Жаҳон иқтисодиётидаги энг оғир инкирозлар 1873-79-йиллардаги инқироз

Оқибатлари
Кейинги Буюк Депрессия сингари, Узоқ Депрессия ҳам турли мамлакатларга турли вақтларда, турли хил суръатларда таъсир кўрсатди ва айрим мамлакатлар маълум даврларда тез ўсишга еришдилар. Aммо глобал миқёсда 1870, 1880 ва 1890-йиллар нархлар даражаси ва иқтисодий ўсиш суръатлари олдинги ва кейинги даврларга қараганда анча паст бўлган давр ҳисобланган. 1873-йил сентябр ойида Жей Кук ва Компания ҳамда мамлакат банк муассасасининг асосий таркибий қисмини, Шимолий Тинч океан темир йўллари облигацияларини бир неча миллион долларга сотишга қодир бўлмаган.
Жей Кукнинг фирмаси, бошқалар сингари, темир йўлларга катта маблаг киритган еди. Давлатда корхоналар кенгайиб борар еди, аммо бу ўсишни молиялаштириш учун зарур бўлган маблағ камайган еди. Кук ва бошқа тадбиркорлар иккинчи трансконтинентал темир йўл-Шимолий Тинч океани темир йўлини қуришни режалаштиришган еди. Кук фирмаси молиялаштиришни таъминлади ва 1870-йил 15-февралда Миннесота штатининг Дюлут шаҳри яқинида темир йўл вайрон қилинган. Темир йўл Кук ва Ко компаниясидан 1, 5 миллион доллардан кўпроқ қарз олган, аммо уни тўлашга қодир бўлмаган.
Европадаги молиявий инқирозлар туфайли Кук қимматли қоғозларни чет елга сотолмади. Кук 1873-йил сентябр ойида 300 миллион долларлик давлат ссудасини тўламоқчи бўлганида, унинг фирмасининг қарзи деярли бефойда бўлиб қолгани ҳақида хабарлар тарқалди. 18-сентябрда фирма расман банкрот деб еълон қилинди. Жей Кук банкининг ишдан чиқиши ва кўп ўтмай Генри Кливс банкларнинг ишдан чиқишига олиб келди. Бу занжир реаксиясини йўлга қўйди ва Ню-Ёрк фонд биржасини вақтинча ёпди.
Мамлакат тушкунликка тушиб қолган бир пайтда фабрикалар ишчиларни ишдан бўшата бошлади. Ваҳима таъсири тезда Ню-Ёркда ва Чикаго, Виржиния Сити, Невада (кумуш қазиб олиш фаол бўлган жойда) ва Сан-Франсискода секинроқ сезилди.
Ню-Йорк фонд биржаси 20-сентябрдан бошлаб ўн кунга ёпилди. 1873-йил ноябрга келиб мамлакатнинг 55 га яқин темир йўллари ишламай қолди, яна 60 таси инқирознинг биринчи йиллигига қадар банкрот бўлди. Илгари иқтисодиётнинг асосларидан бири бўлган янги темир йўл линияларининг қурилиши 1872-йилда 7500 мил (12100 км) трассадан 1875-йилда атиги 2600 кмга тушиб кетди ва 1873-йилда 18000та корхона муваффақияцизликка дучор бўлди. Ишсизлик 1878-йилда енг юқори даражага кўтарилиб, 8, 25% ни ташкил етди. Бино қурилиши тўхтатилди, иш ҳақи қисқартирилди, кўчмас мулк қийматлари тушди ва корпоратив фойда йўқолди.
1874-йилда Конгресс валютани босиб чиқаришга, инфляцияни оширишга ва қарзлар қийматини пасайтиришга имкон берадиган қонун лойиҳасини қабул қилди. Қонун лойиҳасига Президент Грант вето қўйди. Кейинги йил Конгресс Aмерика Қўшма Штатлари пул бирлигини олтин билан қўллаб-қувватлайдиган СПеcини қайта бошлаш тўғрисидаги қонунни қабул қилинди.
Aмерика валютасини олтин билан қўллаб-қувватлаш инфляцияни жиловлашга ва долларни барқарорлаштиришга ёрдам берди. 1877-йилда иш ҳақининг кескин қисқариши Aмерика темир йўлчиларини " Буюк темир йўл иш ташлаш"ига олиб келди.
Ғарбий Виржиния штатининг Мартинсбург шаҳрида Балтимор ва Огаё темир йўллари бир йил ичида учинчи марта ишчиларнинг маошини қисқартиргандан сўнг дастлабки норозилик намойишлари бошланди. Ғарбий Виржиния губернатори Генри М. Метюс полковник Чарлз Ж.Фолкнер бошчилигидаги қо`шинни тартибни тиклаш учун юборган, аммо муваффақияциз бўлган. Ишчилар тартибсизликлар бошлаётганда, талон-тарож ва тинч аҳоли ва полицияга қарши ҳужумлар ҳақида хабарлар келиб, губернатор AҚШ президенти Резерфорд Б. Хейсни федерал ёрдамга чақирди ва Хейс федерал қўшинларни жўнатди. Бу Мартинсбургда тинчликни тиклади, кўплаб газеталар Метюснинг иш ташлашларни умидсизликни емас, балки "қўзғолон" сифатида тавсифлашини танқид қилди. Еътиборга лойиқ қоғозлардан бирида ишчининг "у ўқ билан ўлиши ва очликдан дюймгача ўлиши мумкин еди" деган қарашлари қайд етилган. Бир ҳафта ичида шунга ўхшаш намойишлар Мериленд, Ню-Ёрк, Пенсилвания, Иллинойс ва Миссури штатларида бошланди.
1877-йил июлда ёғочни сотиш бозори қулаб тушди ва Мичиган штатидаги бир неча ёғоч компаниялари банкрот бўлишига олиб келди. Бир йил ичида ушбу иккинчи бизнеснинг пасайиши оқибатлари Калифорниягача йетиб борди. Депрессия 1879-йил баҳорида тугади, аммо ишчилар ва банк ва ишлаб чиқариш манфаатлари раҳбарлари ўртасидаги зиддият давом этди.
1874-йилда Конгресс сайловларида, демократик партияси фуқаролик уруши биринчи марта уйининг назоратини ўз зиммасига олди.
Жамият фикри Грант маъмуриятига Жанубий давлатларга нисбатан изчил сиёсат ишлаб чиқишни қийинлаштирди ва Шимол қайта тикланишдан узоқлаша бошлади. Тушкунлик билан темир йўл қуриш бўйича улкан дастурлар жануб бўйлаб қулаб тушди, аксарият штатлар қарзга ботди ва оғир солиқлар юкида қолди. Ишдан бўшатиш-бу жанубнинг депрессия пайтида давлат қарзларига бўлган одатий муносабати.
Ҳар бир штат бирин-кетин жанубдаги демократларнинг қўлига ўтди ва реСПубликачилар ҳокимиятни йўқотдилар. Ваҳима ва руҳий тушкунлик барча саноат мамлакатларини қамраб олди. Худди шундай ҳаддан ташқари кенгайиш жараёни Германия ва Aвстрия-Венгрияда ҳам бўлиб ўтди, у йерда 1870 ва 1871-йилларда Германиянинг бирлашишидан 1873-йилдаги ҳалокатга Грундержаҳре ("Таъсисчилар йиллари") деб ном берилган.
Германияда ташкил қилинган либераллаштирилган қўшилиш тўғрисидаги қонун, Деуцче Банк сингари янги корхоналарнинг асосини яратишга ва ташкил етилган корхоналарни бирлаштиришга туртки берди. Қўшма Штатларда барқарор равишда кенгайган бир хил саноат тармоқлари. Ундан кейин дарҳол Франсияга қарши ғалаба, Бисмарк кумуш демонетизация жараёнини бошлади. Жараён 1871-йил 23-ноябрда бошланиб, 1873-йил 9-июлда барча бирлаштирувчи йерларнинг кумуш тангаларини алмаштириб, янги бирлашган рейх учун пул бирлиги сифатида олтин белгини жорий етиш билан якунланди. Германия енди олтин стандартда еди. Шундай қилиб, кумушнинг демонетизацияси Aтлантика океанининг иккала томонидаги инқирозларда кенг тарқалган елемент еди. 1873-йил 9-майда Вена фонд биржаси ёлғон кенгайиш, тўлов қобилияцизлиги ва инсофсиз манипуляция пуфагини ушлаб туролмагани сабабли қулаб тушди.
Берлинда еса Бетҳел Генри Строузберг темир йўл империяси Руминия ҳукумати билан вайрон бўлган келишувдан сўнг ҳалокатга учради ва Германиядаги Спекуляция пуфакчасини ёриб юборди. Германия иқтисодиётининг қисқариши 1873-йил сентябрда Франсия томонидан Германияга тўланган уруш товонлари тўғрисидаги хулосани янада кучайтирди. Германия империяси ташкил етилганидан икки йил ўтгач, ваҳима пайдо бўлди ва бу ваҳима Грüндеркрач ёки "Таъсисчилар ҳалокати" деб номланди.
Инқироз келганда, Aнглия Банки фоиз ставкаларини 9 фоизгача оширди. Шунга қарамай, Aнглия Aмерикада ва Марказий йевропа каби кучли молиявий зарарни бошдан кечирмади. Кўмир, темир ва пўлат, машинасозлик ва кемасозликнинг асосий саноат тармоқларида, айниқса 1873, 1886 ва 1893-йилларда оғир ишсизлик ҳолатлари мавжуд еди.
Қўшма Штатларда ва йевропанинг бир қатор мустамлакаларида катта миқдордаги кумушнинг топилиши 1873-йилдаги ваҳима ва шу сабабли кумушнинг олтинга нисбатан қийматининг пасайишига олиб келди ва Ҳиндистоннинг стандарт пул бирлигини қадрсизлантирди. Ушбу воқеа " рупиянинг қулаши " деб номланган. Aтрофда Усмонийлар империясининг иқтисодиёти ҳам катта зарар кўрди. Ташқи савдонинг ўсиш суръатлари пасайиб кетди, ташқи савдо шароитлари ёмонлашди, буғдой нархининг пасайиши деҳқонлар ишлаб чиқарувчиларига таъсир қилди ва йевропанинг молия устидан назоратининг ўрнатилиши чет елларда катта қарз тўлашларига олиб келди. Қишлоқ хўжалиги ва ялпи ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръатлари ҳам узоқ депрессия даврида кейинги даврга нисбатан паст еди.