Жаҳон иқтисодиётидаги энг оғир инкирозлар 1873-79-йиллардаги инқироз

Ечимлари
Хукумат дастлабки қулашга пул шароитларини юмшатишга уриниш билан жавоб берди. Молиявий бозорларга ликвидликни қўшиш тўғрисидаги қонун лойиҳаси 1874 йил март ойида Конгрессда қабул қилинган, аммо Президент Улисс томонидан кутилмаганда вето қўйилган.
Конгресс... 400 миллион долларлик Греенбаcкс-ни муомалага киритишга ва 100 миллион долларни мамлакат пул массасига қўшишга чақирди.... Грант ушбу чорани муҳокама қилди ва дастлаб Конгрессга унини қўллаб-қувватловчи хабар ёзди. У бу ҳақда кўп ўйлар еди, шу билан бирга, у қонун лойиҳасини халқнинг узоқ муддатли кредитига инфляция таҳдиди сифатида кўриб чиқа бошлади.... Ўзининг вето-хати билан Грант қонун лойиҳасининг қабул қилиниши келажакдаги инфляцияга олиб келади деб қўрқди
("Президент Улисс С. Грант ва 1873-йилдаги инқироз").
Гарчи Грант ҳукуматдан қарзларини олтиндан тўлашни илтимос қилган бўлса-да, олтин ва кумуш ҳамон қонуний кўринишга ега еди. Aммо кумушдан фойдаланиш кунлари саноқли еди. Германиянинг янги бирлаштирилган мамлакати 1871-йилда кумушни қандолат шакли сифатида ишлатишни тугатди ва бу ҳаракатнинг оқибатлари AҚШда акс етди. Енди кумушни валюта сифатида ишлатмасдан, Германия кўпроқ кумушни очиқ бозорга жойлаштирди ва бу ҳали ҳам қонуний ўлжа сифатида қабул қилинган мамлакатларда унинг қийматини пасайтирди. Конгресс 1873-йилдаги танга пуллари тўғрисидаги қонунга амал қилди, кумушни қонуний шакли сифатида тақиқлаган ва Қўшма Штатларни олтин стандартига олиб боришни йўлга қўйган. Президент Грант ва Конгресс Тангалар тўғрисидаги қонун мамлакатнинг келажакдаги молиявий барқарорлигини таъминлайди деб ҳисоблаган бўлсаларда, саноатнинг ҳаддан ташқари кенгайиши (айниқса, темир йўллар) ва инвесторлар учун мавжуд капиталнинг камайиб бориши комбинацияси потенсиал иқтисодий фалокатнинг рецептини яратди.
Тез орада тўла-тўкис руҳий тушкунликка айланиб қолган вазиятни ҳал қилишнинг енг яхши стратегияси ҳақида баҳслар пайдо бўлди, бу ўша пайтдаги AҚШдаги енг ёмон ҳолат бўлган. Ниҳоят Конгресс 1874-йил март ойида Сенатнинг 617-сонли қонунини қабул қилди, у 400 миллион долларлик Греенбаcкс-ни муомалага киритишни ва 100 миллион долларни мамлакат пул массасига қўшишни талаб қилди. Қонун лойиҳаси 1874-йил 14-апрелда Президент Грантга маъқуллаш учун юборилган.
1875-йил январда "Қайта тиклаш тўғрисида" ги қонунни қабул қилиш билан Конгрессни осонроқ пулга тескари томонга йўналтирди. Ушбу ҳужжат Ғазначидан Гринбекларни (олтин билан таъминланмаган валюта) нафақага чиқишини талаб қилди. Ҳукумат тўрт йил ичида олтин стандартни тиклади. Президент Грант 1869-йилда иш бошлагандан сўнг (кейинчалик 1872 йилда даромад солиғини бекор қилди) турлар билан таъминланган пулларга қайтишни истади. Биринчи очилиш маросимида Грант "соғлом пул" га қайтиш миллий ярашув йўлидаги муҳим қадам еканлигини таъкидлади:
Биз ва бизнинг авлодларимиз Иттифоқи учун катта қарз шартномаси тузилди. Бунда, асосий қарзни ва фоизларни тўлашни, шунингдек қарздорлар синфига ёки умуман мамлакатга моддий зарар йетказмасдан амалга оширилиши мумкин бўлган заҳоти қайтишни таъминлаш керак. Миллий шанни ҳимоя қилиш учун, агар шартномада бошқача тартиб белгиланмаган бўлса, ҳукумат қарзларининг ҳар бир доллари олтиндан тўланиши керак. Шуни тушунайликки, бизнинг давлат қарзимизнинг бир ярим қисмини рад етган одам жамоат жойида ишонилмайди ва у дунёдаги кредитни кучайтириб бораверади ва охир-оқибат қарзни алмаштиришимизга имкон беради.
Олимлар Грантнинг иқтисодий сиёсатига нисбатан турли хил қарашларга ега бўлиб, бугунги кунда ушбу саволлар мунозара учун очиқ бўлиб қолмоқда. Ваҳима 1879-йилгача давом етган узоқ муддатли депрессияни келтириб чиқарди, аммо Грантнинг раҳбарлиги даврида давлатнинг солиқлари ва миллий қарзлари мос равишда 300 ва 435 миллион долларга камайтирилди. Йиллик фоиз ставкалари 30 миллион долларга камайтирилди ва мамлакат қарзининг бешдан бир қисми бекор қилинди. Турларга асосланган тўловларнинг қайта тикланиши 1880-йиллар давомида Гилдед Aге Aмерикада сезиларли иқтисодий ўсишга ва ишбилармонлик фаоллигини оширишга олиб келди. Френк Скатурро Грантнинг иқтисодий сиёсатини "миллат дуч келган енг жиддий молия муаммоларидан сўнг якка тартибда муваффақиятли бўлган" деб ҳисоблайди.

II. XX охири ва XXI бошларидаги инкирозлар

ХХ асрнинг сўнгги ўн йиллиги ва XXI аср бошида жаҳон иқтисодиѐтида халқаро иқтисодий муносабатлар ривожланиши мутлақо янги сифат ўзгаришларини бошлаб берди. Ўтган асрнинг 90-йиллари бошларида жаҳон сиѐсий харитасида рўй берган жараѐнлар парадигмасида кўп қутбли тизимни шакллантириш сари қўйилган қадам, жаҳон хўжалиги тизимининг тубдан қайта қурилишига олиб келди. Халқаро меҳнат тақсимоти ва ихтисослашув жараѐнлари сезиларли даражада чуқурлашди, халқаро савдо, меҳнат ва капиталнинг халқаро ҳаракати суръатлари ўсди. Кейинги чорак аср давомида дунѐ хўжалигида трансмиллий корпорациялар (ТМК) сони сезиларли даражада кўпайиб, улар сони 64 мингдан ошиб кетди. Ўз ихтиѐрида улкан молиявий-иқтисодий ресурсларни жамлаган бундай корпорациялар кўплаб мамлакатлар ижтимоий-иқтисодий ва сиѐсий ҳаѐтида фаол ўрин тута бошлади.
Шу ўринда айтиб ўтиш керакки, ипотека инқирози – айсбергкинг фақатгина тепа қисми, холос. Муаммоларнинг асосий манбаи бўлиб ипотека облигацияларини чикариш билан шутулланувчи йирик молия институтлари фаолияти хисобланади.
Шундай килиб, экспертларнкнг хдсоб-кигобига кўра 2005 йилдан бошлаб то 2008 йилнинг биринчи ярми якунларигача Америка банклари 200 млрд. доллар микдорида ипотека кредитлари беришган. Шу билан бирга бу йиллар давомида “Леман Бразерс”, “Голдмен Сакс” ва бошкд банклар фонд бозорларига ипотека кредитлари шартномаларига асосланган, умумий киймаги 8 трлн. долларга тенг булган даромадли облигациялар жойлаштирилди. Шундай қилиб, сотилган ипотека облигациялари ҳажми берилган кредитлар кийматидан бир неча ўн баробарга ошиб кетди. Бу масала юзасидан тахдилчилар турлича фикр билдиришади. Бундан келиб чикиб, сотилган облигациялар тўлиқ таъминланмаган ёки қисман таъминланган. Деган хулосага келиш мумкин. Бунда молия бозори иштирокчилари юзага келган деривативларни сотиб олиш учун зарур бўлган эркин пул массасига эга эмас эди. Амалда молиявий инсппутлар кўп миллиардлик облигацияларни ўзларининг активларига хўшган ҳолда оддийгина ўзаро айирбошлашар эди.
Банк активларининг рекорд даражада ўсиши юқори бўгинлардаги менежерларга катта мукофотлар тўлашни тақозо этар эди. 2007 йилда АҚШда олинган кредитларни қайтармаслик инкирози юзага кедди. Бу жараёнда жисмоний шахслар етарли ресурсларга эга бўлмаган ҳолда банк кредитларини тўлашни кечикгаришар ёки умуман тўламас эдилар. Бу ҳолат Америка ҳукуматининг молиявий заифлапшшига олиб келди. 2007 йилнинг ўзидаёқ Америка аҳолиси, ҳатто энг кичик фоизларни хдм тулаш кобилиятига эга эмас эди, чунки банк кредитлари ҳисобига истеъмолни кўллаб-кувватлаш фонда ресурслари деярли тугатилган эди.
Бозорда бу хабарнинг пайдо бўлиши наггажасида ипотека облигацияларини сотиш жуда қийин бўлиб қолди. Натижада триллионлаб акгивларга эга бўлган дунё банкларида жорий тўловларни амалга ошириш учун реал ресурсларнинг егишмовчилиги юз бера бошлади; Банк секторини инкироз қамраб олди; компаниялар томонидан кўрилган зарарлар тўғрисидаги маълумотларнинг тарқалиши бутун дунё фонд бозорларида мувозанатсизликларнинг юзага келишига олиб келди.
Бутун дунё бўйича иқгасодий қолат ёмонлашди; энг йирик трансмиллий институтларнинг тўлов ресурсларидаги камомад миллий бозорларни хам Ўтган йигирма йиллик тараққиѐт шуни кўрсатадики, жаҳон хўжалиги инқироз билан касаллантирди. Ликвидлик инкирози бутун иқтисодиётга,хизмат курсатишдая то ишлаб чиқаришгача бўлган ҳар бир тармокдд таъсир кўрсатди.
Дунё молиявий ҳамжамияти томонидан кўрилган жиддий чораларга карамасдан дунёнинг йирик мамлакатлари иқгисодиёти рецессия ҳолатига туша бошладилар. Бунинг тасдига сифатида куйидагиларни келтириб ўтишимиз мумкин. Япония хукумати 2008 йилнинг 17 ноябрида ЯИМнинг 2008 йилнинг учинчи чорагида 0,1% га қисқарганлигини расмий эълон қилди. Бу ҳолат Япония иқшсодиёгининг 2001 йилдан бошлаб биринчи марта техник рецессия ҳолатига тушганлигидан далолат беради. Европа Иттифоқида 2008 йилнинг учинчи чорагида иктисодий ўсшп слдингига нисбатан анча суст борди. Шу йилнинг иккинчи чораги билан солиштирганда учинчи чоракда Европа йтгифоқининг барча мамлакатларида ЯИМ 0,2% га қисқарган.
Жаҳон иқгисодиётининг молия туз ими жуда огир холатга тушиб қолди, чунки спекулятив капиталнинг ўсиб борувчи массасини ҳеч нарса таъминлаб бермас эди. Бу ҳолатда мувозанатнинг бузилишига сабаб фойдага интилнш, инвестицион капиталнинг бир бозордан бошқасига тез кўчиб ўтиши ҳисобланади. Дунёнинг фонд бозорларидаги акциялар курсининг кескин пасайиши компанияларнинг паст ренгабеллиги ва етакчи банкларнинг катга зарарлари тўғрисидаги маьлумотларнинг тарқшшши окибатида юзага келди. Акциялар нархлари кескин тушиб кегди, бозорда зарарлари ёки даромадлилиги тўғрисида маълумот умуман бўлмаган айрим компанияларнинг. Хам қимматбаҳо қоғозлари нархлари пасайиб кетди. Фонд бозорлари мувозанатсизлик чизигига тушиб колишди ва бу ҳолат товар бозорларига ўз таъсирини кўрсатди. 2007 йил давомида деярли барча жахон бозорларида ўсиш кузатилди.
Дунёдаги энг йирик ҳисобланган АҚШ акциялар бозори 2007 йилнинг охирига келиб ипотека инқирози туфайли издан чиқа бошлади. Фаол ўсиш немис фонд бозорида кузатилди: DAX индекси 22% ли энг яхши кўрсаткич берди. Британия акхщялари 3,8% га, француз акцияларн 1,3% га ўсди. Россия фонд бозори хам шу йили яхши ривожланди, жумладан, электроэнергетика компанияларида аҳвол жуда яхши эди. Лекин жаҳон иқгнсодиёгида тобора мувозанатсизлик ҳолатлари белгилари кузатила бошлади. АҚШда инкирознинг биринчи белгилари пайдо бўлганидан кейин деярли бир йил вақг ўтди. 2008 йилнинг охирига келиб бу жараён Америка энг фаол ва энг оғир фазага кирди, яъни АКД1 фонд бозорларида кескин пасайиш кузатилди, энг йирик инвестицион банклар инқирозга учради, “Фани Мей” ва “Фредди Мак” миллийлаштирилди. 2008 йилнинг охири ва 2009 йилнинг бошларида Европа ва Россияга инқироз кириб борди. Шу ўринда айтиб ўтиш керакки, айрим аналитиклар, бу инқироздан Европа ҳудуди мамлакатлари ва Россия фақат фойда кўради деб ҳисоблашар эди.
2008 йилда корпорациялар ўсиб бораётган қийинчиликлар туфайли ўзларининг зарарларини беркитишар ёки фойдаларини ошириб кўрсатишарди. Фонд бозорларидаги ноаниқликлар бутун жаҳон иқгисодиётидаги яширин муаммолар билан аралашиб, бу муаммоларнинг натижаларини прогнозлаш қийинлашиб бори.
Шуни алоҳида таъкидпаш лозимки, 2000 йилларда берилган истеъмол кредитларнинг фоизларидан келган маблаглар кўпгина ҳолларда банкларнинг инфляция натижасида кўрадиган зарарларини қоплаб бера олмасди. Жуда паст фоизлар асосида (3% гача) аҳолини кредитлаш капиталларнинг глобал миқёсда жамғарилишига олиб келди. Бозорларнинг имкониятлари даражаси жуда пасайгани ҳолатда жаҳон икгисодиётида оғир, мураккаб аҳвол юзага келди. Корпорациялар ишлаб чиқаришни ривожлантириш максадида катга маблаглар сарф қилишар, лекин ишлаб чиқарилган товар ва хизматларни сотиш қийинлашиб борар эди. Шимолий Америка ва Европада талабнинг тушиб кетиши шароитида катта ички бозорларга эга бўлган мамлакатлар, хусусан Россия, Бразилия, Хитой ва Ҳиндистоннинг жаҳон икгисодиётида тутган ўрни ва аҳамияти ўсди. Бу мамлакатларда инқироз бошланганидан кейин хам анча вакггача иктисодий ўсиш кузатилди. АКЩцаги иктисодий фаоллик пасайиш даврида бу мамлакатлар спекулятив капиталларни ўзига жалб килувчи марказларга айланди.
2008 йилда жахон молия тизимига салбий таъсир кўрсатган қўшимча омиллардан бири - бу инфляциянинг кучайиши, хусусан, озиқ-овқат ва ёқилгига нархларнинг ўсиб кетиши хисобланади. Содир бўлган халқаро инфляциянинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у глобал тарзда рўй
берди. Бу инфляция дунёнинг барча мамлакатларига турли даражада таъсир
кўрсатиб, барча пул бирликларининг харид қобилиятини пасайгариб юборди.
Инфляциянинг юзага келишига сабаб глобал хўжалиқда товар ва пул
массасининг баланси бузилиши хисобланади. Жаҳон икгисодиётида пул массаси ошиб кетди, саноат маҳсулотларининг ҳажми эса деярли ўзгармай колди. Бунда инқирознинг илк боскичлариданок товарларнинг нархлари
тушиб кетди. Натижада ишчиларнинг иш ҳакдари ҳажмининг пасайиб кетиши
кузатилиб, уларнинг харид кобилияти қисқариб борди. Истеъмол ҳажми асга- секин тушиб, талаб эса фақат бирламчи эхтиёжларни қондиришга қаратилган эди. 2008-2009 йилларда бу жараён узлуксиз равишда давом этиб келди. 2010
йилда эса бирмунча яхшиланиш ҳолати кузатилди. Лекин инқироз жараёни
ҳали-ҳамон давом этмоқда. Айрим таҳлилчиларнинг фикрича, бу жараён савдо
инқирозининг юзага келишига сабаб бўлиши мумкин. Бу эса, ўз навбатида, мураккаб иқшсодий ҳолатни янада ёмонлаштиршпи мумкин. Чунки 2008 йилдан 2009 йилнинг охиригача саноат ишлаб чиқариши тўлиқ қувваат билан
ишламади, ишсизлар сони ортиб борди. Хусусан, ҳозирга кадар ишсизлик масаласи кўпгина мамлакатларда жуда оғир муаммолардан бири бўлиб қолмоқда. Озиқ-овқат маҳсулотлари ва ёқилғи нархлари, ялпи истеъмол
ҳажмининг қисқариши жараёнида тушиб борди. Яхши аграр шароитларга эга бўлган мамлакатлар (хусусан, Украина, Венгрия ва Болқон ярим о ролининг
бошқа мамлакатлари) ва нефть экспорт қиладиган мамлакат (Россия)нинг глобал инқироздан самарали фойдаланиш бўйича қилган прогнозлари нотўғри
чикди. Нефть нархи 2008 йилнинг сентябрь ойининг бошларигача юқори даражада бўлиб, сентябрь ойининг иккинчи ярмидан бошлаб аста-секиштик
билан тушиб борди, Бу эса бирданига катта қарзларга эга булган хомашё корпорацияларига салбий таъсир кўрсатди. Инфляция билан боғлиқ бўлган умумжаҳон муаммосини ҳал қилишга мамлакатларнинг келишшшаган ҳолда олиб борган сиёсати тўсқинлик қилди. Миллий ривожланишни таъминлаш макрадида пул-кредит сиёсатини юмшатишга ҳаракат қилаёгган ҳукуматлар, ўз навбатида, инфляцияни кучайитиришга замин яратиб беришди ва натижада бу дунё иқтисодиёги бўйича иқгисодий фаоллик муҳитининг ёмонлашишига сабаб бўдди. Бундан ташқари, ликвидлик инқирозининг олдини олиш мақсадида ривожланган мамлакатларнинг ҳукуматлари ва марказий банклари томонидан
иқтисодиётга катга ҳажмдаги молиявий ресурслар киритилди. Лекин бундай стратегия нисбатан қисқа муддат давомида молиявий мувозанатли таъминлашга кўмак берса-да, узок муддатда барибир пул массасининг қадрсизланишига олиб келарди. Шу ўринда айгиб ўтиш керакки, инфляция глобал инқирознинг бир кўриниши бўлиб, бунда жаҳон қимматли қоғозлари, кўчмас мулкЛар (биринчи навбатда, АҚШда аҳолини оммавий кредитлаш жараёнининг тўхгатилиши туфайли истеъмол ҳажмининг тушиб кетиши оқибатида) асосий кисмининг нархлари тушиб кегаши рўй берди. Пулларшгаг тобора товар билан таъминланганлик даражаси тушиб бориб, инқирознинг тарқалишини тезлаштириб юборди.
Ишлаб чиқариш хажмининг туишб кетиши пул в а товар массаси ўртасидаги мувозанатли боғлиқликнинг бузилишига таъсир кўрсатди. Глобал хўжалик стагфляция ҳолатига тушиб қолди. Жаҳон молия бозорларидаги оммавий пасайишлар дунё ҳамжамияти олдига янги муаммоларни келтириб чиқаришда давом этди. Кўппша мамлакатлар ўзларининг молиявий захираларини АҚШ долларвдан еврога, юаньга ўзгартира бошлашди. Бу эса айрим тахдилчиларнинг фикрича, ривожланаётган мамлакатларда иифлянинг кучайишига, бу мамлакатларнинг молиявий ҳолатининг янада ёмонлапшшига олиб келиши мумкин экан. АҚШ ва бошқа мамлакатларнинг ҳукуматлари пулларнинг глобал равишда кадрсизланишига тайёр эмас эдилар ва аҳоли даромадларининг инфляцион камайишига жавобгарликдан бош тортишар эди. Инфляцияга карши олиб бор илган чора-тадбирлар инфляциянинг юзага келишига сабаб бўлган асосий омилларга таъсир кўрсатмади. Натижада инфляция бартараф этилмай колмокда.
Шуни таъкидлаш лозим ки, инқирозшшг юзага келишини олдиндан айтиш мумкин эди. Амалга оширилган кўпгина ишлар: ипотека кредитларини бериш жараёнининг либерашшги, уларни секьюритизация қилиш бозори ҳажм ининг ошиб бориши, инвесторлар томонидан рисклар даражасини баҳолашда йўл қўйилган хаголар, рейтинг агенгликлари томонидан ёлгон рейтингларнинг берилиши инқироз бошланишига олиб келди. Шу ўринда айтиш жоизки, инқирознинг юзага келиш сабабларини олдиндан кўра билиш ёки унинг юзага келиш эхгимолини прогнозлаш имконияти бўлгани билан, айнан қачон юзага келиши ва миқёси қандай бўлишини олдиндан айтиб бўлмайди.
Ҳар бир янги юзага келган инқирознинг сценарийси деярли олдинги инқирозларни такрорламайди. Молия бозорларининг ҳолатини кузатиш билан шуғулланувчи марказий банклар ва бошка назорат органлари инқирозга қарши курашишда кўпинча илгари рўй берган инқирозларнинг юзага келиш сабабларига қарши курашадилар, чунки янги юзага келган инқирозга қарши курашишга тайёр бўлмайдилар.
Бугунги кундаги инқироз, биринчи навбатда, банк ва кредит соҳасига, кейин эса корхоналарга таъсир кўрсатади ҳамда асосан кредитлаш тизими билан боғлик, бўлади. Шунинг учун бугунги кунда молия бозорларини, жаҳон иктисодиётида рўй берадиган муносабатларни назорат қилишда хуку матлар асосий ролни ўйнаши кераклиги молиявий-иқтисодий муносабатларда хукумат бош ислоҳотчи сифатида иштирок этиши лозимлиги яққол кўзга ташланиб қолди.
Ўтган асрнинг 90-йилларидан кузатила бошланиб, 2000 йил бошларидан барқарор суръатга эга бўлган жаҳон иқтисодиѐтининг юқори ўсиш суръатлари сиртдан қараганда гарчи ижобий маънога эга бўлсада, жамғариш муносабатларидаги мувозанатнинг бузилиши билан ҳамоҳанг тарзда рўй берганлиги пировардида жаҳон глобал молиявий тизимига салбий таъсир кўрсатмасдан қолмади. Халқаро валюта фонди маълумотларига кўра, 12 йиллик даврни ўз ичига олган – 1990-2002 йилларда ялпи ички маҳсулот жаҳон хўжалигида 42,3 фоизга, ривожланган мамлакатларда 37,2 фоизга, шу жумладан, АҚШда 41,7 фоизга, ривожланаѐтган мамлакатларда эса 51,3 фоизга ўсган бўлса, 6 йиллик оралиқдаги – 2002-2008 йилларда ЯИМнинг ўсиш суръати жаҳон хўжалигида 33,9 фоизни, ривожланган мамлакатларда 17,6, шу жумладан, АҚШда 18,3 фоизни, ривожланаѐтган мамлакатларда 59,7 фоизни ташкил этган. Лекин ўсиш суръатлари қанчалик бўлмасин, кейинги йигирма йил давомида ривожланган мамлакатлар тўлов балансидаги жорий операциялар бўйича қолдиқ манфий кўрсаткичда сақланиб қолинганлиги жаҳон молия тизимидаги мувозанатнинг тубдан ўзгарганлигини кўрсатади. Албатта, бу борада АҚШ улуши ўта юқори бўлиб, бу айниқса, 1999 йилдан нефть нархининг кескин ошиши билан жаҳон ЯИМга нисбатан –1,0 –1,5 фоиз ҳажмида яққол кўзга ташланган. Аслида, АҚШ миллий иқтисодиѐтида жамғарманинг пасайиши йигирманчи асрнинг 80-йиллари ўрталаридан бошланган бўлиб, бу асосан уй хўжаликлари жамғармаларининг пасайиши билан боғлиқ бўлиб келди. АҚШ уй хўжаликлари жамғармалари мамлакат ЯИМга нисбатан 1984 йилдаги деярли 8 фоиздан, 2007 йилда қарийб 0,3-0,5 фоизга қадар пасайди. Бу албатта пировардда мамлакатда биринчи навбатда уй хўжаликларининг тўловга лаѐқатлилик салоҳиятига ва талаб ҳажмига салбий таъсир кўрсатмасдан қолмади. Натижада ижобий иқтисодий ўсиш суръатларига қарамасдан мамлакатда фаолиятнинг асосий соҳалари бўйича, жумладан, ташқи савдо, жорий ҳисоб-катоблар ҳамда бюджет тизимидаги тақчиллик кейинги йиллар кескин ошиб борди.
Иқтисодиётдаги инқироз мазмунан келиб чиқишига кўра асосан икки турга бўлинади: а) ишлаб чиқаришнинг ортиқчалиги ва бозорнинг тўйинганлик даражасининг ортиши; б) таклифнинг талабдан ортда қолиши, кам ишлаб чиқариш ѐки бозор тақчиллиги натижасида. Биринчи ҳолатда инқироз нафликнинг пасайиш қонунига монанд тарзда бозорлар тўйиниш даражасининг ортиши ва унга тескари мутаносибликда талаб ҳажмининг қисқариши, товар ва хизматлар сотувининг пасайиб, ишлаб чиқариш заҳираларининг кўпайиб кетиши билан кузатилади. Айланма маблағларнинг товар заҳиралари билан бандлиги, “музлаши” ҳамда талабнинг қисқариши оқибатида корхоналар ўз ишлаб чиқариш ҳажмини қисқартиришга ва шу орқали талаб ва таклиф мувозанатига интиладилар. Амалда эса, ишлаб чиқариш ҳажмининг қисқариши иш ўринларининг қисқаришига, бу эса ўз навбатида уй хўжаликларининг тўловга қобиллик даражасига салбий таъсир кўрсатиб, мавжуд талаб ҳажмининг янада пасайишига мойиллик уйғотади. Пировардда ишсизлик ўсади, молия-кредит муносабатлари издан чиқади, таваккалчилик хавфи кенгайиб, фоиз ставкалари ошади, лекин бу инвестиция оқими камайишига халал бермайди, аҳоли турмуш даражаси пасайиб боради.
Бозор тақчиллиги билан боғлиқ инқирозлар одатда рақобатлашмаган, юқори монополлашган ҳамда маъмурий-буйруқбозлик ҳукм сурган иқтисодий муҳитда юзага келади. Бозорнинг монополлашув даражасининг юқорилиги шароитида монопол корхоналар ва ишлаб чиқарувчилар манфаатлари товарлар ҳажми, ассортименти билан эмас, балки, кам ҳажмдаги товар ва унга қўйилган юқори нархларда ўз ифодасини акс эттиради. Бу борада масаланинг заиф томони шундан иборатки, монопол корхоналарнинг ишлаб чиқаришни кўпайтириш ўрнига нархни ошириш сиѐсатини қўллаши, иқтисодиѐтда ялпи нарх ўсишига ҳамда таннархнинг тўхтовсиз кўтарилиши билан боғлиқ ҳолда самарадорликнинг пасайишига олиб келади. Маъмурий-буйруқбозлик ҳукмронлиги шароитида эса товар тақчиллиги шароитида нарх ўсишининг олдини олиш мақсадида сунъий чора ва чекловларнинг қўлланилиши, давлатнинг иқтисодиѐтга, айрибошлаш муносабатларига тўғридан-тўғри аралашуви иқтисодий самарадорлик ва меҳнат унумдорлигига салбий таъсир кўрсатади. Паст нархлар, яъни, нарх даражасини сунъий ушлаб туриши сиѐсатини қўллаш шароитида корхоналарни субсидия ва дотациялар билан рағбатлантириш ҳар доим ҳам ижобий натижа бермайди. Чунки, бунда бюджет харажатларининг ўсиши, унинг тақчиллигини, бу эса ўз навбатида иқтисодиѐтга жалб қилинаѐтган инвестициялар ва бошқа молиявий оқимларнинг нарх даражасини, миллий валютанинг харид қобилиятини “ушлаб туриш”га, корхоналарнинг ишлаб чиқаришни ривожлантиришга эмас, балки, улар зарарни қоплаш эвазига, ишлаб чиқаришнинг мавжуд ҳажмини сақлаб туришга сафарбар этилишига олиб келади.
Молиявий инқироз умумий маънода иқтисодий инқирознинг таркибий қисми сифатида намоѐн бўлсада, фарқли равишда унинг юзага келишига икки хил омиллар гуруҳи ажратиб кўрсатилади:
1. мамлакатлар иқтисодиѐтининг халқаро капитал ҳаракатига очиқлиги, эркинлиги даражаси билан унинг стихияли, тартибсиз ҳолатларига барқарорлиги, қарши тура олиши, ҳимояланиши салоҳияти ўртасидаги мутаносиблик даражасини ифодаловчи омиллар гуруҳи;
2. мамлакатлар миллий молиявий секторининг заифлиги туфайли юзага келувчи ички омиллар гуруҳи.
Ўз навбатида биринчи гуруҳдаги омилларга қуйидагилар киритилади:
А). Ташқи ва ички бозорга ортиқча қарамлилик. Жумладан, 1997-1998 йилларда рўй берган Жанубий-Шарқий Осиѐ мамлакатларида кузатилган молиявий инқирози аввалида, 1996 йилда минтақанинг етакчи мамлакатларидан Малайзия, Индонезия, Филиппин, Таиланд ва Жанубий Кореяда хорижий инвестициянинг ўсиши 41 млрд. АҚШ долларига ѐки мамлакатлар ЯИМнинг 5,9 фоизи тенг бўлган. Ташқи капиталнинг жами ЯИМдаги улуши ўртача 13-17 фоизга қадар етган.
Б). Мамлакатлар ташқи қарздорлигининг номутаносиб, норационал тузилмага, нисбатларга эгалиги. Бу айниқса, ишлаб чиқаришга йўналтирилган инвестициялар билан таққослаганда, қисқа муддатли қарздорликнинг ўта юқорилиги шароитида янада хавфли тус олади. Масалан, 1997-1998 йиллардаги Жанубий-Шарқий Осиѐ молиявий инқирозигача бўлган даврда жами ташқи қарзлари ҳажми 100 млрд. долларнинг ошиқ бўлган Жанубий Кореянинг қисқа муддатли мажбуриятлари жами қарз мажбуриятлари таркибида 63 фоизни, 66 млрд. долларлик ташқи қразга эга бўлган Таиланднинг қисқа муддатли мажбуриятлари жами қарз мажбуриятлари таркибида 67 фоизни ташкил этган. Бу борада мамлакатимиз Президенти И.Каримовнинг “Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари” номли китобида қайд этилган қуйидаги фикрларга ҳам эътибор қаратиб ўтиш жоиз: “...Шуни айтиш керакки, кўплаб давлатларнинг ташқи қарз масаласидаги пухта ўйланмаган сиѐсати уларнинг иқтисодиѐтини заиф, ташқи омилларга қарам, хатарли вазиятлар олдида ҳимоясиз ва ночор аҳволга солиб қўйганини кўриш, кузатиш қийин эмас.
Ўзбекистон ўзининг мустақил тараққиѐти даврида қисқа муддатли спекулятив кредитлардан воз кечиб, чет эл инвестицияларини узоқ муддатли ва имтиѐзли фоиз ставкалари бўйича жалб этиш тамойилига доимо амал қилиб келмоқда”.
В). Реал айрибошлаш курсининг бўрттирилиши, турли босим остида оширилиши. Импорт хавфини юмшатиш мақсадида миллий валюта курсини сунъий равишда юқори ушлаб туриш, пировардда хорижий капиталнинг мамлакат иқтисодиѐтига салбий таъсирини келтириб чиқаради.
Г). Тўлов балансидаги тақчиллик.
Д). Молия бозорини назорат қилиш сифати ва савияси.
Е). Валюта заҳиралар ҳажми.
Ё). Мамлакатлар банк тизимининг барқарорлиги.
2008 йилда бошланган жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози келиб чиқиш мазмунига кўра биринчи турдаги инқирозга мансуб. Айни пайтда мазкур инқирознинг биринчи навбатда молия (қимматли қоғозлар) бозорларида юз беришини эса қуйидагилар билан изоҳлаш мумкин. Биринчидан, ривожланган мамлакатлар, жумладан, АҚШда давлат ташқи қарздорлигини юмшатиш мақсадида муомалага товар билан таъминланмаган пул массасининг кўплаб чиқарилиши молиявий ресурслар билан реал ишлаб чиқариш ҳажми ўртасидаги мутаносибликнинг кескин бузилишига олиб келди. Пул массасининг номутаносиб тарзда ошиши маълум даражада 25 йилдан ошиқ вақт давомида уй хўжаликлари жамғармаларининг пасайиб бориш жараѐнида юзага келиши мумкин бўлган бўшлиқни тўлдириш учун “хизмат қилиши” кўзда тутилганлиги ҳам табиий, албатта. Лекин бу ҳолат юқори фойда орқасидан қуваѐтган йирик корпорациялар ҳамда молия муассасаларининг мажбуриятлари билан низом маблағлари ўртасидаги мувозанатни сезиларли даражада издан чиқарди.
Иккинчидан, 2006 йилнинг иккинчи яримидан бошланган ипотека бозоридаги талабнинг кескин пасайиши натижасида тизимдаги деярли барча тузилмалар ўз фаолиятини зарар билан якунладилар. Бу ҳолат 2007 йилда ҳам тўхтовсиз давом этиб, йилнинг 3-чорагига келиб, АҚШ ипотека бозоридаги таҳликали вазият Европа Иттифоқи, Япония, Австралия, Канада ва бошқа қатор ривожланган мамлакатларга ҳам тарқалди. Жаҳон молия тизимида ликвидлик дефицити, яъни тўловга лаѐқатлилик даражасининг пасайиши кенг кузатила бошланди. Бунга жавобан мазкур мамлакатлар марказий банклари пул бозори ставкаларини пасайтириш тадбирларини амалга оширди. 2007 йил сентябрида АҚШ Федерал заҳира тизими (ФЗТ) қайта молиялаштириш ставкасини 5,25 фоиздан бирданига 4,75 фоизга ѐки 9,5 фоизга пасайтирди. Банклардан пул оқимларининг чиқиб кетиши кучая бошлади. Буни Англия Марказий банки томонидан “Northern Rock” ипотека банкини қўллаб-қувватлаш учун ажратган 20,0 млрд. евро ҳажмидаги молиявий кўмагининг амалда омонотчилар билан ҳисоб-китоб учун сарфланганлиги, деярли кунига 4,0 млрд. евронинг чиқиб кетишига олиб келганлигида кузатиш мумкин.
2008 йилнинг кузига қадар бўлган даврда катталиги бўйича АҚШда 5-ўринда ҳисобланиб келинган “Bear Stearns” ва “Sitigroup” таркибига кирувчи “Sitibank” немис банкининг савдога қўйилиши, АҚШдаги энг йирик ипотека институтлари – Федерал миллий ипотека ассоциацияси (“Fanni Mae”) ва Уй-жойни ипотека кридетлаш федерал корпорацияси (“Freddie Mac”) бошқарувининг мамлакат молия вазирлиги тассаруфига ўтказилиши6 ва ниҳоят 15 сентябрь куни ипотека бозорида кўрилган зарарлар туфайли “Lehman Brothers” инвестицион банки банкротлигининг эълон қилиниши фонд бозорларида талвасали вазиятни келтириб чиқарди. Истеъмолчилар бозордан чиқа бошладилар.
Бозор тўйиниш даражасининг юқорилиги, ташқи ва ички қарздорликнинг тўхтовсиз ўсиб бориши, давлат назорат функциясида молиявий дастакларга катта эътибор қаратилиши шароитида нотўғри молиявий сиѐсат, молия институтлар ликвидлик даражасининг ҳамда уй хўжаликлари жамғармаларининг мунтазам пасайиб бориши, истеъмол нархлар даражасининг ўсиши кабиларнинг ўзаро уйғунликда кузатилиши 2008 йилда бошланган жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг келиб чиқишига сабаб бўлди.
2008 йилнинг октябридан шиддат билан кенгайиб, чуқурлашиб борган молиявий-иқтисодий инқироз дунѐ хўжалиги, жумладан, унинг минтақалари ҳамда мамлакатлар ижтимоий-иқтисодий ривожланишига жиддий ва айни пайтда турли даражада таъсир кўрсатди.
Аслида ривожланишдаги фаолликнинг пасайиши анча олдин, 2006-2007 йиллардан аста-секинлик билан кузатила бошланган. Жумладан, АҚШ ЯИМнинг ўсиш суръати 2005 йилдаги 2,9 фоиздан, 2006 йилда 2,8 фоизга, 2007 йилда 2,0 фоизга, 2008 йилда 1,6 фоизга пасайиб борган. Ўсиш суръатининг пасайиши Европа Иттифоқи ва Японияда 2007 йилдан бошланиб, 2006 йилга нисбатан мос равишда ЕИда 3,3 дан 3,1 фоизга, Японияда 2,4 дан 2,1 фоизга пасайган. Ривожланаѐтган мамлакатларда эса иқтисодий ўсиш суръатининг пасайиши фақат 2008 йилга келиб кузатилди. Йирик хўжалик тизимига эга Хитойда ЯИМнинг йиллик ўсиш суръати 2007 йилдаги 11,9 фоиздан 2008 йилда 9,7 фоизга, Ҳиндистонда мос равишда 9,3 фоиздан 7,8 фоизга, Россияда 8,1 фоиздан 6,8 фоизга, Бразилияда эса 5,4 фоиздан 5,2 фоизга пасайиши кузатилди. Ривожланаѐтган мамлакатларнинг ташқи савдо балансидаги мусбат сальдо, энергия ва бошқа хом ашѐ ресурслари нархининг давомли кўтарилиши, инвестициялар оқимининг ривожланган мамлакатлардан ривожланаѐтган мамлакатлар сари йўналиши, ижтимоий-сиѐсий барқарорликнинг изчил таъминланиши, айни пайтда, АҚШ ташқи сиѐсатининг бир ѐқламалиги, халқаро сиѐсий майдонда ўзига билдирилган ишончни суистеъмол қилиши, Европа Иттифоқида кейинги 10 йиллик даврда янги, ўтиш даври иқтисодиѐти шароитидаги давлатлар билан интеграциялашуви натижасида беқарорликка мойилликнинг кузатилиши ҳамда АҚШ иқтисодиѐти билан чуқур интеграцияси юқоридаги ўзига хос фарқли ҳолатни юзага келтирди.