Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети

8-мавзу
ДАВЛАТ - СИЁСИЙ ТИЗИМНИНГ АСОСИЙ ИНСТИТУТИ СИФАТИДА
Режа:

1. 
   Давлатнинг вужудга келиши. Давлатнинг пайдо бўлиши тўғрисида тур-
   ли назариялар.
   
2. 
   Жамият сиёсий тизимида давлатнинг ўрни ва роли.
   
3. 
   Давлатнинг моҳияти, функциялари ва бошқариш органлари.
   
4. 
   Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқий давлат сифатида.
   

1. Давлатнинг вужудга келиши. Давлатнинг пайдо бўлиши тўғрисида тур-ли назариялар.
Сиёсий фан учун давлат қадимдан тафаккурнинг бошланғич нуқгаси ва маркази бўлиб келган. Узоқ вақг мобайнида жамият ва давлат тушунчалари мазмунига кўра ва терминологик жиҳатдан ўзаро фаркланмаган. Уларни бир-биридан ажратиш йўлидага илк қадамлардан бири Н. Макиавелли томонидан қўйилди — у давлатни белгилаш учун махсус Statо терминини жорий этди. Фуқаролик жамияти ва давлатни жиддий назарий фарқлаш биринчи бўлиб Гегель томонидан амалга оширилди. Бунда у, албатта, давлатни биринчи ўринга қўйди. Давлат ва жамиятни айнан бир нарса деб қараш анъанаси ҳозирда ҳам мавжуд — фақат назарий жиҳатдан эмас, балки кундалик онгда ҳам.
Алоҳида ижтимоий институт сифатидаги давлатнинг бошланғич манба-лари, унинг вужудга келиши ва ривожланишига таъсир кўрсатувчи омиллар ҳақидаги масала сиёсатшунослик учун мухим аҳамиятга эга. Сиёсий фан клас-сиклари бу борада қатор муҳим ғояларни таърифлаб берганлар.
Давлатнинг пайдо бўлиши тўғрисида турли назариялар мавжуд:
Теологик концепция давлатнинг келиб чиқишини илоҳий қонунлар би-лан боғлайди.
Патршрхал назария (асосчиси — XVIII аср инглиз сиёсий мутафаккири Роберт Филмер) давлатнинг вужудга келишини уруғларнинг қабилаларга, қабилаларнинг эса катта ижтимоий бирликларга, шу тариқа давлат тузилма-ларига қадар механик бирлашуви натижаси, деб ҳисоблайди.
Ўз вақгида Конфуций давлатнинг патршрхал-патерналистик концеп-циясини баён қилиб берган эди: унга кўра давлат катта оила ҳисобланади. У ҳукмдорларни фуқаролар билан яхши фазилатлар асосида муносабат ўрна-тишга даъват қилди. Конфуцийнинг фикрига кўра, давлат — бу умум манфаа-ти йўлида ҳамманинг номидан амалга ошириладиган патриархал ҳокимият-нинг ривожланган шакли.
129
Т. Гоббс, Ж. Локк ва Ж. Ж. Руссо томонидан ривожлантирилган ижтимо-ий келишув назарияси давлатни ижтимоий ҳаётни ташкил қилиш ва тартибга солишни таъминлаш мақсадида мустақил ҳукмдор ва фуқаролар ўртасида ўрнатилган ўзаро келишувдан келтириб чиқаради.
XIX асрда давлатнинг пайдо бўлишини бир гуруҳнинг иккинчисини бо-сиб олиш билан изоҳловчи зўравонлик назарияси (асосчиси австриялик со-циолог ва ҳуқуқшунос Л. Гумплович) кенг тарқалди.