Jamurad yangiboyevich, amirov

KIRISH  
 
CHORVACHILIKNING HOLATI VA RIVOJLANISHI. 
 
Chorvachilik qishloq xo‘jaliklari ajralmas bir qismi bo‘lib, xalq xo‘jaligida 
alohida ahamiyat kasb etadi. 
Chorvachilikdan  insonlar  uchun  zarur  oziq-ovqat  bo‘lgan  sut,  go‘sht  va 
tuxum  mahsulotlari  olinadi.  Bu  ko‘rsatkich  orqali  mamlakat  aholisining 
farovonligi haqida fikr yuritish mumkin. 
Bundan tashqari chorvachilik sanoat uchun xom-ashyo manbai hisoblanadi. 
Ularga jun, teri, barra teri, shox, tuyoq va boshqa mahsulotlar kiradi. 
Chorva  hayvonlari  va  parrandalar  chiqindilari  mahalliy  o‘g‘it  sifatida  yer 
unumdorligini  oshirishda  beqiyos  o‘rin  tutadi.  Masalan:  bir  sigirdan  bir  yilda 
olingan  gung  bilan  1ga  yerni  mahalliy  o‘g‘itga  bo‘lgan  talabini  qondirish 
mumkin. 
Shu  boisdan  chorvachilikning  asosiy  vazifasi  chorvachilik  mahsulotlarini 
ko‘paytirish  evaziga  xalqning  oziq-ovqat,  sanoatni  esa  xom-ashyo  bilan 
ta’minlashdan  iboratdir.  Buning  uchun  tabiiy  oziq-ovqat  zonasining  barcha 
xalqalarini mustahkam bog‘lanishiga erishish kerak. Bu zanjir tuproq  – o‘simlik 
– o‘g‘it -hayvon  –  odamdan iborat bo‘lib, doimo fan va texnika yangiliklariga 
muhtoj. 
Qishloq  xo‘jalik  –  dehqonchilik  va  chorvachilik  sohalari  bir-biri  bilan 
uzviy  bog‘liq  bo‘lib,  bir-birini  to‘ldiradi, ular  bir-birisiz  ijobiy  natijalarga  hech 
qachon erisha olmaydilar. 
Tabiiy manbaalar va ekilgan yerlardan olingan mahsulotlarning 75 % inson 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri  iste’mol  qila  olmaydi,  shuning  uchun  ularni  albatta  qishloq 
xo‘jaligi  hayvonlari  va  parrandalarining  tanasi  orqali  o‘tkazilib  sut,  go‘sht, 
tuxum kabi noyob mahsulotlar olinadi. 
O‘z  navbatida  hayvonlar  va  parrandalar  iste’mol  qilgan  oziqalari 
tarkibidagi  40  %  organik va  70  %  mineral  moddalarni  tanasiga  singdira olmay 
tashqi  muhitga  chiqarib  yuboradilar.  Bu  chiqindilar  gung  sifatida  tuproqdagi 
mikroorganizmlar  uchun  oziqa  bo‘lib,  uning  unumdorligini  oshirishda  asosiy 
omil bo‘lib qoladi. 
Mustaqil  O‘zbekiston  xalq  xo‘jaliklari  ajralmas  qismi,  qishloq  xo‘jaliklari 
rivojlanishi, xalqimiz farovonligini ta’minlashda alohida o‘rin tutadi. 
Bu  borada  mamlakatimiz  Prezidenti  I.A.Karimov  qishloq  xo‘jaligida  tub 
islohotlarni  o‘tkazishda  sobitqadamlik  bilan  olib  borayotgan  siyosati,  qishloq 
xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko‘paytirishda bosh omil bo‘lmoqda. 
Prezidentimiz  I.A.Karimovning  bu  boradagi  farmonlari  va  Vazirlar 
Mahkamasining  qarorlari  bu  sohadagi  islohotlarni  bosqichma-bosqich  olib 
borishning imkoniyatlarini ochib berdi. 
O‘zbekiston Oliy Majlisining I chaqiriq X sessiyasida mamlakat Prezidenti 
I.A.Karimovning  «Qishloq  xo‘jaligida  islohotlarni  chuqurlashtirish  serobchilik 

---

 
5 
manbai» mavzusida qilgan ma’ruzasida qishloq xo‘jaliklari yosh mustaqil davlat 
iqtisodi va siyosatidagi ahamiyatiga  bafurja to‘xtab o‘tdilar. 
O‘zbekistonda  umumiy  aholining  49  %  qishloq  xo‘jaligi  bilan  bog‘liqligi 
bu  sohaning  dolzarbligidan  dalolat  beradi.  Bundan  tashqari  Prezidentimiz 
qishloq  xo‘jaligida  yerga,  hayvonlarga,  asosiy  ishlab  chiqarish  vositalariga 
egalikni ta’minlash kerakligi to‘g‘risida gapirdilar. 
O‘zbekiston  Oliy  Majlisining  I  chaqiriq  XI  sessiyasida  yangi  qonunlar  – 
«Yer  to‘g‘risidagi  qonun»,  «Qishloq  shirkat  xo‘jaliklari  to‘g‘risidagi  qonun», 
«Fermer  xo‘jaligi    to‘g‘risidagi  qonun»,  «Dehqon  xo‘jaligi  to‘g‘risidagi 
qonun»lar  qabul  qilinishi  qishloq  xo‘jaligini,  shu  jumladan  chorvachilikni 
yanada rivojlantirish imkoniyatlarini ochib berdi. 
O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimiz Oliy Majlisining 
I  chaqiriq  XIV  sessiyasida  «O‘zbekiston  XXI  asrga  intilmoqda»  mavzusida 
qilgan    ma’ruzasida  respublikamiz  mustaqilligining  8  yillida  qilingan  ishlar 
sarhisob qilinib, XXI asrda qilinishi zarur ishlar o‘z aksini topgan. 
Ayniqsa,  mamlakatdagi  siyosiy,  ijtimoiy  va  iqtisodiy  o‘zgarishlar  chuqur 
tahlil qilib borilgan. 
Prezident  farmonlari  bilan  bir  qatorda  Vazirlar  Mahkamasining  qarorlari 
qishloq  xo‘jaligida  islohotlarni  o‘tkazishda  asosiy  omillardan  biri  bo‘lib 
hisoblanadi. 
1991  yil  30  dekabrda  315-sonli  qaror  «Respublikada  dehqon  (fermer) 
xo‘jaliklarini yanada rivojlantirish va mustahkamlash choralari haqida»; 
1993 yil 15 martdagi «Respublikada chorvachilikdagi iqtisodiy islohotlarni 
chuqurlashtirish chora-tadbirlari haqida»; 
Mamlakatda  yetishtirilayotgan  go‘shtning  94  %,  sutning  96  %  xususiy 
sektor hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. 
O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  2006  yil  23  martdagi  «Shaxsiy 
yordamchi,  dehqon  va  fermer  xo‘jaliklarida  chorva  mollarini  ko‘paytirishni 
rag‘batlantirish  chora-tadbirlari  to‘g‘risida»gi  PK-308  qarori  ikkinchi  bandiga 
asosan ma’qullangan  «2006-2010 yillar davrida shaxsiy yordamchi, dehqon va 
fermer  xo‘jaliklarida  chorva  mollari,  birinchi  navbatda  qoramollar  sonini 
ko‘paytirishni  rag‘batlantirish  dasturi»da  esa  shu      maqsaddan  kelib  chiqib, 
quyidagi vazifalar belgilangan: 
- 2010 yilda qoramollar sonini 2005 yildagiga nisbatan shaxsiy yordamchi 
va  dehqon  xo‘jaliklarida  40,2  %  yoki  2422,5  ming  boshga  ko‘paytirib,  8450 
ming  boshga,  fermer  xo‘jaliklarida  98  %  ko‘paytirib,  655  ming  boshga 
yetkazish; 
-  shaxsiy  yordamchi,  dehqon  va  fermer  xo‘jaliklariga  zooveterinariya  va 
boshqa  servis  xizmatlari  ko‘rsatuvchi  infratuzilmalar  tarmog‘ini  rivojlantirish 
maqsadida, besh yil davomida qo‘shimcha 575 ta zooveterinariya shahobchalari, 
330 ta sun’iy urug‘lantirish punktlari tashkil qilib, zooveterinariya shahobchalari 
sonini 2343 taga, sun’iy urug‘lantirish punktlari sonini 884 taga yetkazish; 

---

 
6 
-    naslchilik  xo‘jalik  maqomi  berilgan  fermer  xo‘jaliklarida  hamda  zoti 
yaxshilangan  qoramollarni  ko‘paytirish  bilan  shug‘ullanayotgan  fermer 
xo‘jaliklarida  besh  yil  davomida  100,8  mingta  naslli  va  zoti  yaxshilangan  mol 
yetishtirib,  ularni  auksionlar  orqali  shaxsiy  yordamchi,  dehqon  va  fermer 
xo‘jaliklariga sotish belgilangan. 
1994 yil 21 yanvar 74-sonli «Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, 
xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora- 
tadbirlari to‘g‘risida»gi qarorni ko‘rsatish mumkin. 
O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  «Shaxsiy  yordamchi,  dehqon  va 
fermer  xo‘jaliklarida  chorva  mollarini  ko‘paytirishni  rag‘batlantirish  chora-
tadbirlari haqida»gi qarori chorva rivojiga katta ta’sir o‘tkazmoqda. 
O‘zbekiston  Respublikasining  1993  yil  3  sentabrda  qabul  qilingan 
«Veterinariya  to‘g‘risida»gi,  1995  yil  21  dekabrda  qabul  qilingan  «Naslchilik 
to‘g‘risida»gi   qonunlari  chorvachilikni  rivojlantirishda  muhim  ahamiyatga  ega 
bo‘ldi.  Respublika  Vazirlar  Mahkamasining  1993  yil  15  martdagi  «Respublika 
chorvachiligida 
iqtisodiy 
islohotlarni 
chuqurlashtirish 
chora-tadbirlari 
to‘g‘risida»gi,  1999  yil  23  fevraldagi  «Chorvachilikda  iqtisodiy  islohotlarni 
takomillashtirish  hamda  dehqon,  fermer  xo‘jaliklari  va  xususiylashtirilgan 
fermalar  manfaatlarini  himoya  qilish  choralari  to‘g‘risida»gi,  2006  yil  23 
martdagi «Shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo‘jaliklarida chorva mollarini 
ko‘paytirishni rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarorlari esa sohani 
taraqqiy ettirish jarayonida asosiy dastur bo‘lib xizmat qilmoqda. 
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  chorvachilikning  rivojlanishi  o‘ziga  xos 
hislatlarga  ega.  Ular  mulkni  davlat  tasarrufidan  chiqarilib  xususiylashtirilishi, 
turli  mulk  shaklidagi  chorvachilik  xo‘jaliklarining  faoliyat  ko‘rsatishi,  chorva 
mahsulotlariga  davlat  xarid  narxlarini  va  rejalarini  bekor  qilinishi,  barcha 
chorvachilik  xo‘jaliklari  o‘rtasida  odil,  erkin  raqobatni  tashkil  qilishdan 
iboratdir. 
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  chorvachilik  fermalari  davlat  rejasi  asosida 
Yemas,  mahsulot  ishlab  chiqarishni  bozor  talabidan  kelib  chiqib  tashkil  qiladi. 
Bu esa bozorda chorvachilik mahsulotlarni talab va taklif nisbatida olib borishni 
taqozo etadi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida O‘zbekistonda shaxsiy  yordamchi, dehqon va 
fermer  xo‘jaliklari  faoliyat  ko‘rsatishlari mumkin, Bozor  iqtisodiyoti sharoitida 
ishlab chiqarilgan mahsulot nisbatida xususiy mulkning ulushi ortib boraveradi. 
Bu esa bozorda sifatli va arzon chorva mahsulotlari  turlarini ta’minlaydi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha turdagi mulk shaklidagi xo‘jaliklarning 
erkin raqobat qilishlari uchun  huquqiy va iqtisodiy asoslar yaratib beriladi. 
Barcha  mulk  shaklidagi  xo‘jaliklarda  ishlab  chiqarishni  to‘g‘ri  tashkil 
qilish  natijasida  chorvachilik  mahsulotlarining  tannarxini  kamaytirish,  bozor 
imkoniyatlaridan  kelib  chiqib  sotishni  tashkil  qilish,  hamda  asosiy  chorva 
mahsulotlarini  xo‘jalikning  o‘zida  qayta  ishlab  tayyor  mahsulot  holida  sotishni 

---

 
7 
taqazo etadi. Bu  borada yangi mahsulotlar turlarini tayyorlash, ularning sifatini 
jahon andozalari talablariga javob beradigan holatga keltirishni talab etadi. 
O‘zbekistonda  chorvachilikni  rivojlanishi  uchun  mustaqillik  yillarida 
barcha  shart-sharoitlar  yaratib  berildi.  Uning  huquqiy  va  iqtisodiy  asoslarini 
hukumat tomonidan yaratilishi chorvadorlarni erkin faoliyat ko‘rsatishlari uchun 
imkoniyatlar yaratib berdi. 
Mamlakat  chorvachiligida  sifat  o‘zgarishlar  ro‘y  bermoqda  yoki  mulk 
davlat  tasarrufidan  chiqarib  xususiylashtirilmoqda,  bu  esa  o‘zining  ijobiy 
natijalarini  bermoqda.  Ko‘plab  fermalar  hissadorlik,  xususiy  mulkka  aylandi, 
yangidan minglab fermer va dehqon xo‘jaliklari barpo etilmoqda. 
Mamlakatimizda  chorvachilikning    taqdirini,  albatta  xususiy  mulkka 
asoslangan  chorvachilik  xo‘jaliklari  tashkil  qilishi  aniq.  Hozirgi  kunda 
mamlakatimizda 214 000 dan ortiq fermer, shundan 13000 tasi chorvachilik va 3 
mln.dan  ko‘proq  dehqon  xo‘jaliklari  mavjud  bo‘lib,  ular  chorvachilik  bilan 
shug‘ullanmoqdalar. Shuning uchun  yildan-yilga  chorva bosh sonlari  ko‘payib, 
chorvachilik  mahsulotlarini  ishlab  chiqarish  ko‘payib  bormoqda,  bu    asosan 
xususiy mulkka asoslangan chorvachilik xo‘jaliklari evaziga ro‘y bermoqda.