Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети

Конфликт қатнашчилари, биз уларни қисқача тарзда томонлар деб бел-галаб оламиз.
Конфликтларнинг келиб чиқиш сабаблари, яъни объекти — мавжуд қад-риятлар, моддий дунё, ҳудуд ва ҳоказолардан иборатдир.
Конфликт субъектлари ёки томонлар ташкилотлар, партиялар ва ҳока-зо шунга ўхшаш сиёсий тузилмалардан иборат бўлиши мумкин.
Конфликт деб у ёки бу объектнинг бир вақгнинг ўзида камида икки ва ундан ортиқ субъектларнинг мақсад ва манфаатларини тўла қондирмаслиги натижасида вужудга келадиган ижтимоий вазиятга айтилади.
Конфликтлар объектига кўра турли кўринишларга эга бўлади. Хусусан:
а) этник конфликтлар;
б) бир давлат ичида мавжуд ҳукумат ва мухолифат ўртасидаги конфликт
(ёхуд бир давлат ичида турли партиялар ўртасидаги конфликтлар);
в) давлатлараро конфликтлар, яъни халқаро конфликтлар.
Юқоридаги мулоҳазалардан хулоса қилиш мумкинки, конфликтларнинг
предмети конфликт субъектларини ўзаро конфликтга киришишга мажбур қилган муаммолар мажмуасидир. Эътиборли жиҳати шундан иборатки, то-монларнинг барчаси мавжуд муаммони ўз фойдасига ҳал этишдан манфаат-дор бўлади. Шу сабабли, конфликтларни бартараф этиш йўлларини топиш асосан улар предметларининг қай даражада аниқ белгилаб олинганлигига боғлиқ (37-жадвал).
37-жадвал
Жаҳон минтақаларида қуролли конфликтлар ва бир томонлама зўравонлик ҳолатлари (2002—2003)

	Давлат ичидаги конфликтлар			Давлатлараро конфликтлар			Бир томонлама зўравонлик
	2002	2003	Узгариш	2002	2003	Узгариш	2002	2003	Узгариш
Африка	5	10	-5	26	25	-1	17	11	-6
Америка	2	1	-1	2	2	0	2	1	-1
Осиё	12	14	+2	5	2	-3	11	13	+2
Европа	1	1	0	0	0	0	1	1	0
Яқин	2	3	+ 1	1	1	0	2	4	+2
Шарқ
Жами	32	29	-3	34	30	-4	33	30	-3

Манба: Упсала Университети (Швеция) инсон хавфсизлиги бўйича маълумотлар базаси (ирр§а!а/ Ншпап 8ешп1у СеШге ёа1а§е1), 2005.
Сиёсий конфликт — давлат, ижтимоий ва этник гурухлар, сиёсий парти-ялар ва ҳаракатлар, маълум шахсларнинг сиёсий манфаатлари, мақсадлари ва қарашларининг тўқнашувидан иборатдир.
Сиёсий конфликтларда асосий муаммо ҳокимият тақсимотидан иборат-дир. Шу сабабли, сиёсий конфликтлар замирида жамиятда ҳокимиятни юри-тиш билан боғлиқ бўлган сиёсий манфаатларнинг тўқнашуви ётади. Бу кўри-нишдаги конфликтларнинг харакгерли жиҳатларидан бири бу сиёсий тизим-
нинг нормал фаолият кўрсатишининг бузилиши, турли ижтимоий институт-лар, хусусан, давлат ва сиёсий партиялар ўртасида рақобатнинг ниҳоятда авж олиб кетишидир. Мазкур жараёнда низолашувчи томонлар ўз манфаатла-рини бутун жамиятнинг ёки унинг катта қисмининг манфаатлари билан тен-глаштириб, қолаверса, бирлаштириб кўрсатишга ҳаракат қилади.
Сиёсий конфликтлар ривожини таҳлил этиш сиёсатшунослик фанида ало-ҳида аҳамият касб этади. Сабаби, маълум бир босқичларда конфликтларни чегаралаш ёки уларнинг олдини олиш мумкин. Латент босқичида, яъни кон-фликтлар яширин ҳолатда бўлган биринчи босқичда, низолашувчи томон-лардан бири ўз манфаатларига зарар етаётганлигини сеза бошлайди. Сўнг ярим очиқ харакгерга эга бўлган босқич бошланади. Бу босқичда қарама-қаршилик сабаблари шаклланади. Ундан кейинги босқичда эса, ҳамфикрларнинг бирла-шуви кузатилади ва ўз талабларини химоя қилиш мақсадида фаол ташвиқот-лар олиб борилиши мумкин. Мазкур жараёнда ҳамфикрлар мавжуд ҳукуматга қарши мухолифат сифатида бирлашади ва ўз талабларини очиқчасига изҳор эта бошлайдилар. Айни хатти-ҳаракатлар сиёсий намойишлар, йиғилишлар, мавжуд қонунларга бўйсунмаслик тарзида намоён бўлиши мумкин.
Сўнгги босқичда, яъни сиёсий конфликт ҳал этилмаган тақцирда, у си-ёсий инқирозга айланиши мумкин. Бу босқичда, айниқса, авторитар бошқа-руви ўрнатилган давлатларда ҳокимият тўнтаришларининг юз бериш эҳти-моли юқори бўлади. Бироқ мазкур жараён осонликча кечмайди ва, натижада, у жуда мураккаб тус олиши мумкин. Худди шунга ўхшаш вазиятга мисол қилиб 1991 йилда собиқ Шўролар Иттифоқида рўй берган сиёсий инқирозни оли-шимиз мумкин. Бу шуни кўрсатадики, сиёсий инқироз у ёки бу тизимнинг тўлалигича сиёсий трансформациялашувига сабаб бўлиши мумкин экан.
Мазкур инқирозлардан чиқиб кетиш эса у ёки бу мамлакатда сиёсий демократиянинг қай даражада ривожланганлигига, яъни сиёсий партиялар-нинг фаолиятига, ва ниҳоят, жамиятнинг сиёсий маданияти даражасига боғ-лиқцир (38-жадвал).
38-жадвал