: balalardıń biliw, bilim arttırıw (kognitiv), kommunikativ hám dóretiwshilik qábiletlerin rawajlandırıw esaplanadı. Shınıǵıwlar oyın formasında alıp barıladı. Mektepge shekem tálim májburiy tálim programmasına kiritilmegen bolsa -de, Belgiyada shama menen 90% ge shekem bolǵan balalar oǵan qatnasadı. Kóbinese mektepge shekem tálim mákemeleri baslanǵısh mekteplerge uyqaslashganbo'ladi.
Balalar 6 jasqa jetkende baslanǵısh mekteptiń birinshi klasına oqıwǵa kiredi.
Mektep tálimi
Mektep tálimi dáwiri 2 - baslanǵısh hám orta mektep basqıshına bólinedi. Baslanǵısh mektep, óz gezeginde, 3 hám 2 klaslı basqıshdan ibarat. Bul dáwirde balalar arifmetika, oqıw, jazıw, muzıka, tariyx hám birpara basqa pánlerden tálim aladılar. Sabaqlar 8. 30 da baslanıp, 15. 30 ǵa shekem dawam etedi. Saat 12. 00 den 13. 00 ge shekem túslıq ushın tánepis beriledi. Shárshembi kúni túslıqtan keyin shembi hám ekshembi kúnleri dem alıw kúnleri esaplanadı.
FRANSIYA TA'LIM SISTEMASI
Fransiya jáhándegı ekonomikalıq rawajlanǵan mámleketler ishinde jetekshi orınlardan birin iyeleydi. Fransiyada tálimdiń tiykarǵı maqseti shaxstı hartomonlamakamoltopishinita'minlash, unimustaqilfaoliyatgatayyorlash, bazar munasábetleri sharayatında oqıwshılardı isbilermenlikke, isbilermenlik hám omilkorlikka úyretiw, soǵan muwapıq kásip-korga iye etiwden ibarat esaplanadi. Bul jerde mámleket mektepleri, menshikli mektepler, aralıq mektepler bar. Fransiya táliminde balalardıń gódeklik sıyaqlıdanoq mektepte oqıtıw ushın tayın halda alıp keliw oǵada zárúrli másele esaplanadı. Bul basqıshda tárbiyalaniwshiler tómendegishe siyasiy gruppalastırılgan : kishi gruppa (2-4 jas ), orta gruppa (4-5 yosh), úlkenguruh (5-6 yosh). Mektepgatayyorlovguruhi (5-6 yosh) bolıp, olarǵa Fransiyada 100% sol jas daǵı balalar qamtıp alınǵan. Balalardı mektepke tayarlaw ushın bólek programma hám sabaqlıqlarmavjud. Fransiya baslanǵısh tálim mekteplerine 6 jastan 11 jasqa deyingi balalar tartinadi. Baslanǵısh mektep biypul hám májburiy. Onıń wazıypası oqıw, jazıw hám esaplaw mamanlıǵın beriw bolıp tabıladı. Oqıw shınıǵıwları azanda saat 9 dan 12 ge shekem hám de saat 14 ten 16 ǵa shekem 5 saat dawam etedi. Mektepte awqatlanıw pullıq, lekin júdá arzanlastırılgan bahalarda. Baslanǵısh klaslarda oqıw 5 jıl bolıp, úsh basqıshda ámelgeoshiriladi:
1. Tayarlawbosqichi.
2. Elementar kurs (bul basqısh eki jıl dawametadi).
3. Tereńlashtirilganbosqich.

AQSH TA'LIM SISTEMASI

Amerika Qospa Shtatlarında tálim sistemasınıń dúzilisi tómendegishe:

• 
  bolalar 3 jastan 5 jasqa shekem tárbiyalanatuǵın mektepge shekem tárbiya mákemeleri;
  
• 
  1- 8 - sinflargacha bo'lgan boshlang'ich maktablar (bunday mekteplerde 6 jastan 13 jasqa shekemo'qiydilar);
  
• 
  9 - 12 - klaslardan ibarat orta mektepler (bul mekteplerde 14-17 jasqa shekembo'lganbolalarta'limoladilar). Uquyivayuqoribosqichdaniborat.
  

Amerika Qospa Shtatlarında náwbettegi tálim basqıshı joqarı tálim bolıp, ol 2 yamasa 4 jıl oqıtılatuǵın kolledjler hám de universitetler bolıp tabıladı. AQSHda májburiy tálim 16 jasqa shekem ámel etedi. Bul mámleket degi oqıw orınları mámleket, jámáát ıqtıyarında, menshikli hám diniy mákemeler ixtiyorida bolıwı múmkin. Amerikada 3 jasqa deyingi balalar tárbiyası menen analardıńlarshug'ullanadilar, lekin olarǵa hesh qanday jeńillikler berilmegen. 5 jasdanesa
«Kinder garden» dep atalıwshı tayarlaw mákemelerinde tálim baslanadı. Baslanǵıshmaktab6 yoshdanto13-15 yoshgachabo'lganbolalarniqamraboladi. Bul baslanǵısh mekteplerde ulıwma sawatlılıq hám kásibi jóneltiriw wazıypaları sheshiledi. Klasstan klasqa kóshiw oqıwshınıń ózlestirganlik dárejesine baylanıslı. Baslanǵısh tálim túrli shtatlarda túrlishe belgilengen (4, 5, 6, 8 jıl ).