Jamurad yangiboyevich, amirov

I . BOB 
 
QISHLOQ XO‘JALIK HAYVONLARINI URCHITISH. 
 
I.1 Uy hayvonlarining kelib chiqishi va evolutsiyasi. 
 
 
Qishloq  xo‘jalik  hayvonlarining  kelib  chiqishini  o‘rganish  nazariy  va 
amaliy  ahamiyat  kasb  etadi.  Hayvonlarning  kelib  chiqishini  o‘rganish  bilan 
ulardagi evolutsion jarayonda ro‘y bergan o‘zgarishni ilg‘ash bilan birga amaliy 
ahamiyat kasb etadi, ya’ni yovvoyi ajdodlardan foydalanib yangi zotlar yaratish, 
mavjudlarini takomillashtirish imkoniyatlarini beradi. 
Qishloq  xo‘jalik  hayvonlarini  qo‘lga  o‘rgatish  va  xonakilashtirish  bundan 
10-12  ming  burun  ibtidoiy  odamlarning  yovvoyi  hayvonlarni  ovlashidan 
boshlangan.  Ovdan  bo‘shashgan  va  yarador  hayvonlarning  olib  kelinishi,  yosh 
yovvoyi hayvonlarni turli usullar bilan ushlab ularni qo‘ra yoki g‘orlarda saqlash 
qo‘lga  o‘rgatishning boshlanishidan  dalolat,  odamlar  ushbu  hayvonlarni  asosan 
zahira go‘sht va hayrat uchun saqlaganlar. 
Qo‘lga  o‘rgatilgan      hayvonlarni  odamlar  himoya  qilgan,  oziqlantirilgan, 
asragan,  lekin  ko‘pchilik  hollarda  ular  tutqunlikda  avlod  bermaganlar, 
ayrimlaridan  shunday  sharoitda  ham  avlod  olingan.    Yosh  hayvonlar  osonroq 
qo‘lga o‘rgangan. 
Uy   hayvonlarining kelib chiqish mintaqalari ularning yovvoyi ajdodlarini 
tarqalishiga qarab ro‘y bergan. Asosiy xonakilashtirish mintaqalari bo‘lib Yefrat 
va  Tigr  daryolari  vodiysi,    Hindiston,  Hindixitoy,  Xitoy,  Shimoliy-Sharqiy 
Afrika, Nil daryosining quyi oqimi, Kavkaz orti, Dnepr daryosining quyi oqimi, 
Eron va O‘rta Osiyo hisoblanadi. 
Ko‘pchilik  hayvonlar  Osiyoda  qo‘lga  o‘rgatilib,  xonakilashtirilgan  (it, 
qoramol, ot, qutos, echki, qo‘y, cho‘chqa, bug‘u,  ikki o‘rkachli tuya, tovuqlar, 
tovuslar,  kaptarlar,  g‘ozlar,  o‘rdaklar,  asalari  va  ipak  qurti,  Yevropada  -  it, 
qoramol,  ot,  qo‘y,  quyon,  cho‘chqa,  g‘oz,  o‘rdak  va  asalarilar  hisoblanadi. 
Amerikada lamalar, kurkalar va muskus o‘rdaklari, Avstraliyada esa faqat nandu 
tuyaqushlari xonakilashtirilgan). 
Yovvoyi  hayvonlarni xonakilashtirilishi qator fanlar va usullar yordamida 
ikkilamchi  ko‘rsatgichlar  asosida  o‘rganiladi:  arxeologik,  anatomik,  fiziologik, 
etnografik. 
Arxeologlar  qo‘rg‘onlar,  ibtidoiy  kulbalar  joylarini  qazish  natijasida 
topilmalar chiqqan qatlamlar asosida xonakilashtirilish yoshini aniqlaydilar. 
Anatomlar  esa  qazilmalarda  topilgan  suyaklarni  hayvonlarning  suyaklari 
bilan  solishtirib  o‘xshashligini  va  evolutsiya  davomidagi  o‘zgarishlarni  bilib 
oladilar. 
Fiziologik  usul  yordamida  xonaki  hayvonlar  bilan  yovvoyi    ajdodlarining 
oqsil tarkibi, qoni bilan solishtirib ularning kelib chiqishini aniqlash mumkin. 

---

 
11 
Etnografik  usul  esa    ajdodlarimizning    hayvonlarning  tasviri  tog‘,  qoya 
toshlariga  va  turli  madaniy  turmush  ashyolarga  tushirishiga    qarab  aniqlanadi, 
ya’ni qoya tasvirlar hozirgi hayvonlar tana tuzilishi bilan solishtirib turiladi. 
Hayvonlar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 
A) Yovvoyi hayvonlar-tabiat mahsuloti bo‘lib, himoya tusi, qo‘zg‘aluvchan 
nerv tipi, kam mahsuloti va kech yetilishi bilan ta’riflanadi. 
B)  Qo‘lga o‘rgatilgan hayvonlar-tutqunlikda ko‘payishi  va  avlod  qoldirish 
imkoniyatlaridan mahrum (fillar, ov burgutlari). 
V) Uy hayvonlari – xonakilashtirilgan va inson mehnati singgan hayvonlar. 
G)  Qishloq  xo‘jalik  hayvonlari  –  xonaki  hayvonlar  bo‘lib,  insonlarning 
chorva  mahsulotlariga  bo‘lgan  talablarini  qondirish  maqsadida  ishlab  
chiqarishda foydalanadilar. 
Ibtidoiy  odamlar      dastlab  osonlikcha  qo‘lga  o‘rgatish  mumkin  bo‘lgan 
mayda hayvonlarni xonakilashtirishgan. Itlardan keyin 7-8 ming burun  qo‘y va 
echkilar qo‘lga o‘rgatilgan. Qo‘ylarning yovvoyi ajdodlari bo‘lib muflon, arxar 
va  argali  hisoblanadi.  Echkilar  qilichsimon  va  parsimon  shoxli  hamda  ibeks 
yovvoyi    echkilaridan    kelib  chiqqan.  Bundan  5-6  yil  ilgari  Osiyo  va  Yevropa 
to‘ng‘izlari xonakilashtirilgan. 
Qoramollar  eramizdan  5  ming  yil  oldin  xonakilashtirilgan,  uning  ajdodi  – 
tur hisoblanadi, faqatgina 4-5  ming yil burun otlar xonakilashtirilgan. Otlarning 
ajdodi  bo‘lib  Prjevalskiy  oti  va  tarpan  hisoblanadi.  Eshshaklar  yovvoyi  Afrika 
eshshaklaridan kelib chiqqan. 
Eramizdan  3-2  ming  yil  oldin  ikki  o‘rkachli  (bakterian),  bir  o‘rkachli 
(dramedar)  tuyalar    xonakilashtirilgan.  Shimol  bug‘ulari    esa  otlardan  oldin 
yovvoyi  shimol  bug‘usidan  kelib  chiqqan.  Quyonlar  eramizdan  oldingi  I  asrda 
yovvoyi  quyonlardan,  xonaki  o‘rdaklar  eramizdan  oldingi  I  asrda  yovvoyi-
baqiroq o‘rdaklarni xonakilashtirish natijasida, g‘ozlar yovvoyi kulrang g‘ozdan, 
kaptarlar  yovvoyi  kaptarlar,  asalarilar  yovvoyi  asalaridan,  karp  baliqlari  esa 
zog‘ora baliqdan kelib chiqqan. 
Xonakilashtirishdan keyin evolutsion jarayonda  hayvonlar keskin o‘zgarib 
o‘zlarining  yovvoyi  ajdodlaridan  ancha  farqlanadilar.  Hayvonlar  tirik  vazni,  
mahsuldorligi,  tana  tuzilishi  va  tana  qismlarining  nisbati  bilan  har  xillikga 
erishganlar.  Ularning  yovvoyi  ajdodlari  tabiiy  tanlash  oqibatida  bir  xillikda 
bo‘ladi.  Xonaki  hayvonlar  vazni  ba’zilarida  yovvoyi  xillariga  nisbatan  oshgan 
bo‘lsa,  ba’zilarida  kamayganligiga    guvoh  bo‘lamiz.  Romanov  va  qorako‘l 
qo‘ylari  tirik  vazni  hisor  qo‘ylariga  nisbatan  2  barobar  kam.  Simmental  zotli 
qoramollar  jersey  zotli  qoramollarga  nisbatan  qariyib  ikki  barobar  ko‘p  tosh 
bosadi.  Skelet o‘zgarib, u yengil, suyaklari bo‘shashib, nimjonlashgan. Xonaki 
hayvonlar  o‘z  qismi  qisqargan  (qoramol,  cho‘chqa,  it).  Shox  yovvoyi 
hayvonlarda yirik bo‘lib himoya vazifasini o‘tagan (turda uning uzunligi 1,5 m, 
vazni  15  kg  bo‘lgan),  hozirgi  hayvonlarda  u  kichrayib,  ba’zilarida  yuqolib 
ketgan  (aberdin-anguss  zoti).  Mushaklari  bo‘shashgan,  noziklashgan,  ba’zi 
hayvonlarda  yog‘  bilan  qoplangan  (marmar  go‘sht).  Teri  yupqalashgani  bilan 

---

 
12 
teri  osti    kletchatkasi  kuchli  rivojlangan,  ayniqsa,  bu  hol  go‘sht  yo‘nalishidagi 
hayvonlarga  taalluqli  (cho‘chqa,  qo‘y,  qoramol).  Terida  burmachalar  paydo 
bo‘lgan. 
Ichki  a’zolar  qator  o‘zgarishlarga  uchragan.  Hayvonlarning  mo‘l-ko‘l 
oziqlantirish,  ayniqsa,  yYemdan  ko‘p  foydalanish  cho‘chqalarga  ichak 
kaltalashib, qoramol va quyonlarda uzaygan. 
Yurak  hajmi  kichiraygan  (arxar  yuragi  xonaki  qo‘y  yuragidan  2  barobar 
hajmi), o‘pka, buyrak faoliyati ancha susaygan. Yovvoyi hayvon asosan bir xil 
himoya tusiga ega bo‘lgan bo‘lsa, xonaki hayvonlarda rang-baranglik uchraydi, 
oqdan  tortib  olagacha.  Yovvoyi  hayvonlar  juni  dag‘al  bo‘lgan,  xonaki  qo‘ylar 
juni uzun  va  mayinlashgan, ba’zi hayvonlarda  jun butunlay  yo‘qotilgan  (junsiz 
cho‘chqalar).  Mayin  junli    qo‘ylarda  bir  xil  faqat  tivitdan  iborat  jun  qirqib 
olinadi.  Evolutsion  jarayonda  hayvonlar  mahsuldorligi  keskin  oshgan,  unga 
jussaning  kattalashishi,  ayrim  tana  qismlarining  keskin  rivojlanishi  (orqa,  bel, 
biqin)  hayvonlardan  ko‘p  sifatli,  nozik,  shirador    go‘sht  olish  imkonini  yaratib 
bergan.  Yovvoyi  hayvonlar  faqat  o‘z  bolalarini    boqishga  yetarli  sut  ishlab 
chiqarganlar,  xonaki  hayvonlarda  sut  (sigirlar)    8-12  marta,  tovuqlar 
tuxumdorligi  10-15  barobar,  qo‘ylarning  jun  mahsuldorligi  bir  necha  barobar 
ortgan. 
Xonakilashgan hayvonlarda jinsiy va jismoniy  balog‘at yoshi ikki barobar 
kamaygan,  yoki  ular  tez  yetiluvchan  bo‘lganlar.  Jinsiy  faoliyatining 
mavsumiyligi yo‘qotilib, yil davomida bola olish mumkin bo‘lib, hayvonlarning 
pushtdorligi oshgan.  To‘ng‘izlar bir  yilda bir  marta  tug‘ib, 4-6 cho‘chqa  bolasi 
bergan  bo‘lsa,  xonaki  cho‘chqalar  bir  yilda  2-2,5  marta  tugib,  20-25  cho‘chqa 
bolasi  beradi.  Xonakilashtirish  jarayonida  hayvonlar  asab  faoliyati  ham 
o‘zgarishga  uchradi.  Ular  kam  harakat,  yuvvosh  bo‘lib,  hurkaklik  va  g‘araz 
fe’llarini  hamda  yovvoyi  hayvonlar  ba’zi  shartli  va  shartsiz  reflekslarini 
yo‘qotgan. 
Xonakilashtirish 
jarayonida 
ro‘y 
bergan 
o‘zgarishlarning  sababi 
quyidagilar hisoblanadi: 
1.  Harakatlanishning chegaralanishi. Hayvonlarning erkinlikni yo‘qotishi 
(chegaralangan  joyda  saqlash)  organizmdagi  o‘zgarishlarga  sabab  bo‘lgan, 
muskullar  ishi  susayganligi  uchun  ko‘proq  yog‘  to‘planadi,  skelet  bo‘shashdi, 
yurak, o‘pka va boshqa a’zolar faoliyatining pasayishiga sabab bo‘ldi. 
2.  Oziqlantirish sharoitining o‘zgarishi. Oziqlantirish me’yori va xilining 
hayvon  talablariga  to‘liq  javob  berishi  ularning  mo‘tanosib  rivojlanishi  va 
yuqori mahsuldorligiga sabab bo‘ldi. 
3.  Hayvonlarni  odamlar  o‘z  himoyasiga  olishi,  ularning  bo‘shashishiga, 
tabiiy tanlash ta’sirining  yo‘qolishiga olib keldi. 
4.  Insonlar hayvonlarni tanlash natijasida o‘zi uchun kerakli hayvonlarga 
erishdi. 

---

 
13 
5.  Hayvonlarni  bir  jug‘rofiy  hududdan  boshqa  hududga,  bir  qit’adan 
ikkinchi  qit’aga  olib  o‘tilishi  ularning  evolutsion  jarayoniga  sezilarli  ta’sir 
ko‘rsatadi. 
6.  Hayvonlarni  favqulotda  turli  tur,  zot,  xillarini  chatishtirish  ularning 
shakllanishiga sabab bo‘ldi. 
7.  Oxirgi XIX asr oxiri va XX asrda hayvonlarni ongli tanlash va juftlash, 
yosh hayvonlarni maqsadli o‘stirish ularning shakllanishida asosiy o‘rin tutadi. 
Hayvonlar  evolutsion  jarayonida  inson  harakatlantiruvchi    kuch  bo‘lib 
maydonga tushgan. 
Yer yuzidagi 1500 mingdan ortiq turdagi  mavjudotdan inson faqat qishloq 
xo‘jalik  ishlab chiqarishga faqat 60 turinigina jalb qila oldi xolos, shularga ipak 
qurti, asalari va karp balig‘i ham kiradi. 
Xonakilashtirilgan hayvonlar ikki tipga mansub: 
A)  Xordalilar  tipi,  umurtqalilar  kenja  tipi;  sut  Yemizuvchilar,  qushlar  va 
baliqlar sinfi, sut Yemizuvchilar sinfidan. 
Jufttuyoqlilar  turkumiga  (qoramol,  qo‘tos,  gayal,  banteng,  buyvol,  shimol 
bug‘isi, echki, tuya, lama, qo‘y va cho‘chqa); 
Yirtqichlar  turkumi  (it,  mushuk);  kYemiruvchilar  otryadi  (quyonlar); 
qushlar  sinfidan  (tovuq,  tovus,  tustovuq,  sesarka,  kurka).  Suvda  suzuvchi 
parrandalar turkumidan (o‘rdak va g‘oz). Kaptardoshlar turkumidan (kaptar). 
B)  Bug‘inoyoqlilar  tipi, hashoratlar  sinfi, pardaqanotlilar turkimi  (asalari); 
tangacha  qanotlilar  turkumi  (ipak  qurti).  Tabiatda  hali  foydalanilmagan 
hayvonot  olami  vakillari  mavjud,  shu  boisdan  xonakilshtirish  jarayoni 
tugallangan  deyish qiyin. Bu jarayon ba’zi mo‘ynali hayvonlar, bug‘ular, loslar, 
tuyaqushlar, bedonalar va boshqalarda davom etmoqda.