Жалолиддин румий тарихий-биографик роман



Download 12,72 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/222
Sana23.02.2022
Hajmi12,72 Mb.
#147376
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   222
Bog'liq
55.Jaloliddin Rumiy - Radiy Fish

боЕгсанган 
рухонийлар ма- 
дадини жонли хис кдииб туриш Бахоуддин Валаднинг уз хдкди- 
гига эътимодини оширар, ишончига ишонч кУшар эди.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Бу борада такаббурлик билан узини «Худонинг ердаги со­
яси» деб атаб, шу сузларни подшолик мухрига уйдириб ёздир- 
ган хоразмшох Мухаммад шайхларнинг бир таъзирини бериб 
куймок^и б^лди. Шайхлар фукдро Уртасидаги Уз таъсир — ну- 
фузларидан фойдаланиб, унинг бебошвок; хокимиятини чек- 
лашга интилишарди. Хоразмшохнинг кдхр-газаби машхур суфий 
ва шоир Шайх Маждидцин Бардодийнинг бошига ёрилди.
Бахоуддин ва Бардодий Уртасидаги равобат тутшиган 
oF a- 
инидан хам зиёда эди. Улар устози ягона - Шайх Нажмиддин 
Кубро хонак,осига бир пайтда кдцам босиб, унга ик^идо этиш- 
ган эди. Шайх уларнинг иродасини букиб, узига буйсундирди, 
гуё 
уларнинг кунгил дафтаридан хаёт солган, тушуниксиз би- 
тикларни учириб-сидириб ташлади. Сунг Самарканд цорозвдек 
мусаффо тортган юракларга уз ёзувларини солди. Хак йулвдан 
хеч нарса айнитмасин учун иродаларини фидойилик синовлари 
ва жасоратлар оловида кдйта тоблади. Улар аввал хеч курилма- 
ган киска бир муддатда боищаларга пешвозлик кдлиш ХУКУКИ
— ижоза олишга мушарраф булишди.
Бирок, уларнинг табиатларида тафовут бор эди. Шунга кура, 
шайх уларни бопща-бошкд йулдан бошлади. Бахруддиннинг 
кизикконлиги кдтгиккуллик билан омухта этилгач, муьтадил- 
лашди. Бу хислатлар кенг билимлар билан кушилишгач, у ёлтаз 
суфий воиз эмас, шариат билимдони, халол-харом масалалари- 
да дадил бахс юритувчи алломаи замон булиб танидди.
Багдодий эса уз юрагига кумшшб, оташин жазаванинг ин- 
тихосига етиб, аникрога, интихосиз жазавага тушиб, суфий- 
ликда шоирлик йулини танлади.
Ривоятларга кура, Хуросонда илк суфий асли-насли араб, 
Мухаммад хоразмшохдан турт юз йил оддин Балхда хоким булган 
шарофатли шох Иброхим ибн Адхам экан.
Эмишки, шох бир куни шикорга чициб, кулон изидан ту- 
шибди. Камондан ук узиб, улжаси устига от сурибди. Шунда 
кулон одамдек тилга кириб: «Эй шох, нахртки сен химоясиз 
жониворларни кэдэтн кдлиш учун яралгансан?» — дебди. Шох 
хижолат чекибди. Саройга кайгиб, тунни тоат-ибодатда утказиб- 
ди. Эргалаб кэраса, сарой томида бир бадавий чупон юрганмиш. 
Шох сокчиларни чорлабди. Чупонни тугаб келтиришибди. Шох 
Иброхим 
ундан:
«Менинг саройим томвда не килиб юрибсан?» — 
деб сурабди. Бадавий: «Туямни ЙУкотиб куйдим, шуни излаб юриб- 
мен», — деб жавоб берибди. Кечаги синоатни эсга олган шох 
разабини босиб, яна сурабди: «Сахрода йуколган туяни сарой 
томида излаш хамокдт эмас му?» Шунда чупон: «Тахгда ултириб, 
тангри излаш ундан хдм хамокатрок^, — деб жавоб берибди.
Мутаассир булган шох жанда кийиб, иккинчи куниёк, са-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ройни яширинча тарк этибди. Кдландар булиб, такво-тарикат 
йулини тутиб, кунлар ни тоат-ибодат билан утказибди. У хар 
куни чулда тикан чопиб, уни бозорга элтиб сотар, шу йусинда 
тирикчилик кдпаркан. Шу-шу, шох Иброхим шайхул аъзам 
Иброхим Балхийга айланиб, кейинчалик тасаввуф деб ном ол­
ган тарикдгга асос солган экан.
Биз аник билмаймиз: Балхда чиндан хам Иброхим ибн Адх- 
ам деган шох Утганмикин. Хатто шундок; бир одам дунёда яшаб, 
умргузаронлик кдигани хам жилла маълум эмас. Илм-фанга 
маълум булгани шуки, исломда пайдо булган таркидунёчилик 
харакати шахар мехнаткашларининг мавжуд турмуш тарзидан 
норозилиги, шахе хаётини рухонийлар, табакдлар ва давлат 
фойцасига ем килувчи феодал-бикик тузумнинг зулми исгиб- 
додидан норозилиги заминида ривож тодди. Бу норозилик бу­
тун мусулмонларни OFa-ини деб эълон этган ислом фармойиш- 
лари билан ва яна худди шу дин номидан иш курадиган, ман- 
фаатпараст рухонийлар фатвосига суянувчи хукмдорлар зУра- 
вонлиги Уртасидаги зидциятлар туфайли чукурлашиб борарди. 
Бу нарса Иброхим Балхий хакидаги ривоятдан хам куриниб 
туради: жониворларнинг одамга ухшаб гапириши, тансиз-жис- 
мсиз руёлар сухбати инсон рухининг саргашта акс-садоларидир.
Уз атрофидаги вокеликни адолат конунлари асосида узгарти- 
ришга кодир кучларни кура билмаган мусулмон тарикдтчилари 
араблар «суф» деб атаган, дагал матодан жубба кийиб, дашту 
сахроларга бош олиб кетишар ёки хужраларда чилла утириб, ин­
сон табиати ва тангри мохияти устида фикр юритишарди. Кдлан- 
дар-суфийлар, уларни кийимларига караб шундок, деб аггашарди, 
Куръондаги халол ва харом тушунчаларидан келиб чикиб, мах­
сус ахлокий таълимот яраттцди улар. Хукмдорларга мансуб хар 
нечук моддий неьматлар, шак-шубхасиз, хдром саналар, негаки, 
у зУровонлик воситасида кУлга киритиларди. Такводор бир зот 
Хатгоки подшога коровул булиб хизмат килувчи кушнисининг 
томига чикиб, дон чУкигани учун уз товукини хам хдром санаган. 
Ашаддий такводорлар узгалар мехнати сингани учун хайр-садак^- 
дан хэм 
х&зар
этишган. Факат чулдаги тикан билан буловдаги сув
— бундан мустасно. Негаки, улар хеч кимсага мансуб эмас, токи 
йигиб ёки ташиб келтирилмас экан, бирор киймат хам касб эт- 
майци. Бунда зУравонлик ва хаксизлик аралашмайди.
«Узни билган худони хам билур» деган хадисни эркин талк- 
ин этган суфийлар ички, маънавий хаётни уюштириш, шу йул 
билан «саодат» га етишишнинг бутун бошли тартиботини ишлаб 
чикишди. Улар ишк-мухдббатни улувювчи шеърият хам яра- 
тишдики, у аерлар оша жахон адабиётига уз таъсирини утказиб 
келмокда.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Султонул Уламо даврига келиб, суфийлар харакати куп аср- 
лик йулни босиб утган, мунтазам бир кучга айланган эди. Су­
фийлар рухонийлар нинг риёкорлигини фош этар, шахснинг 
маънавий хаётини давлат расм-русумининг икир-чикир 
крида- 
ларига буйсундиришга кдрши чикишар, худо билан муносабат- 
ни хаР кимсанинг шахсий иши деб эълон этишарди.
Норозиликнинг диний-мистик кобиги тасаввуфнинг мусул- 
мон феодализми мухитида яшаб к,олишига ёрдам берди, аммо 
вакг У тш и билан шу нарса унинг айнаб, хукмрон синфлар 
манфаати йулида инсон рухини буговлаш воситасига айлани- 
шига хам сабаб булди.
Илк тарикдтчилар хукмдорлардан бир бурда нон \ам олиш- 
масди. Лекин хукмдорларга кенгаш — маслахат беришни Узла­
рига фарз деб билишарди. Ушаларга ухшаб, Мухаммад хоразм- 
шохга маслахат беришга уннаши — шайх Маждиддин Бардодий 
умрини басар этди.
Хоразмшохга карама-кдрши тура оладиган ягона куч унинг са- 
раланган турк купшни эди. Кучманчи турк бегининг кизи, хораз- 
мшохнинг онаси, акдли ва кдгьиятли Туркон-хотун махсус бир 
гурухга бошчилик килар, уша гурухтурк хдрбий зодагонлари фой- 
даси учун хоразмшох хокимиятни чеклашга ингиларди. У
ели
уруш- 
юришда эканида Хоразмда хукмфармо булиб цоладиган Туркон- 
хотун Маждивдиннинг авлиёлигини эшитиб, уни саройга таклиф 
К и лади . 
Маждиддин шеърларидаги ак?1 ва эхгирос уни хдйратга 
солади, малика шоирни узига муршиди муккщо сайлаб, унинг 
хонакрсидаги йиринларда иштирок эта бошлайди.
Шу-шу Маждиддин хам саройда гох-гох куриниб колади. 
Туркон-хотун ила парвардигор билан бирикиш йуллари хусу­
сида сухбатлар куради. Бунинг учун бошкалар га зулм кдлмас- 
лик, хак олдида хижолатга солгувчи ишлардан илик узмок, 
«Неки килмагил, парвардигор хозиру нозир» деган хикматни 
хотирда тутмок лозимлигини кайта-кайта таъкидлайди. Хул- 
ласки, маликани такводорлик йулига бошлаб, шу йусинда унинг 
урлига \ам жилла таъсир утказишга ум ид боглайди.
Сарой жосусларга макон эди. Улар художуйлик кдбилида кеч- 
ган шундок сухбатлардан бири хусусида шохга хабар етказиб, 
шайхнинг шеърларидаги мухаббат тангрига эмас, эвара-чевара- 
ли маликага багишланган деб бУхтон килишади.
Хоразмшох Мухаммад шайхни катл этишга буюради. Маж­
диддин Бардодийнинг калласини кесиб, жасадини Жайхунга 
отишади.
Рухонийларга шу йусинда сабок берган шох энди пайтамбар 
ноиби, жумла муминларнинг сардори салими халифа хокимиятига 
дахл этишга кдрор кдлади. У ёлгиз Хуросоннинг Балх, Мавр, Ни-
www.ziyouz.com kutubxonasi


шопур ва боища шахарларвдамас, балки халифалик пойтахти Баг- 
доди шарифнинг барча масжвдларида хам уз номига xyi
6
a укигишни 
талаб кдииб, элчилар юборади. Бу — халифа Носир хоразмшох 
фойдасига уз хокимиятвдан воз кечсин дегани эди. Холбуки, хо­
размшох боища мусулмон хукмдорлари каби халифанинг вассали 
саналарди. Бавдодца хадиги талабни кщъий рад этишади. Шунда 
Мухаммад уз мулкининг машхур уламоларини йигиб, бутун ум- 
рини дини ислом йулида жангу-жадалда угказаётган подшо унга 
монелик кдлаётган фитначи халифани шариат номидан зеру забар 
этишга хакдадир, деган фатво беришларини талаб килади. Уламо­
лар Бащодий вдсматини эслаб, тишни-тишга куйиб булса хам, 
шувдок; бир фатво беришга мажбур буладилар. Энди шох халифата 
КДрищ юриш бопшамок, мумкин деб хисоблайди.
1217 йилнинг кдиш Олдинги Осиёда багоят совук келди. 
Бавдод устига юборилган хоразмшох кУпшни Курдистон токла- 
рида кор буронларда колди. Юпун кийинган минглаб аскарлар 
муз котиб халок булди, кдхратондан омон колганларни жанга­
ри курдлар кдличдан утказшцди. Шох томонидан жанг майдо- 
нига жунатилган бутун бошли кушиндан бор-йуги кирк-эллих 
нафари кдйтиб келди, холос.
Шох обрусига катгик путур етди, лекин у бари бир эсини 
унгламади.
Келгуси йил ёзида хоразмшох мулкининг шаркий чегараси- 
да жойлашган Утрор шахрига Чингизхондан садцо карвони келди. 
Карвонга турт савдогар бошлик, жами турт юз эллик киши, 
бари мусулмонлар эди. Беш юзга якдн тунга мушк, кундуз ва 
олмахон муйналари, садаф ва нефрит тошлари, шунингдек, 
якдвда Чингизхон забт этган Хитойдан улжа олинган олтин, 
кумуш ва ипак моллар ортилган эди. Чингизхон номидан хо­
размшохга сулху тижорат таклифи билан келган элчилар кети- 
дан куп утмай савдогарлар карвонининг келиши икки давлат 
Уртасида яхши кУшничилик муносабатларини бошлаб бериши 
мумкин эди.
Лекин улурворлик хою хавасига тушган Мухаммад савдогар- 
ларни жосуслар сифатида кулга олишга амр этди. Кечаси турт 
юз эллик киши кдличдан утказилиб, уларнинг мол-бисоти Утрор 
хокими томондцан шохга жунатилди, шох эса уларни Бухоро 
ва Самарканд савдогарларига ошириб, пулини узи олди. Бутун 
бошли карвондан атиги бир киши — ёлгаз бир туякашгина 
кочиб кутилди. Дахшатли хабарни Чингизхонга Уша етказди.
Му?уллар хукмдори, жахлига хоким — хаммага хоким, деган 
ахддага амал кдлиб, хоразмшохга яна элчилар юборди. Кдлган 
кирдикори учун унта таьна-дашном айтиб, киргин-фбохэт са- 
бабчиси — Утрор хокимини тутиб беришни талаб килди.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Лекин шох элчибошини улимга буюриб, к,олган иккитаси- 
ни сокрлини кесиб, \айдаб юборди.
Устма-уст уч карра куфр — шайхнинг улдирилиши, ш о\- 
нинг халифа устига кушин тортилиши ва нихоят, мусулмон 
савдогарларини кагли ом этилиши мамлакатдаги барча табак;а- 
лар - рухонийлар, сипохийлар, савдогар ва хунармандларнинг 
токэтини ток, кдлди. Шайх Маждиддин кдтли-ю халифага кэрши 
мажбурий фатво аламидан хали чик>
1
аган уламо ва шайхлар 
к,оим булажак мукаррар илохий жазо хакдда каромат кдгса бош- 
ладилар.
Хоразмшох хаммаёкри уз жосусларига тулдириб ташлаган, 
хуфиялар, вок,еанавислар, чопарлар хар кддамда унинг хизма- 
тига хозиру нозир эди. Лекин вок;еалардан вок^ф булишда ма- 
шойихлар ундан кдлишмас, хатгоки баъзан устун туришарди: 
илму ирфон ва тирикчилик куйида тентираб, дунё кезган мин- 
гларча кдландарларга хонак,олар эшиги хамиша очик, эди.
Алохида дахаларга уюшган хунарманд усталар, савдогарлар 
курган-билганларини аввало уз пири муршидларига етказишни 
фарзи айн деб билишарди.
Утрордаги жиноят, элчининг кдтл этилиши о^ибати битга — 
уруш эканлиги аён эди. Чингизхонинг темир иродаси ила мисли 
курилмаган куч-кудрат булиб уюшган, Хитойни сарнигун этган, 
бехзд-бехисоб кучманчи галалар билан буладиган урушда хоразм­
шох ва унинг давлати \алокатга юз тутиши мукаррар эди.
БАШОРАТ
Уша 1219 йилнинг к^ш окдиоми шамолда жунжикиб, кддр- 
дон уйи томидан шафак, алангасига ботган Навбахор дарвозаси 
томон тикилиб турган бола, эхгимолки, бу гаплардан бехабар 
эди. Аммо унинг кулокдари остида отаси, воиз ва уламо Бахо­
уддин Валаднинг масжиди жоме гумбазларида кудрати илохий- 
нинг нидосидек гумбурлаб акс-садо берган овози янграрди:
— 
Мен кетамен. Лекин маълумингиз булгайким, менинг ор- 
тимдан мурулларнинг еру кукни мур-малахдек босган бехад- 
бехисоб кушини дохил булур. Хадиси муборакда Худойим: «Мен 
уларни уз к,ахру газабимдан яратдим” демиш... Ташри таоло- 
нинг кдхру газабидан яралмиш кушин мулки Хуросонни забт 
этур, минглаб офату фалокатлар ёрдириб, Балх ахлига ажал 
шарбатини ичкизур. Шох мулкидин хайдалиб, умрини гурбат- 
да, танхолик ва забунликда басар айлар”...
Ун икки яшар Жалолиддиннинг орик; гавдасини кдлтирок, 
босди. «Мен уларни уз кдхРУ газабимдан яратдим!.. Ажал шар­
батини ичкизур!»
www.ziyouz.com kutubxonasi


У отасининг сузи билан фарёд солиб йиглаган аёллар нола- 
сини яна эшитгандай, Султонул Уламонинг дахшатли башора- 
тидан хунграб, оппок; сок,олларига юм-юм куз ёши ок,изган 
чолларни, йикдлиб хущцан айрилган дарвешларни яна бир бор 
кургандай булди.
Гарчанд унинг ёш акли тугалганидан ошно, дунёдек усти- 
вор, тощцек мустах,кам шу пахса деворлар, масжидлар, раста- 
лар, KypFORiiap энагаси Насиба-хотун, болаликда бирга уйна- 
ган урто клари, уз тирикчилиги билан овора булиб, х,озир уйк- 
уга шайланаётган минглаб, ун минглаб таниш ва нотаниш одам­
ларнинг бир уюм суяк ва тупрокка айланишини тан олишни 
истамаса-да, бир дакдк,а булсаям отаси айтган сузларнинг чин- 
лигига шуб\а кдлмасди. Шунда отаси унинг кузига шу чокдача 
хеч куринмаган бир киёфада, худди пайгамбарга ухшаб, улуг 
ва кудратли, жасур ва дахшатли булиб куринди.
Лекин отасига булган мехр ва ихлос билан бирга унинг кукси- 
да алланарса илонга ухшаб иширлаб, бош кутаргандек булди. 
Ушанда у \озиргидек таниб булмасни таниш, куриб булмасни 
куриш икгидорига эга булсайди, эхгимолки, уни алам илони, 
деб атаган буларди. Бирок, бола илонга йул бермади, уни нари 
хдйдади.
Ушанда, у юракда инсонларга мухаббат булмас экан, хар 
кднча буюк илму дониш бефойда, ^атгоки жирканч эканини 
кдёкдан хам биларди, дейсиз. Дарвоке, бундай пайтда илму до­
ниш накдцар ynyF булса, шу кдцар дахшатли булади.
Одамлар \амма даврда бирдек гайб пардаси оша истшфолни 
куришни, хозирга кдраб, келажакка куз ташлашни орзу килиша- 
ди. Дунёни накдцар кам билишса, уларни зехдини ёритувчи обру- 
эгьтиборли сиймоларга шу кдцар куп эьтикод куйишади.
Бахоуддин Валаднинг башорати с ал кам бир йил деганда 
юзага чикдркан, буни илохий бир кароматга йуйган одамлар 
хдйрати нечоглик буюк булганини тасаввур этиш мумкин. Ле­
кин Султонул Уламо, куплаб замондош алломаларга ухшаб, 
узини авлиё деб билмасди. У уз даврининг одами эди ва уша 
давр мезони билан фикр юритарди. Уша давр акдцаларига кура 
эса жиноят изидан жазо келиши мукаррар эди... маърифатли 
Хамда вокеалардан яхши хабардор булган Бахоуддин Валадцек 
бир киши учун ал-кдсосул минал-хак кай тарафдан етишини 
айтиб бериши кийин эмас эди.
1219 йилнинг жумодул охири, Султонул Уламо масжиди 
жоменинг минбарида туриб, сунгги бор ваъз айтаётгануша да- 
кикдларда ун мингларча мугал суворийлари бахтикдро Утрорни 
ураб келишарди. Улар куй терисидан тикилиб, шиширилган
www.ziyouz.com kutubxonasi


мешлар, бука терисидан тикилган енгил совутларда дарёдан су- 
зиб утиб, Чингизхоннинг Уели Жужи бошчилигида Сайхун- 
нинг куйи окимига караб от солишди. Чингизхоннинг узи эса 
асосий кучлари билан кахратон кум сахросини кесиб 

Download 12,72 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   222




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish