Jalolova p. M., Xudayberdiyev sh. K. Pedagogika. Psixologiya

O‘Z-O‘ZINI TAHLIL QILISH.
O’z shaxsini, fazilatlarini taxlil qilishga xatti xarakatlari xaqida uylashga urgatadi. O’z-o’zini nazorat qilish uchun o’quvchi uzini yurish turishi, intizomi, ijobiy odatlarini ortib borishi va aksincha salbiy odatlarini kamayib borishi xaqida mumtazam ravishda kundali­giga yozib boradi.
KISHILIK JAMIYATI TARAQQIYOTIDA SHAXSNI TARBIYALASH MUAMMOSI.
Kelajagi buyuk davlatni qurayotgan kishilarni tafakkuri, axlo­qi,yangi iqtisodiy munosabatlarini tiklashga,modiy ne’matlar ishlab chikarishga astoydil kirishib doimo yonib yashash xisi bilan sugorilgan bulishi lozim.Mana shunday ijobiy xislatlarga boy insonni tarbiya­lash pedagogika uqituvchilarini,o’quv yurtlarini,maktab,litsey,gimna­ziya,kollej,institut va universitetlarining asosiy vazifasi xisob­lanadi.
Tarbiya jamiyat vazifasi bulib, u faqat ishlab chiqarish munosa­batlarini ta’sirida emas, balki turli tarixiy davrlarda ilgari suriladigan u yoki bu tarbiya nazariyasining goyalari ta’sirida aniq shaklga ega buladi, shuning uchun xam kup jixatdan ma’rifatchi va pe­dagoglar faoliyatining natijasi ifodalaydi. Agar tarbiya aloxida mustaqil vazifa sifatida kishilik jamiyati paydo bulishi bilan bir­ga tarkib topgan bulsa,ta’lim nazariyasi fan sifatida bir muncha keyinrok shakllangan.
Tarbiya jamiyat xayotida sezilarli rol uynaydi. Jamiyatda tar­biya jarayonida tuplagan tajribani almashatiri extiyoji tugilib,usib kelayotgan yosh avlodni xayotga durustroq va rejali tayyorlash imkoni­ni beradigan maxsus uquv yurtlarini ochish zaruriyati paydo bulishi bilan birga, ta’lim nazariyasi xam fan sifatida rivojlana boshladi.
Ibtidoiy jamoa davrida xam ijobiy tarbiya tajribasinir omma­lashtirishga urinish kurtaklari bulgan. Masalan,kattalar va yoshlar ur­tasidagi munosabatlar bilan,keyinrok turli obida marosimlar bi­lan boglik uzi tutushni ba’zi bir shakllari shakllana boshlagan.
Tarbiyada nazariy umumlashtirish ildizini falsafa ka’ridan ox­tarmoqlik darkor. Falsafa qadim zamonlardan boshlab davr,xayot maz­muni,borliqning birlikni,uning jamiyatdagi urni va roli,odamlarni xayotda belgilangan vazifasi nimalardan iborat degan savolga ja­vob izlar va tayyorlash bilan shugullangan.
Qadimiy va urta Sharq adabiyoti namoyondalari orasida nazariy pedagogik tusga ega qator ilmiy qarashlar mavjud bulgan.Ular ora­sida Al Farobiy,Alisher Navoiy va boshqalarning asarlarini misol keltirish mumkin.
Feodalizm davrida tarbiya asosan din ta’sirida bulgan. Shuning uchun xam ta’lim nazariyasini asosiy goyalari diniy ilm orqali ifo­dalangan. Tarbiya nazariyasinig goyalari ancha oldindan ilgari surilgan bulishiga qaramay pedagogik ilmiy bilim fan sifatida bir oz ke­yin shakllangan.
Pedagogikaning fan sifatida shakllanilishi buyuk chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (15921670) nomi bilan bevosita boglikdir. Ko­menskiy tomonidan taklif etilgan prinseplar shakl (masalan,sinf dars tizimi) va uslublari "Pedagogika"ning oltin fondiga kir­gan.Uning mashxur "Buyuk didaktika" asari pedagogika nazariyasi va amaliyoti soxasida birinchi muxim ilmiy asar xisoblanadi.
Maktabdagi uquv jarayonida ta’lim tarbiya va ma’lumot uzaro boglik ravishda amalga oshiriladi. Xar qanday fan urgatilishi mobay­nida o‘qituvchi bolalarga bilim asoslarini bayon etadi, shu material­lar mazmuni asosida tarbiyaning biror tomonini xal etadi. Bolalar dunyoqarashini shakllantiradi, madaniy xulq atvorini tarbiyalaydi.
Pedagogika faning predmeti bulgan ilmiy bilish asosida ja­miyatning aloxida funksiyasi tarbiya mazmuni yotadi.
"Pedagogika" atamasi kadimiy Yunonistondan kelib chiqqan. Bu yerda quldorlar bolalarini maktabga kuzatib quyadigan,olib boradi­gan odamlarni "Pedagog"deb atashgan.Keyinchalik bu atamani ma’nosi bir muncha uzgardi.Maxsus tayyorgarlik kurgan va tarbiya bilan shu­gullanadigan shaxslar"Pedagog" deb atala boshlagan.Kup vaqtlar pe­dagogika ilmiy fan sifatida faqat usib kelayotgan yosh avlodning tarbiyasini urganadi deb qaralgan.Ammo xayot amaliyoti tarbiyaning umumiy prinseplari fakat bolalar tarbiyasiga emas,balki kattalar tarbiyasiga xam ta’luqli ekanligini kursatadi.Shuning uchun xam ke­yingi paytlarda pedagogikani yosh avlodni va katta yoshdagi odamlar­ni tarbiyalash va uqitish,ularga ma’lumot berish qonuniyatlarini urga­tuvchi fan deb belgilash odatga aylangan.
Kishilik jamiyatini qadimgi ibtidoi, ya’ni boshlangich davrila odamlar tayyor maxsulotdan foydalanishgan. Ov, turli tuman xunarman­dchilikni rivojlanishi odamlar mexnat tajribasining oshishiga olib keldi. Mexnat faoliyati borgan sari murakkablasha borib,odamlarning shakllanishiga va kishilik jamiyatining rivojlanishida muxim rol uynay boshladi. Mexnat odamning tarbiyasiga ta’sir kursatib,tarbiya xayotiy zaruriyat qilib quydi. Odamlarning mexnat ko’nikmalari yosh avlodaga meros bo‘lib qola boshladi.Endi tarbiya mexnat faoliyatining, mexnat tajribasining maxsuliga bevosite boglig bulib koldi.
Oldiniga bola tarbiyasi kattalar tomonidan bevosita mexnat faoliyatida amalga oshirilgan bulsa, jamiyat rivojlana borgan sari bunday yo’l talabga javob bermay koldi. Endi tarbiya bilan bilimdon tajribasi yetarli odamlar shugullana boshladi.Mashgulotlar tobora tashkiliy shakllarga, ko’rinishlarga ega bulib bordi. Sekin sekin maktablar paydo buldi.
"Maktab" atamasi kadimiy Yunonistondan kelib chiqqan (maktab yunoncha: bo‘sh vaqt, mexnatdan dam olish ma’nosini bildiradi). Yunonis­tonda ukuvchilarni mutafakkirlar bilan suxbatini maktab deb atash­gan, keyinchalik maxsus uquv tarbiya muassasalarini xam maktab deyi­shadigan buldi. Maktabni shu ma’nosi xozirgacha xam saqlanib kelmoqda.
Maktabning tarkib topishi, tarbiyaning takomillashishi bilan birga, tarbiya faoliyatining o’zi aloxida kasbiy faoliyatga aylanadi, pedagog kasbi esa aloxida kasb bulib ajrala boshlaydi.